Wolna wola - ebook

Przedmowa

Poniższa debata pomiędzy Danielem Dennettem i Gregiem Caruso, dotycząca wolnej woli, odpowiedzialności moralnej oraz kary, jest zaciekła i porywająca. Zachwyci każdego czytelnika zainteresowanego tym, co przełomowego dzieje się obecnie w filozoficznej dyskusji na temat wolnej woli. Oferuje wiele zarówno nowicjuszom, jak i zaprawionym w bojach weteranom. Niniejsza debata stanowi doskonałe wprowadzenie do tematu i zwraca uwagę na detale kwestionowanych stanowisk, pomijane przez innych.

Caruso to inkompatybilista w odniesieniu do wolnej woli i determinizmu. Jeśli determinizm jest prawdziwy, to istnieją okoliczności, nad którymi nie mamy kontroli, zdarzenia w odległej przeszłości i prawa przyrody, które determinują przyczynowo wszystkie nasze działania. Inkompatybiliści twierdzą, że to wykluczałoby wolną wolę. Wśród inkompatyblistów znajdziemy takich, którzy utrzymują, że determinizm jest fałszywy i posiadamy wolną wolę – to libertarianie – i takich, którzy twierdzą, iż determinizm jest prawdziwy i nie posiadamy wolnej woli – to sceptycy względem wolnej woli. Dennett opowiada się za kompatybilizmem wolnej woli i determinizmu oraz uważa, że posiadamy wolną wolę. Caruso argumentuje, iż nie posiadalibyśmy wolnej woli, jeśli świat byłby deterministyczny, a także jeśli byłby on indeterministyczny – choćby w taki sposób, jak świat opisują niektóre interpretacje mechaniki kwantowej. Caruso i Dennett znajdują się więc po przeciwnych stronach tradycyjnego podziału – Dennett to kompatybilista i uważa, że posiadamy wolną wolę, a Caruso to inkompatyblista oraz sceptyk względem wolnej woli.

Istnieje również kwestia pojęciowa dotycząca tego, w jaki sposób „wolna wola” powinna być zdefiniowana, dzieląca Dennetta i Caruso. Dennett jest znany z tego, iż zaleca używanie „wolnej woli” w taki sposób, aby słowo to odnosiło się do wolnej woli, której warto chcieć. Wolna wola, której warto chcieć, to zdolność do racjonalnej odpowiedzi na bodźce płynące z naszego środowiska naturalnego i społecznego. Zdolność ta rozwinęła się u naszego gatunku w procesie ewolucji i dojrzewa ona u osób dorosłych. To oczywiście cenna zdolność i uważam, że propozycja Dennetta jest możliwa do obrony.

Lecz pytanie, które pojawia się względem propozycji Dennetta, dotyczy tego, czy pozwala ona uchwycić podziały istniejące w sporze o wolną wolę. Ponieważ tylko nieliczni uważają, że pojęcie wolnej woli Dennetta jest inkompatybilne z determinizmem, proponowana przez niego definicja wiąże się z następującym wyzwaniem: określenia kompatybilizmu w taki sposób, aby był to pogląd kontrowersyjny. Natomiast Caruso definiuje wolną wolę jako taką kontrolę działania, która jest niezbędna, aby przypisać zasługę w jej podstawowej formie, czyli tak jak czyni to wielu innych uczestników przedmiotowej debaty. W przypadku zasługi w jej formie podstawowej ktoś, kto zachował się źle, zasługuje na naganę i być może na karę tylko dlatego, że działał on z pobudek moralnie złych. A ktoś, kto zachował się dobrze, zasługuje na uznanie lub pochwałę i być może na nagrodę tylko dlatego, że działał on z pobudek moralnie dobrych. Tego rodzaju zasługa jest podstawowa, ponieważ owe twierdzenia na temat zasługi są jako uzasadnienie fundamentalne; nie są one uzasadnione dalszymi rozważaniami, takimi jak przewidywane korzystne skutki ich zastosowania. Według Caruso, aby uprościć debatę o wolnej woli i aby każde stanowisko posiadało stosunkowo liczną grupę zwolenników, wolna wola powinna być definiowana jako taka kontrola działania, którą zakładają zasłużone w sensie podstawowym pochwała i nagana, nagroda i kara.

Dennett i Caruso nie zgadzają się w odniesieniu do tego, czy pojęcie zasługi podstawowej to pojęcie występujące powszechnie. W odróżnieniu od Dennetta Caruso uważa, iż pojęcie to jest szeroko rozpowszechnione. Pogląd swój wspiera eksperymentem myślowym pochodzącym od Immanuela Kanta. Eksperyment ten zakłada brak jakichkolwiek korzystnych skutków wymierzenia kary osobie wyrządzającej zło. Oto przykładowa wersja tego eksperymentu. Wyobraź sobie, że ktoś żyjący na odległej wyspie bestialsko morduje wszystkich pozostałych mieszkańców tej wyspy. Morderca nie może zostać zreformowany moralnie, gdyż przepełniony jest nienawiścią i wściekłością. Dodajmy, że nie może on zbiec z wyspy, a ponadto nikt owej wyspy nigdy nie odwiedzi, ponieważ jest ona zbyt odległa. Na wyspie nie istnieje już społeczność, której reguły zawarte byłyby w umowie społecznej mającej na celu wspólną korzyść, gdyż społeczeństwo to zostało unicestwione. Czy wciąż wydaje nam się, że morderca zasługuje na karę? Jeśli tak, to kara byłaby zasłużona podstawowo, gdyby tylko przykład ten rzeczywiście eliminował wszystkie możliwości wystąpienia zasługi niepodstawowej – a wygląda na to, że tak właśnie jest.

Jednakże – biorąc pod uwagę stanowisko Dennetta – czy faktycznie chcemy definiować „wolną wolę” tak, iż każdy, kto odrzuca zasługę podstawową, musi zostać uznany za kogoś negującego wolną wolę? Lub też każdy, kto zaprzecza posiadaniu przez nas kontroli działania zakładanej przez zasługę podstawową, uznany zostać musi za osobę zaprzeczającą istnieniu wolnej woli? Być może rola odgrywana przez pojęcie „wolnej woli” w naszym myśleniu i w naszych praktykach w wystarczającej mierze zachowana zostałaby nawet wtedy, gdybyśmy odrzucili zasługę podstawową i zakładaną przez ową zasługę kontrolę działania. Wciąż przecież posiadamy wiele pojęć, których nie porzuciliśmy, pomimo korekt w ich rozumieniu, dokonanych choćby z uwagi na rozwój nauki.

Dennett utrzymuje, że rola odgrywana przez pojęcie „wolnej woli” zachowana zostałaby w wystarczającej mierze nawet wtedy, gdybyśmy odrzucili zasługę podstawową, ponieważ mamy do dyspozycji pojęcie zasługi niepodstawowej, które możemy w tym miejscu wykorzystać. Uzasadnienia nagany i kary, które pojawiają się w naszych praktykach, odwołują się do zasługi, lecz zasługa ta nie jest podstawowa, gdyż na wyższym poziomie praktyki te uzasadnione są ich spodziewanymi korzyściami, takimi jak zapobieganie złu i reforma moralna osób, które je czynią. Z punktów widzenia Dennetta nasza praktyka pociągania osób do odpowiedzialności moralnej, zakładająca taką zasługę niepodstawową, powinna zostać utrzymana, ponieważ, ogólnie rzecz biorąc, przyniosłoby to najwięcej korzyści, przynajmniej w porównaniu z praktykami alternatywnymi.

Można jednak nie zgodzić się z tym, że kary i nagrody, które w modelu Dennetta uzasadnione są przez ich spodziewane korzyści, są rzeczywiście zasłużone, ponieważ w tym ujęciu są one w gruncie rzeczy zachętami. W odpowiedzi na ów zarzut, wykorzystując analogię podobną do tej, na którą powołuje się w debacie Dennett, uzasadnione wydaje się twierdzenie, że sportowiec, który łamie pewną regułę gry, zasługuje za popełnienie tego przewinienia na karę. Lecz tego rodzaju sportowa zasługa nie jest podstawowa – nie wiąże się ona z rozważaniami, w jaki sposób najlepiej uprawiać dany sport. Podobnie, załóżmy, że kary za przestępstwa są uzasadnione z uwagi na przesłankę prewencji, która przynosi spodziewaną korzyść w postaci bezpieczeństwa. Wyobraźmy sobie, że prawnicy i sędziowie biorą pod uwagę jedynie te racje za skazaniem i karą, które dotyczą tego, co już się wydarzyło, podczas gdy ich własna praktyka jest w rzeczywistości uzasadniona przez racje skierowane w przyszłość, których to racji owi prawnicy i sędziowie nigdy jednak nie biorą pod uwagę. Wydaje się, że w takim wypadku pogląd tych prawników i sędziów, zgodnie z którym kary są zasłużone z uwagi na to, co już się wydarzyło, byłby sensowny.

Zatem debata pomiędzy Dennettem i Caruso dotyczy zagadnień zasadniczych, a także zagadnień pojęciowych oraz językowych. Zagadnienia pojęciowe są istotne, a ich rozstrzygnięcie zależy od tego, czy poszczególne pojęcia wciąż będą mogły pełnić swoją rolę. Zarówno Dennett, jak i Caruso twierdzą, że nie warto trzymać się pojęcia „zasługi podstawowej”, aby uzasadnić naszą praktykę. Lecz Dennett uważa, że „zasługa” oraz rola, jaką pełni to pojęcie, powinny zostać zachowane, podczas gdy Caruso nie zgadza się z takim poglądem. Podczas całej polemiki odróżnienie kwestii językowych i pojęciowych od kwestii zasadniczych stanowi pewne wyzwanie, jak to w filozofii zwykle bywa. Caruso i Dennett radzą sobie z tym w sposób klasyczny, stale domagając się od siebie nawzajem wyjaśnienia używanych terminów.

Moim zdaniem stanowiska Dennetta i Caruso są do siebie całkiem zbliżone w kontekście podstaw debaty o wolną wolę, a różnią się w innych kwestiach, takich jak ocena doniosłości argumentów z manipulacji przemawiających za inkompatybilizmem, o których to argumentach dyskusja staje się szczególnie zacięta. Różne są też ich propozycje dotyczące sposobu postępowania z przestępcami, pomimo tego, iż obaj zgadzają się, że obecna praktyka w tym zakresie, z którą mamy do czynienia w Stanach Zjednoczonych, wymaga poważnej reformy. Nie jest jednak jasne, czy różnią się oni tutaj poglądami dlatego, że Dennett przyjmuje uzasadnienie oparte na zasłudze, a Caruso je odrzuca, czy też z jakiegoś innego powodu. Czytelnik z pewnością znajdzie sporo przyjemności, rozstrzygając owe kwestie, pojawiające się w tym wartościowym i aktualnym dialogu.

Derk Pereboom