Ebook Wojny i wojskowość polska XVI wieku. Tom II. Lata 1548-1575 mobi,epub

el Rożen. W 1572 r. Zygmunt August wyznaczył Kozakom niżowym bezpośredniego ,,starszego kozackiego" w osobie szlachcica polskiego i towarzysza jazdy potocznej Jana Badowskiego. Miał on jednocześnie pełnić obowiązki sędziego. Usankcjonowano funkcje poruczników hetmańskich, którym hetman zlecał zadania dowódcze, administracyjne lub sądownicze. O ich kompetencjach najszerzej mówiły artykuły Floriana Zebrzydowskiego z 1561 r.: ,,porucznik od hetmana ustawiony będzie miał władzę wszystkie i moc tak w szykowaniu, jako i we wszelakim porządku polnym, jako i w sprawie obozowej, i będzie miał każdego sądzić i sprawy wszytkie między ludźmi czynić tak, jak sam ". Oddziały dowodzone przez poruczników hetmańskich liczyły od kilkuset żołnierzy do kilku tysięcy np. w sierpniu 1562 r. z rozkazu Zebrzydowskiego Leśniowolski dowodził oddziałem liczącym 1500 ludzi i kilkanaście dział, a dziesięć lat wcześniej Maciej Włodek siłami złożonymi z 3000 jazdy i 150 piechoty. Tarnowski w swym ,,Consilium rationis bellicae" (1558) wspomniał o porucznikach ,,co hufy powiodą", a więc o dowodzących poszczególnymi hufcami czy skrzydłami w tradycyjnym szyku ,,starego urządzenia polskiego". Pojawił się tzw. sprawca hufów, który pomagał lub wyręczał hetmana w kierowaniu rozstawieniem wojska, a następnie w przeprowadzaniu bitwy. Pełnił więc doraźne funkcje, które w późniejszych wiekach można porównać do obowiązków szefa sztabu. ,,Sprawcą ludzi rycerskich" pod Newlem w 1562 r. nazwał Bartosz Paprocki kasztelana gnieźnieńskiego Jana Zborowskiego. Mimo, że dowódcą wyprawy mołdawskiej w 1572 r. był Mikołaj Mielecki, to pod Chocimiem wojsko do bitwy szykował, a następnie kierował jej przebiegiem wojewodzic ruski Mikołaj Sieniawski. Rady wojenne tworzą już teraz nie tylko hetmani wielcy, ale i polni, np. Mikołaj Sieniawski w 1552 r. powołuje radę złożoną z rotmistrzów ,,pierwszej chorągwi", do której przybrał nawet biskupa kamienieckiego Leonarda Słończewskiego. Do pomocników hetmańskich zaliczano ,,starszych" lub ,,przednich" rotmistrzów, których Tarnowski nazywał ,,urzędnikami", a którzy w świetle artykułów wojskowych z lat 60-tych stanowili swoiste ,,oczy i uszy" hetmana. Pojawiły się nowe urzędy, które nabierają trwałego charakteru. Oboźny z pomocnikami wybierał miejsce pod obóz, kierował jego rozkładaniem i zwijaniem oraz dbał o prawidłowe rozmieszczenie taboru. Wraz z poboźnymi pilnował porządku i dyscypliny w obozie i w marszu. Rozkwaterowaniem żołnierzy po wsiach na leża zimowe kierowali tzw. przystawy. Nad zaopatrzeniem wojska w żywność czuwał starszy hetmański zwany probantmajstrem, który kontrolował również, by sprzedaż żywności przez szynkarzy i przekupniów odbywała się według cen i miar ustalonych przez hetmana. Do sztabu hetmańskiego należał profos, który pełnił funkcje późniejszego szefa żandarmerii i egzekutora sprawiedliwości. Współuczestniczył on z 2-3 osobami w sądach hetmańskich lub sam wydawał wyroki, od których można się było odwoływać do hetmana. Role żandarmów spełniali tzw. słudzy hetmańscy, który w liczbie kilkudziesięciu koni jazdy mieli wraz z profosem obowiązek strzec bezpieczeństwa na drogach, zatrzymywać dezerterów i złoczyńców, strzec jeńców itd. Osoby urzędników hetmańskich chronione były artykułami wojskowymi. Słowne targnięcie się na profosa karane było łamaniem kołem, podniesienie na niego ręki - równało się karze śmierci. W sztabie hetmańskim organizowaniem i kierowaniem pracami fortyfikacyjnymi zajmował się ,,szancmajster". Funkcję taką pełnili inżynier wojskowy Antoni Mora i ,,budownik" królewski Jan Fraksztyn. Służbę zdrowia reprezentował szpitalny kontrolujący koszta leczenia i czuwający nad bezpieczeństwem rannych, chirurg (w 1566 r. był nim golibroda polny Jan Fogiel), doktor, lekarz i cyrulikowie, a duszpasterską kaznodzieja. Sztab hetmański był więc luźnym organem złożonym z ludzi o sprecyzowanych obowiązkach funkcyjnych. Otrzymywali oni rozkazy od hetmana, ale z nimi też konsultował on swe decyzje wojskowe. W 3 ćwierci XVI w. w armii jagiellońskiej rozwijał się zwłaszcza aparat administracyjno-zaopatrzeniowy i wymiar sprawiedliwości. Dzięki temu naczelne dowództwo polskie uznać można za sprawne i wszechstronne narzędzie kierowania wojskami, a jego struktura organizacyjna nie ustępowała podobnym rozwiązaniom w innych armiach europejskich tego okresu10. Dwaj rotmistrze husarscy z buzdyganami. Fragment ryciny Franciszka Hogenberga przedstawiającej widok Grodna w 1567 r. z dzieła Jerzego Brauna ,,Civitates orbis terrarum, t. VI, Colonie 1597. W polskim wojsku zaciężnym rotmistrze mieli słabszą pozycję prawną w porównaniu z hetmanami i towarzyszami. Dlatego też istniała tendencja do wzmocnienia ich uprawnień w sferze dyscyplinarnej. Zalecenie Tarnowski