Psychologia roztargnienia. Koncepcja - badanie i diagnoza - symptomy - radzenie sobie – praktyka ebook

Roztargnienie jest wieloczynnikowym zaburzeniem zachowania. Dotyczy wszystkich. Nawet bardzo sprawna pamięć i trzeźwy umysł nie chronią przed skutkami roztargnienia. Do pociągów jadących w niewłaściwą stronę wsiadają zarówno roztargnieni, jak i uważni podróżni. Zdarza się, że nie pamiętamy o ważnych rocznicach, chowamy w lodówce klucze, dziecko wyprawiamy do szkoły bez tornistra, a na umówioną wizytę przychodzimy w innym terminie niż ten, który został uzgodniony. Wiele osób sądzi, że licencję na roztargnienie mają nieliczni, których błędy i gafy, ubarwiając siermiężną codzienność ludzkiej egzystencji, stają się tematem anegdot i trwałym elementem wizerunku społecznego roztargnionej jednostki. Na przykład o filozofie Immanuelu Kancie mówi się, że wrzucił do gotującej się wody zegarek i spoglądał na trzymane w dłoni jajko, śledząc, czy gotowanie trwa dostatecznie długo. O profesorze psychologii Williamie Jamesie opowiadano, że wieczorem zdjął codzienne ubranie, po czym włożył piżamę i położył się w łóżku. Leżąc, uświadomił sobie, że miał zamiar zdjąć ubiór, w którym pracował, aby ubrać się elegancko i pójść do znajomych na uroczystą kolację. W wielu podobnych anegdotach przyjmuje się, że przyczyną takich zabawnych błędów jest roztargnienie lub nieuważność, które są stanami zarezerwowanymi dla profesorów, artystów i zakochanych. A przecież roztargnienie jest powszechną właściwością zachowania, niezależną od wieku, płci, statusu społecznego i materialnego oraz wykształcenia. Prawie każdy może opisać jakiś błąd popełniony wskutek własnego roztargnienia. Zdarza się, że zaczynamy dzień, czyszcząc zęby kremem do golenia. Wychodząc rano z domu, sprawdzamy czas, patrząc na zaokienny termometr, a potem zabieramy telewizyjnego pilota zamiast telefonu. Na schodach lub po wyjściu z domu przeżywamy chwile dręczącej niepewności, dotyczącej obowiązku wyłączenia mediów i zamknięcia drzwi. Prowadząc samochód, przejeżdżamy czerwone światło, a jadąc prosto, mijamy miejsce, w którym należało skręcić. Potem, już w biurze przy kawie, wkładamy do ust zapałkę, którą zamierzamy zapalić papierosem, a robiąc porządki, wyrzucamy rzeczy potrzebne, natomiast niepotrzebne chowamy.

To nie są wymyślone przykłady. Ludzie popełniają z powodu nieuważności, zapominania i wyłączenia świadomości również wiele innych niebezpiecznych błędów, wskutek których tracą zdrowie, a zdarza się, że również i życie. Szczegółowe opisy tych ostatnich można znaleźć w protokołach wypadkowych. Niedostateczna koncentracja uwagi wymieniana jest wśród głównych przyczyn wypadków drogowych (Larson i in. 1961) i lotniczych (Reason 1979). W analizie przyczyn wypadków górniczych stwierdzono np., że nieuważność była albo główną, albo drugorzędną przyczyną około 60% obrażeń doznawanych w pracy. Podobne dane uzyskano w Centralnym Instytucie Ochrony Pracy, gdzie stwierdzono, że w budownictwie, przemyśle przetwórczym oraz w transporcie i łączności około 87% analizowanych wypadków śmiertelnych i ciężkich powstaje pod wpływem istotnych błędów popełnionych przez operatorów, głównie wskutek pogwałcenia przepisów i zasad bezpieczeństwa oraz niedostatecznego skoncentrowania uwagi na wykonywanej pracy (Pawłowska i in. 2010). Istotą problemu są jednak nie tylko skutki błędów, ale także bezradność wobec przyczyn ich popełniania. Wiemy, jak powstają niektóre symptomy roztargnienia i jak doprowadzają do niepożądanych skutków. Nie potrafimy jednak udzielić wyczerpującej odpowiedzi na pytania o przyczyny roztargnienia. Dlatego można przyjąć, że roztargnienie i nieuważność są stale nierozwiązanymi problemami, które komplikują i utrudniają nasze życie.

Zachowanie nieuważne może podjąć jednostka nadzwyczaj uważna, tak jak człowiek roztargniony może się zmobilizować i przez pewien czas funkcjonować uważnie. Potrafimy trafnie rozpoznawać nieuważność w zbiorze różnych przyczyn niebezpiecznego postępowania oraz uczymy się identyfikować zagrożenia powodowane przez roztargnione osoby. Wydaje się, że obok badań wyjaśniających genezę roztargnienia niezbędne jest tworzenie informacji o praktycznych procedurach usprawniania procesu kierowania uwagą i redukowania wpływu roztargnienia na powodowanie różnego typu błędów.

Głównym motywem podjęcia badań przedstawionych w niniejszej książce był zamiar pokazania problematyki roztargnienia oraz problemów doświadczanych przez roztargnione jednostki, przedstawienie kierunków i wyników badań oraz poszukiwań skutecznych procedur terapeutycznych. Poszczególne rozdziały książki pomyślano tak, aby przedstawiały genezę roztargnienia, sposób diagnozowania, powiązania ze zmiennymi psychologicznymi oraz proponowane procedury terapeutyczne. Mam nadzieję, że niniejsza książka okaże się pomocna nie tylko w poznaniu przyczyn funkcjonowania z wyłączoną uwagą i świadomością, ale pomoże także ocenić rozmiary własnego roztargnienia i wybierać zachowania zapewniające niezawodność.

Książka Psychologa roztargnienia jest wynikiem zaangażowanego współdziałania wielu osób spośród rodziny, znajomych, studentów i wydawnictwa. Wszystkim, którzy uczestniczyli w przygotowaniu tej publikacji, chciałbym wyrazić wdzięczność i podziękowania. Mojej żonie za możliwość pracy w warunkach zapewniających optymalny dopływ stymulacji i poczucie komfortu bez konieczności uczestnictwa w ich tworzeniu. Studentom za udział w przygotowaniu narzędzi do pomiaru roztargnienia, a zwłaszcza za staranne przeszukiwanie zasobów własnej pamięci i zbieranie dowodów świadczących, że gafy, błędy i przypadki funkcjonowania z wyłączonym umysłem są powszechne i każdy może ich doświadczyć. Wyrazy szczególnej wdzięczności kieruję do Anny, mojej córki, której teoretyczne przygotowanie i naturalna skłonność do wyjaśniania i eliminowania utrudnień stały się bardzo przydatne w kolejnych etapach pracy nad książką. Specjalne podziękowania kieruję do Pani Profesor Grażyny Mendeckiej za sposób pełnienia roli recenzenta. Pani Profesor w ciągu kilkunastu dni przeczytała całość, oceniła poszczególne jej części i zaproponowała wprowadzenie kilku uzasadnionych i korzystnych dla książki zmian w sposób nieburzący relacji społecznych między autorem a recenzentem. Jako bardzo przydatną oceniam pomoc Bogusława Lanca w realizacji prac technicznych. Kończąc sekwencję podziękowań, chciałbym wyrazić uznanie kierownictwu i pracownikom Oficyny Wydawniczej „Impuls” za rzeczowe kontakty, profesjonalizm w planowaniu prac oraz kompetencje i dotrzymywanie terminów.

1.1. Wprowadzenie

Warunkiem sprawnego funkcjonowania jednostki w swoim środowisku jest dopasowywanie zachowań do przewidywanych cech sytuacji. Preferencje w doborze i organizacji zachowań są wyznaczone przez dominujące cechy i właściwości psychiki. Profil cech, doświadczenie i uznawane kulturowe wzorce postępowania decydują o tym, co jest przyjmowane za osiągnięcie, a co jest porażką, oraz czy należy podejmować przede wszystkim zadania proste i bezpieczne, czy korzystne mimo ryzyka. Roztargnienie jest zaliczane do tych właściwości psychiki, których działanie utrudnia formułowanie celów, a w niektórych przypadkach zakłóca lub uniemożliwia wykonanie nawet prostych czynności.

Źródłem wiedzy o zachowaniu są przysłowia, literatura i film, a także posiadane doświadczenie. Specjalne miejsce wśród źródeł wiedzy o zachowaniu zajmują wyniki psychologicznych badań naukowych. Wyróżnione źródła są jednak bardzo skąpo wypełnione informacjami o roztargnieniu. Doświadczenia i przekazy ustne pokazują albo komizm sytuacji wywołanych roztargnieniem, albo straty ponoszone wskutek roztargnienia, natomiast sam mechanizm zjawiska bywa opisywany raczej skromnie. Również tzw. mądrość ludowa nie sformułowała instrukcyjnych przysłów przeznaczonych do powszechnego stosowania przez jednostki roztargnione. Istniejące przysłowia podkreślają wartość uwagi, terminowości i rozważnych decyzji, natomiast nie mówią, jak nie dopuścić do popełniania błędów, gaf i nieporozumień spowodowanych dysfunkcją uwagi lub pamięci. Podobny sposób informowania o roztargnieniu obserwuje się w bajkach dla dzieci i książkach adresowanych do młodzieży. Także badania dysfunkcji uwagi i przyczyn roztargnienia podejmowane są rzadziej w porównaniu z innymi formami zaburzeń zachowania. Dlatego potrafimy rozpoznawać objawy roztargnienia, ale nie wiemy, dlaczego jesteśmy roztargnieni.

Współczesne poglądy dotyczące roztargnienia różnią się od rozumienia tego pojęcia przez autorów pionierskich badań uwagi. R.S. Woodworth i H. Schlosberg (1963) ujęli roztargnienie jako czynnik odwracający uwagę lub stan wywołany działaniem ubocznych bodźców zakłócających. Roztargnienie było rozumiane jako następstwo dystrakcyjnej właściwości rzeczy lub bodźców. Współczesne publikacje opisują roztargnienie jako stan nieuważności będący skutkiem zautomatyzowanych reakcji lub jako zachowanie wzbudzone zbiorem cech podmiotowych, które przyczyniają się do dysfunkcji uwagi i pamięci, oraz podejmowanie zachowań niedostosowanych do cech sytuacji.

O roztargnieniu wnioskuje się na podstawie popełnionych gaf towarzyskich oraz błędów poznawczych w czynnościach, które większość ludzi wykonuje poprawnie (Martin 1986). Błędy poznawcze są wynikiem korzystania z niewłaściwej wiedzy o otaczającym świecie. Przedstawia się je jako zdarzenia wywołane pod wpływem lub przy współudziale cech podmiotowych i środowiska. Do źródeł podmiotowych zaliczane są dysfunkcje uwagi i pamięci, a do sytuacyjnych – bodźce o działaniu dystrakcyjnym.

Większość ludzi żyje i pracuje w warunkach zakłócającego nadmiaru informacji. Mimo natłoku różnych komunikatów oraz uporczywego szumu komunikacyjnego potrafimy jednak radzić sobie z absorbującą treścią wiadomości wdzierających się do świadomości. Właściwie to nie my radzimy sobie z nadmiarem informacji, a robi to nasza uwaga, dzięki której potrafimy uzyskiwać informacje z wielu miejsc. Jednym z rodzajów uwagi jest uwaga przenoszącą się z jednego obiektu na inny obiekt mimo woli jednostki. Ten rodzaj uwagi nazywamy uwagą mimowolną albo reaktywną. Uwaga dopasowana do potrzeb i do woli podmiotu określana jest jako uwaga dowolna. Jest ona wynikiem świadomego wysiłku jednostki. Uwaga dowolna umożliwia identyfikację zagrożenia, jest niezbędna w sytuacjach trudnych oraz w uczeniu się. Przedstawione rodzaje uwagi wskazują na jej samosterowność oraz możliwość kierowania nią. W pierwszym przypadku uwaga może koncentrować się na zdarzeniach i elementach sytuacji niezależnych od wykonywanych reakcji, natomiast przypadek drugi przedstawia zachowanie jako świadomą reakcję zachodzącą w określonej sytuacji. Przypuszcza się, że świadoma uwaga, skoncentrowana na określonej czynności, jest warunkiem jej zapamiętania. Jeżeli parkujemy samochód i jednocześnie obserwujemy jakieś zdarzenie zachodzące w innym miejscu, to w pamięci pozostaje nie miejsce, w którym pozostawiono samochód, ale miejsce, które było przedmiotem obserwacji.

Na pytanie o przyczyny roztargnienia sformułowane na początki tego rozdziału trudno udzielić wyczerpującej odpowiedzi. Istnieje bowiem wiele behawioralnych form skutków roztargnienia, które ujawniają się pod wpływem różnych przyczyn. Niektóre symptomy są skutkiem braku zdolności do koncentrowania uwagi na realizowanym zadaniu, inne powstają jako następstwo dysfunkcji pamięci, ale wiele błędnych zachowań utożsamianych z roztargnieniem wynika z braku umiejętności formułowania celów i planów ich realizacji, a także z braku kompetencji w zakresie kontrolowania zgodności wykonania z planem. Mam nadzieję, że treść kolejnych rozdziałów dostarczy odpowiedzi na pytania o to, czym jest roztargnienie, co jest jego przyczyną, jaki jest mechanizm powstawania nieakceptowanych skutków zachowań powodowanych roztargnieniem, a także jak można sobie radzić z własnym roztargnieniem.

1.2. Pojęcie roztargnienia

Roztargnienie i nieuważność są ujmowane jako przeciwieństwo uważnego postępowania, a zdolność do koncentracji uwagi stanowi warunek procesu poznawczego i sprawnego postępowania. Jasne i wyraźne spostrzeganie analizowanych przedmiotów umieszczanych w centrum uwagi nazywano, za G.W. Leibnizem, apercepcją (Ostaszewska 1995). Pamięć, uwagę i wolę zaliczano w XIX-wiecznej filozofii do kanonów wiedzy o zachowaniu, które w pierwszej dekadzie XX wieku coraz częściej umieszczano w programach badań eksperymentalnych. Potem, pod wpływem behawiorystycznej orientacji w wyjaśnianiu procesu zachowania się (ogłoszonej pod koniec lat 20.), uwaga i wola stały się peryferyjnym przedmiotem zainteresowania psychologów, a termin „roztargnienie” zaczął coraz rzadziej się pojawiać w publikacjach psychologicznych. Roztargnienie i nieuważność stawały się pojęciami używanymi w wyjaśnianiu katastrof, wypadków i awarii technicznych. W latach 50. XX wieku psychologowie ponownie zainteresowali się problematyką uwagi i percepcji. D.E. Broadbent (1958) przedstawił model wyjaśniający selektywność uwagi za pomocą filtrujących właściwości zmysłów. U. Neisser (1967) dostarczył dowodów pokazujących związek uwagi z pamięcią, a D. Kahneman (1973) wykazał, że zdolność do skupiania uwagi na kilku obiektach jest ograniczona. Dokonano wielu odkryć w dziedzinie pamięci. Między innymi rozpoznano zjawisko tzw. końca języka (Brown, McNeill 1966), ujawniono wpływ sposobu przetwarzania kodowanej informacji na jej zapamiętywanie oraz stwierdzono zdolność do wybiórczej percepcji, nazwanej potem zjawiskiem cocktail party (Cherry 1953). Opracowano narzędzia do diagnozowania roztargnienia na podstawie samoopisu częstości doświadczanych symptomów. Zbierane i przetworzone statystycznie dane empiryczne ujawniły, czym jest roztargnienie, pokazały prawdopodobne przyczyny oraz sposoby pozwalające ograniczyć jego wymiar i ponoszone skutki. Wśród wyodrębnionych strukturalnych elementów składowych roztargnienia wyróżniono podmiotowe ich źródła: skłonność do rozpraszania uwagi, niewłaściwą kontrolę czynności, niepamięć miejsca i ruchu, niską inteligencję emocjonalną oraz niezapamiętywanie imion (Pollina i in. 1992). Zdaniem G.E. Larsona roztargnienie ma strukturę dwuczynnikową, którą tworzą ogólna skłonność do popełniania błędów poznawczych oraz zapominanie imion. J. Ekel (1965), podobnie jak E.R. Hilgard i T. Bilikiewicz, wyróżnił dwie niezależne przyczyny roztargnienia. Pierwszą jest niemożność skupienia uwagi lub jej utrzymywania na wykonywanej czynności bądź zaobserwowanych rzeczach. Jako drugą przyczynę przyjęto nadmierną koncentrację uwagi na swoich myślach lub fragmentach swojej sytuacji, co powoduje, że jednostka nie dostrzega innych ważnych elementów swojego środowiska (np. zagrożeń). N. Sillamy (1994) zaliczył roztargnienie do przejściowego stanu osłabionej świadomości, wzbudzonego zmęczeniem lub brakiem zainteresowania. Z badań i analiz, jakie przeprowadził J.C. Wallace (2002), wynika, że źródłem roztargnienia są dysfunkcje pamięci, skłonność do rozpraszania uwagi, niedostateczna kontrola ruchowa i zapominanie nowopoznanych nazwisk oraz imion. P. Zimbardo z zespołem określił roztargnienie jako „zapominanie spowodowane lapsusami uwagi” (2010, s. 230). P. Dawson i R. Guare (2012) w badaniach dzieci zdolnych i jednocześnie rozkojarzonych zaobserwowali, że nieuwaga i większość symptomów roztargnienia są wynikiem niedostatecznego poziomu umiejętności wykonawczych dotyczących planowania, podejmowania decyzji i zarządzania różnymi rodzajami danych.

Termin „roztargnienie” poza popularnym znaczeniem jest używany w opisach zaburzeń w zachowaniu określanych w podręcznikach medycznych skrótem ADHD (attention deficit hyperactivity disorder), oznaczającym nadpobudliwość psychoruchową z zaburzeniami uwagi. W praktyce pedagogicznej i psychologicznej obserwuje się tendencję do zajmowania się dziećmi nadpobudliwymi oraz do pomijania przypadków z dominującym deficytem uwagi. W konsekwencji skłonność do roztargnienia nie jest diagnozowana i redukowana. Nieuważne dzieci, obdarzone wieloma uzdolnieniami, stają się roztargnionymi dorosłymi, którzy wskutek dysfunkcji pamięci, uwagi i woli nie wykorzystują swoich uzdolnień i nie osiągają wyników adekwatnych do posiadanych możliwości określonych profilem cech.

Ze skłonnością do nieuważności współwystępuje albo nadmierna pobudliwość, albo tendencja do zamykania się w sobie. Obie tendencje mają związek z powodowaniem błędów. Jednostki nadpobudliwe są aktywne i niecierpliwe, zainteresowane ryzykiem i czynnościami uwalniającymi od poczucia nudy. Chętnie uczestniczą w sytuacjach dostarczających silnych wrażeń. Ich reakcje są często spontaniczne, bezrefleksyjne i prowadzące do niebezpiecznych skutków. Zamykaniu się w sobie towarzyszy powolność i brak wiary w siebie, ucieczka myśli od obecnie wykonywanych zadań i nieświadome odchodzenie od obowiązujących procedur lub technologii, co prowadzi do niebezpiecznych zdarzeń i wypadków.

Wyniki licznych badań wskazują, że roztargnienie ma podłoże obserwowane w trzech obszarach: spostrzeganiu, pamięci i funkcjach motorycznych. Symptomami roztargnienia są fluktuacja lub chwiejność uwagi (Woodworth, Schlosberg 1963) lub skłonność do jej wybitnie wybiórczej koncentracji (Broadbent i in. 1982). Ujawniają się one w zachowaniu jako nadmierna podatność na działanie bodźców zakłócających, odwracających uwagę od biegu myśli i realizowanych czynności (Robertson 2003), lub w postaci tendencji do tworzenia psychologicznej bariery chroniącej własne myśli przed zakłócającym wpływem bodźców zewnętrznych (Parker i in. 2004). Niektórzy badacze twierdzą, że nieuważność jest ceną, jaką płacimy za nadmierne skupianie uwagi na własnych myślach i przeżyciach (Bilikiewicz 1960; Hilgard 1964).

D. Schacter przedstawił roztargnienie jako „awarię powiązań między uwagą a pamięcią” (2003, s. 14). Wiele czynności ludzie wykonują automatycznie, bez skupienia uwagi na tym, co powinni zapamiętać. Jeśli klucze zostały gdzieś położone, ale bez rejestracji wzrokowej lub bez potwierdzenia wykonania tej czynności bezgłośnym oświadczeniem „kładę klucze na półce w przedpokoju”, to ani czynność umieszczenia kluczy w określonym miejscu, ani miejsce, gdzie je położono, nie zostaną zapamiętane, ponieważ nie zostało to zarejestrowane. Podobne stanowisko przedstawił R. Siegel, precyzując pojęcie „uważność”. Jego zdaniem „[...] uważność to świadomość bieżącego doświadczenia i jego akceptowanie” (2012, s. 49).

W próbach wyjaśnienia genezy roztargnienia poszukiwane są przyczyny zakłóceń uwagi, pamięci i funkcjonowania z nieobecnym umysłem. Wymieniane są zarówno czynniki biologiczne, jak i społeczne oraz sytuacyjne,

Wśród biologicznych wskazuje się na trudności w utrzymaniu ciąży, przedwczesny poród i niską masę urodzeniową. Do pośrednich przyczyn biologicznych niektórzy autorzy zaliczają sezonowe zaburzenia nastroju, wywołane prawdopodobnie niedoborem światła słonecznego w ciągu zimy.

Do czynników środowiskowych zaliczane są m.in.: niski standard ekonomiczny i kulturowy rodziny, błędy wychowawcze i symptomy chaosu w relacjach społecznych. Jest możliwe, że uważne i dojrzałe zachowanie jest wynikiem uczenia się autonomii w formułowaniu celów i projektowaniu strategii ich osiągania. Zachętą do autonomicznych decyzji i odpowiedzialnej ich realizacji jest uczestnictwo w rodzinnym planowaniu zadań, obowiązków i rozrywek. Można sądzić, że dziecko, realizując własne lub wspólne cele, postępuje uważnie, pamięta o terminowym wykonaniu swoich prac, a powtarzanie uczestnictwa w zarządzaniu rodziną utrwala i wzmacnia autonomię jednostki.

W niniejszej pracy przyjęto, że roztargnienie jest syndromem spójnego zbioru objawów, których obecność stwarza poczucie dyskomfortu, zakłóca relacje społeczne i obniża poziom osiągnięć. Syndrom ten ujawnia się jako stan podmiotu charakteryzujący się zwiększonym prawdopodobieństwem popełnienia błędów w następstwie nieuważności, niesprawnego zarządzania pamięcią lub dysfunkcji pamięci oraz w rozpoznawaniu cech sytuacji i doborze odpowiednich do nich zachowań. Podstawą diagnozy roztargnienia są zachowania nieuważne, nieterminowe, czasem absurdalne, określane jako objawy lub symptomy roztargnienia.

1.3. Symptomy roztargnienia

Roztargnienie jest kojarzone z błędami, a błędy popełniane są powszechnie i codziennie. Niektóre błędy ubarwiają szarość mijających dni, zastępują nudę i zmieniają ją w rozrywkę. To, co dla jednych jest rozrywką, dla innych może być stratą, nie tylko czasu i pieniędzy. Nieuważność w powiązaniu z zawodnością pamięci może uruchamiać sekwencje zdarzeń doprowadzających do aktywizacji zagrożeń, a w konsekwencji do utraty zdrowia i życia. Zazwyczaj przyjmuje się, że roztargnienie jest skutkiem popełnionych błędów poznawczych prowadzących do niewłaściwego wykonania czynności i osiągania celów innych od zamierzonych. Błędy poznawcze można pojmować jako główny czynnik wyznaczający typ rozkojarzonego zachowania. Niektóre symptomy są następstwem funkcjonowania z wyłączonym intelektem, inne powstają pod wpływem zamykania się w sobie i blokowania dopływu bodźców, a jeszcze inne są wynikiem skłonności do zachowań absurdalnych, kłopotliwych lub zautomatyzowanych.

Funkcjonowanie z wyłączonym umysłem

Przykłady takich zdarzeń pojawiają się często w doniesieniach prasowych, które są formułowane w sposób wzbudzający zwątpienie dotyczące prawdziwości przedstawianych treści. Oto kilka przykładów. Magazynier, chcąc sprawdzić w nieoświetlonym pomieszczeniu, czy bańka z benzyną jest prawidłowo zamknięta, wskutek braku latarki rozjaśnił pomieszczenie płomieniem zapalniczki. Spowodowany wybuch był dowodem nieszczelności. Ktoś inny, chcąc przeżyć dreszcz emocji, sam zrobił linę bungee z powiązanych kawałków lin holowniczych, której długości przed skokiem nie sprawdził. Potem stwierdzono, że była dłuższa od wysokości potrzebnej do bezpiecznego skoku. Zdarzały się skoki spadochroniarzy, którzy zapomnieli założyć spadochron oraz przypadek chęci wyrzucenia zapalonej laski dynamitu przez okno z jadącego samochodu, ale bez opuszczenia szyby. Wydaje się, że przedstawione zachowania, a właściwie popełnione błędy świadczą nie tylko o nieuważności i poślizgnięciach pamięci, ale wskazują również na dezorganizację myślenia wskutek przeżywanego stresu, konfliktów i innych czynników dystrakcyjnych.

Skłonność do inicjowania zdarzeń absurdalnych i kłopotliwych

Dostrzegane specyficzne cechy jednostki, m.in. sylwetka, zachowanie i preferencje, stanowią podstawę tworzącego się jej wizerunku społecznego. Roztargnienie jako przyczyna pojawiających się błędów, gaf oraz nieintencjonalnych działań przeciwcelowych jest jednym z podmiotowych wyznaczników społecznego wizerunku i etykiet doklejanych do ludzi. Zachowania wywołane roztargnieniem można pogrupować ze względu na ich konsekwencje i wywołujące je przyczyny. W wielu przypadkach skutki roztargnienia są przedstawiane jako zdarzenia nasycone humorem, które – nie powodując strat – urzekają swoją absurdalnością i powodują, że osoby roztargnione są życzliwie oceniane. Ktoś np. chciał dowiedzieć się, która jest godzina, i dlatego popatrzył na zaokienny termometr; ktoś inny wziął z sobą klucze, wyszedł z mieszkania, zatrzasnął za sobą drzwi i stwierdził, że zabrał klucze, ale do samochodu, a klucze do drzwi zostały w mieszkaniu za zatrzaśniętymi drzwiami. Nie zawsze i nie dla wszystkich reakcje wywołane roztargnieniem są źródłem dobrego humoru. Często bowiem roztargnienie doprowadza do kłopotliwych konsekwencji ponoszonych nie tylko przez jednostki strzelające gafę, ale również przez jej adresatów lub osoby uczestniczące w sytuacjach, w których te towarzyskie niezręczności, błędy i niebezpieczne zdarzenia miały miejsce. Ilustruje to następujący przykład. Ojciec wyjątkowo miał zawieźć syna do przedszkola. Fotelik dziecka był umieszczony w samochodzie żony. Ojciec umieścił syna w foteliku, po czym wrócił do domu po pozostawione tam klucze. Następnie z kluczami wsiadł do stojącego obok swojego samochodu i pojechał do przedszkola. Dopiero na przedszkolnym parkingu zorientował się, że pozostawił syna w samochodzie żony przed domem i że obok własnych kluczy ma w kieszeni klucze do samochodu żony.

Niektóre szczegółowe zachowania utożsamiane z roztargnieniem obserwowane są częściej niż inne. Do najczęściej ujawniających się symptomów roztargnienia można zaliczyć: ucieczkę myśli od obecnie wykonywanej czynności (np. myślenie o zeszłorocznym urlopie podczas czytania książki), niepamięć, gdzie wczoraj została pozostawiona teraz potrzebna rzecz, zapominanie imion lub nazwisk nowopoznanych osób prawie natychmiast po tym, jak zostali nam przedstawieni, bezkrytyczne obdarzanie innych nadmiernym zaufaniem, podejmowanie niecelowych czynności lub których cel został wyznaczony w momencie ich rozpoczęcia, ale który to cel zaraz potem został zapomniany. Przykładem takiego symptomu jest przechodzenie z jednego pomieszczenia do innego bez wiedzy o przyczynie przemieszczenia się i obecności w danej chwili w danym miejscu. Specyficznymi i względnie często obserwowanymi symptomami roztargnienia są niezręczne wypowiedzi lub nietaktowne reakcje słowne. Wśród nich można wyróżnić: nieefektywne próby włączenia się do rozmowy lub poczucie braku słów podczas realizowanej wypowiedzi, doświadczanie zjawiska tzw. końca języka (polegającego na utrudnionym wydobyciu informacji, o której wiemy, że jest przechowywana w posiadanych zasobach pamięci), nierozważne przekazanie informacji nieprzeznaczonej do ujawnienia, a także kierowanie do innych osób wypowiedzi niegrzecznych, agresywnych lub raniących. Roztargnienie bywa przyczyną ujawniania własnych myśli lub ocen nieprzeznaczonych do upowszechniania. Na przykład ktoś, otwierając konferencję, o której sądził, że nie dostarczy odkrywczych wyników, wypowiedział zdanie: „Uważam tę ważną i z trudem zorganizowaną konferencję za zamkniętą”.

Zautomatyzowana bezmyślność

Względnie powszechnym objawem roztargnienia jest automatyczna realizacja sekwencji czynności bez stałej kontroli ich zgodności z założonym celem i algorytmem osiągania celu. Objawami takimi są m.in.: niezabranie podczas wyjścia z domu wszystkich potrzebnych przedmiotów lub zabranie niepotrzebnych (np. pilota do telewizora zamiast telefonu komórkowego), niewykonanie lub niezarejestrowanie przed opuszczeniem domu, czy wykonano wszystkie niezbędne czynności kontrolne (np. zamknięcie dopływu wody, gazu czy prądu), niezrealizowanie planu zakupów w sytuacji, gdy wszystkie potrzebne artykuły były na sklepowych półkach, a także dokonywanie zakupów z poczuciem braku kontroli nad wydatkami. Jednym z warunków efektywnego i bezpiecznego funkcjonowania jednostki jest dostosowanie się do wymagań środowiska i poszczególnych jego elementów składowych. Spełnienie tego warunku wiąże się z uważnym śledzeniem cech środowiska i kontrolowaniem realizowanych czynności. Zdarza się, że ludzie zapominają, iż rzeczy cięższe od powietrza nieodpowiednio uchwycone lub niepodparte spadają lub staczają się wskutek grawitacji. Obecność w tym samym czasie i miejscu dwóch obiektów zdolnych do poruszania się powoduje wzrost zagrożenia zderzeniem się. Prawdopodobieństwo wpadnięcia na siebie dwóch osób pozostaje w związku z szybkością poruszania się i stopniem upośledzenia ich zdolności do kontrolowania swoich czynności ruchowych. Obserwacja postępowania osób roztargnionych dostarcza licznych dowodów wskazujących, że w każdej populacji można spotkać jednostki, które mają wybitne zdolności do inicjowania zdarzeń tak nieprawdopodobnych, jak np. upuszczenie trzymanego w ręce widelca z nakłutym kęsem mięsa w drodze między talerzem a ustami, dotknięcie nieosłoniętych, wirujących łopatek wentylatora wskutek zamaszystej gestykulacji lub wrzucenie do śmietnika rzeczy wartościowej i potrzebnej, a pozostawienie zużytej i niepotrzebnej.

Skutki roztargnienia można pogrupować według ich przyczyn na symptomy wywołane deficytem: kontroli, uwagi i pamięci.

Do symptomów roztargnienia ujawniających się pod wpływem deficytu kontroli można zaliczyć: ucieczkę myśli od obecnie wykonywanej czynności, przechodzenie z jednego pomieszczenia do innego bez wiedzy o przyczynie przemieszczenia się, wypowiadanie się niegrzeczne, krzywdzące lub raniące, automatycznie wykonywane czynności.

Pod wpływem dysfunkcji uwagi i niedostatecznej kontroli można zaobserwować skutki tzw. dziurawych rąk, tj. przypadki nieuważnej manipulacji przedmiotami, powodującej potrącania i spadnięcia rzeczy (w tym częste rozbijanie przedmiotów szklanych), oraz zachowania nieuwzględniające przeszkód i zagrożeń zlokalizowanych w otoczeniu. Skutkami tych zachowań są poparzenia, potknięcia, poślizgnięcia i upadki, a także przypadki potrącenia innych.

 Uwaga jest również przedstawiana jako element systemu kontroli zachowania, który pozostaje w związku z pobudzeniem emocjonalnym. Zdaniem J.A. Easterbrooka (1959) sprawność naszej uwagi zależy od doświadczanej siły pobudzenia. Przy niskim poziomie pobudzenia sprawność uwagi jest znaczna; możemy wówczas obejmować zakresem uwagi szerokie spektrum różnych bodźców i przetwarzać dużą ilość informacji. Wzrost poziomu emocji, a zwłaszcza przekroczenie optymalnego poziomu pobudzenia (w ujęciu praw Yerkesa i Dodsona) powoduje kurczenie się zakresu uwagi. Przy bardzo wysokim pobudzeniu jednostka koncentruje swoją uwagę prawie wyłącznie na bodźcach, od których zależy jej bezpieczeństwo lub które ocenia jako najważniejsze w danej chwili.

Ludzie