Kosmiczny projekt. Twórcze zdolności przyrody w porządkowaniu wszechświata ebook

I czy to jest dla ciebie jasne, czy nie,

wszechświat jest bez wątpienia na dobrej drodze.

Max Ehrmann

[Tłum. Kazimierz Jankowski]

Powstanie wszechświata zazwyczaj przedstawiane jest jako gwałtowne wydarzenie, które nastąpiło w dalekiej przeszłości. To obraz szerzony zarówno przez religię, jak i przez naukowe dowody na „wielki wybuch”. Jednak ta prosta myśl przesłania fakt, że wszechświat nigdy nie przestał być twórczy.

Kosmologowie są dziś przekonani, że bezpośrednio po wielkim wybuchu wszechświat był właściwie bezkształtny, a cała struktura i złożoność, jakie dziś spotykamy w świecie fizycznym, w jakiś sposób pojawiły się później. Widocznie istnieją fizyczne procesy, które mogą zmienić próżnię – albo coś bardzo do niej zbliżonego – w gwiazdy, planety, ciała krystaliczne, chmury i ludzi.

Jakie jest źródło tej zadziwiającej siły twórczej? Czy znane nam procesy fizyczne mogą wyjaśnić ciągłą kreatywność natury, czy działają tu dodatkowe zasady organizacyjne, kształtujące materię i energię oraz kierujące je w stronę jeszcze wyższych stanów porządku i złożoności?

Dopiero niedawno naukowcy zaczęli rozumieć, w jaki sposób złożoność i organizacja mogą wyłonić się z bezkształtności i chaosu. Badania na polach tak różnorodnych, jak turbulencje cieczy, rozrost ciał krystalicznych i sieci neuronowe, odkrywają niezwykłą skłonność układów fizycznych do samorzutnego tworzenia nowych stanów porządku. Staje się jasne, że istnieją procesy  s a m o o r g a n i z a c j i  w każdej gałęzi nauki.

Pojawia się zatem fundamentalne pytanie: czy najwidoczniej nieskończona różnorodność naturalnych form i struktur, które powstają w miarę rozwoju wszechświata, to po prostu przypadkowe dzieła losowych sił? A może są one w jakiś sposób nieuniknionym wynikiem twórczego działania natury? Na przykład niektórzy naukowcy uważają, że źródłem życia jest niezwykle rzadkie zdarzenie losowe, jednak według innych jest to naturalny stan docelowy cykli samoorganizujących się reakcji chemicznych. Jeśli bogactwo natury wpisane jest w jej prawa, czy wynika z tego, że obecny stan wszechświata jest w jakimś sensie predestynowany? Czy istnieje, mówiąc metaforycznie, „kosmiczny projekt”?

Te głębokie pytania dotyczące istnienia nie są oczywiście nowe. Filozofowie i teolodzy zadają je od tysiącleci. Dzisiaj są szczególnie istotne ze względu na fakt, że ważne nowe odkrycia zasadniczo zmieniają spojrzenie  n a u k o w c ó w  na naturę kosmosu. Przez trzy wieki nauka była zdominowana przez paradygmaty Newtona i termodynamiki, które przedstawiają wszechświat albo jako sterylną maszynę, albo w stanie degeneracji i upadku. Obecnie pojawił się nowy paradygmat twórczego wszechświata, który uznaje postępowy, innowacyjny charakter procesów fizycznych. Ten nowy paradygmat podkreśla aspekty natury związane ze zbiorowością, współpracą i organizacją – jego perspektywa jest bardziej syntetyczna i holistyczna niż analityczna i redukcjonistyczna.

Niniejsza książka to próba zwrócenia uwagi czytelnika amatora na te znaczące postępy. Omawia ona badania z wielu dyscyplin: od astronomii po biologię, od fizyki po neurologię – z wszelkich dziedzin, w których pojawia się złożoność i samoorganizacja. Próbowałem przedstawić je w sposób jak najmniej techniczny, jednak nieuniknione było dokładniejsze podejście do pewnych kluczowych obszarów. Dotyczy to zwłaszcza rozdziału 4, który zawiera wiele specjalistycznych diagramów. Zachęcam jednak czytelnika do wytrwania, ponieważ esencji nowego paradygmatu nie sposób uchwycić bez pewnych pojęć matematycznych.

Gdy kompilowałem materiały, pomagali mi bardzo koledzy z Uniwersytetu w Newcastle upon Tyne, którzy oczywiście niekoniecznie podzielali moje wnioski. Szczególnie dziękuję profesorowi Kennethowi Burtonowi, doktorowi Ianowi Mossowi, doktorowi Richardowi Rohwerowi oraz doktorowi Davidowi Trittonowi. Chciałbym też podziękować doktorowi Johnowi Barrowowi, profesorowi Rogerowi Penrose’owi oraz profesorowi Frankowi Tiplerowi za pomocne dyskusje.

Paul Davies