Metaontologia - ebook

Przedmowa

Metaontologia jest refleksją nad naturą i metodą filozoficznej teorii bytu. W bardziej szczegółowym znaczeniu, uformowanym w ostatnich latach w filozofii analitycznej, termin ten oznacza refleksję nad naturą pytań ontologicznych i rolą analizy egzystencjalnych zobowiązań nauki w ich rozstrzyganiu.

Przekonanie o egzystencjalnym charakterze pytań ontologicznych stało się niemal powszechne we współczesnej metaontologii analitycznej. Założeniem niniejszej książki jest teza przeciwna: nie każde pytanie ontologiczne jest egzystencjalne i nie każde pytanie egzystencjalne jest ontologiczne. Pytania dotyczące ogólno-strukturalnych własności czasu są przykładami nieegzystencjalnych pytań ontologicznych. Z kolei pytania o istnienie danego typu cząstek elementarnych są przykładami pozaontologicznych pytań egzystencjalnych.

Na gruncie powyższego założenia powstaje taka oto kwestia: co sprawia, że niektóre pytania (np. „Czy czas ma strukturę liniową?”) mają charakter ontologiczny, a inne (np. „Czy istnieją grawitony?”) – pozaontologiczny? Już prosty namysł nad tą kwestią wystarcza, aby uznać, że o specyfice pytania ontologicznego decyduje okoliczność, iż jest ono sformułowane w języku specyficznych pojęć ontologicznych. Ta zasada – charakterystyczna dla klasycznego sposobu rozumienia „ontologii” – stanowi podstawowe założenie książki.

Oto niektóre przykłady pojęć ontologicznych: PRZEDMIOT, KLASA, RELACJA, UKŁAD, PORZĄDEK, FAKT, MOŻLIWOŚĆ, ZDARZENIE, CZĘŚĆ/CAŁOŚĆ, TOŻSAMY, SKOŃCZONY, ISTNIEJĄCY W CZASIE, WCZEŚNIEJ/PÓŹNIEJ, PRZYCZYNA/SKUTEK. A oto przykłady pytań ontologicznych sformułowanych za pomocą tych pojęć: Czy istnieją przedmioty abstrakcyjne, takie jak klasy i relacje? Jeśli tak, to czy są one przedmiotami pozaczasowymi (tj. nieistniejącymi w czasie)? Czym jest czas? Czy w każdej chwili istnieje jakiś przedmiot? Czy istnieją niezrealizowane możliwości (tj. możliwości niebędące faktami)? Czy istnieją proste i niepodzielne przedmioty czasowe (a więc przedmioty istniejące w czasie)? Czy każdy przedmiot czasowy jest zdarzeniem? Czy istnieje największy układ przedmiotów czasowych, którego częściami są wszystkie inne układy takich przedmiotów? Czy każde zdarzenie ma przyczynę?

W kontekście tego rodzaju pytań rodzi się podstawowe zagadnienie dotyczące natury ontologii: Czy można w ogólny sposób wyodrębnić klasę pojęć ontologicznych i jeśli tak, to w jaki sposób? Kwestia ta, zwana tu problemem demarkacji pojęć ontologicznych, jest jednym z dwóch głównych zagadnień podjętych w książce.

Ontologia, jako dyscyplina teoretyczna, jest rozwijana za pomocą teorii ontologicznych: teorii uniwersalnych (tj. o nieograniczonym zasięgu kwantyfikacji) sformułowanych w języku pojęć ontologicznych. Jeśli więc jakieś pytanie ontologiczne może być rozstrzygnięte, to dzięki temu, że jedna z dopuszczalnych odpowiedzi na to pytanie może być sformułowana w postaci twierdzenia dobrej teorii ontologicznej.

Pojawia się następująca kwestia dotycząca metody ontologii: Czy istnieją ogólne kryteria oceny teorii ontologicznych i jeśli tak, to jak wygląda ich lista? Tak sformułowany problem ewaluacji teorii ontologicznych jest drugim z dwóch głównych zagadnień książki.

Systematyczne rozważania dotyczące demarkacji pojęć i ewaluacji teorii ontologicznych są niemal nieobecne we współczesnej metaontologii analitycznej. Książka jest próbą wypełnienia tej luki. Ma ona na celu rozjaśnienie obu zagadnień i powiązanie ich z dwoma typowymi wątkami pojawiającymi się w dyskusjach filozofów analitycznych ostatnich lat: natury pytań ontologicznych i ich rozstrzygalności.

Owa próba została podjęta na gruncie kilku zasad wywodzących się z jednej strony z tradycyjnej metafilozofii Platona, Arystotelesa, Gottfrieda Leibniza i Christiana Wolffa, a z drugiej strony – z prac Gottloba Fregego, Jana Łukasiewicza, Willarda Van Ormana Quine’a, Petera Strawsona i Karla Poppera. Oto owe zasady.

Po pierwsze, ontologia jest nauką o najogólniejszych własnościach bytu – w możliwie szerokim znaczeniu tego słowa – rozwijaną za pomocą metody aksjomatycznej (Platon, Arystoteles).

Po drugie, istnieje wiele mniej lub bardziej szczegółowych teorii ontologicznych; są one uporządkowane ze względu na relację bycia ogólniejszym (Arystoteles).

Po trzecie, właściwym narzędziem aksjomatyzacji teorii ontologicznych jest logika klasyczna (choć niekoniecznie standardowa i niekoniecznie pierwszego rzędu), a więc logika zachowująca zasady: niesprzeczności, wyłączonego środka, nieodróżnialności identycznego i egzystencjalnej generalizacji (Arystoteles, Leibniz, Frege).

Po czwarte, dobrze określone pojęcia ontologiczne są rezultatami eksplikacji pojęć mających zastosowanie w dowolnym obszarze racjonalnego myślenia o świecie (Wolff, Strawson).

Po piąte, niezbędnym warunkiem uznania danej klasy jako dobrze określonej, pierwotnej kategorii ontologicznej jest wskazanie kryterium identyczności jej elementów (Quine).

Po szóste, kwantyfikator egzystencjalny wyraża najogólniejsze i najbardziej podstawowe pojęcie ISTNIENIA (Frege, Quine).

Po siódme, każda uznawana przez nas teoria ontologiczna powinna uwzględniać ontologiczne konsekwencje naszej najlepszej, szczegółowej wiedzy o świecie (Quine).

I po ósme, każda dobra teoria, w tym dobra teoria ontologiczna, spełnia pewne ogólne kryteria wiarygodności; jednocześnie istnieje procedura rozstrzygania pytań ontologicznych uwzględniająca owe kryteria (Łukasiewicz, Popper).

Tylko trzy spośród wymienionych zasad – piąta, szósta i siódma – są dość szeroko uwzględniane i dyskutowane we współczesnej metaontologii analitycznej.

Wynikiem podjętych badań jest sformułowanie pewnej całościowej koncepcji ontologii formalnej dostarczającej pewnej metody ewaluacji teorii ontologicznych.

Książka zawiera słownik analityczny (tj. niekolisty układ definicji najważniejszych terminów stosowanych w książce), listę sformułowanych w niej twierdzeń ontologicznych, tabelę naturalnych pojęć ontologicznych, tabelę wartościowań teorii ontologicznych, bibliografię i indeksy. Pierwsze ścisłe użycie terminu jest zaznaczone kursywą, natomiast użycie terminu w supozycji formalnej – kapitalikiem.

Niektóre wątki badawcze książki są kontynuacją rozprawy Ontologia formalna jako teoria eksplikacyjna (Wydawnictwo Gavagai, Lublin 2013). Przedstawiona tu koncepcja w wielu punktach różni się od rozwiązań przyjętych w tej rozprawie.

Dziękuję recenzentom wydawniczym książki, Robertowi Trypuzowi i Janowi Woleńskiemu, za wnikliwe i pomocne uwagi dotyczące jej wcześniejszej wersji.

Warszawa, 14 grudnia 2017 r.

.

Każda bowiem nauka demonstratywna ma do czynienia z trzema rzeczami: 1) z tym, co przyjmuje jako istniejące (a więc rodzajem, którego istotne atrybuty bada), 2) tzw. wspólnymi aksjomatami, będącymi pierwszymi przesłankami dowodu i 3) atrybutami, znaczenie których przyjmuje. Jasne więc, że do jednej nauki należy badanie Bytu jako takiego i atrybutów, które mu przysługują, i do tej samej nauki należy badanie wyrazów i pojęć takich jak: „wcześniejszy”, „późniejszy”, „rodzaj” i „gatunek”, „całość” i „część”, i innych tego rodzaju.

Arystoteles (, s. 270 (76b); , s. 668 (1005a))

Jest konieczne, aby taki specjalny fragment filozofii był przeznaczony do objaśnienia tych pojęć i ogólnych zasad, które są powszechnie stosowane w każdej nauce i sztuce, a nawet w życiu, o ile właściwie się nimi posługujemy. Bez nich filozofia nie może być uprawiana metodą dedukcyjną.

Christian Wolff (, s. 46)

Kto jednak był filozofem, a potem został logistykiem wie, co jest warta dotychczasowa spekulacja filozoficzna. I wie, co może być warte rozumowanie przeprowadzone, jak bywa zazwyczaj, w nieścisłych, wieloznacznych słowach mowy potocznej . Robota taka nie może mieć wartości naukowej, i szkoda tylko czasu i energii myślowej, jakich się na nią zużywa.

Jan Łukasiewicz (, s. 202)

Każdy z nas ma swoją filozofię, czy o tym wie, czy nie. Te nasze filozofie są zazwyczaj niewiele warte. Ale ich wpływ na nasze czyny i życie jest często niszczący. Dlatego koniecznie musimy je doskonalić poprzez krytykę. Nie umiem inaczej usprawiedliwić istnienia filozofii.

Karl Popper (, s. 48)

Istnieją kategorie i pojęcia, które w swych jakościach najbardziej podstawowych w ogóle się nie zmieniają. Oczywiście nie są to specjalistyczne składniki najbardziej wyszukanego myślenia. Są to komunały obecne w myśleniu najmniej wyszukanym, a jednak stanowią nieusuwalny rdzeń wyposażenia pojęciowego najsubtelniejszych istot ludzkich. Metafizyka opisowa będzie się właśnie interesować przede wszystkim nimi, ich powiązaniami i strukturą, jaką tworzą.

Peter Strawson (, s. 7–8)

Naukowcy i filozofowie poszukują całościowego systemu świata, i to systemu, który rzetelniej i pełniej nastawiony jest na referencję niż język potoczny.

Willard Van Orman Quine (, s. 38–39)