Dzieci ebook

Bolesław Prus

Dzieci

Warszawa 2014

Rozdział pierwszy

Pan Świrski Wincenty miał lat około siedemdziesięciu. Był to człowiek wysoki, szczupły, zawsze wyprostowany, zapięty na wszystkie guziki. Nosił spiczasta napoleonkę, spiczaste wąsy i szpakowatą czuprynę. Mało mówił, prawie nigdy nie śmiał się, wszystkich traktował z góry i surowo. Za młodych lat wojował pod Garibaldim, potem był krótko w powstaniu, a w 1870 roku służył w wolnych strzelcach francuskich, gdzie zdobył legię honorową. Podczas wieloletniej nieobecności w kraju jego rodzina mówiła, że podróżuje. Gdy zaś około roku 1880 wrócił do domu i opłacił należność za paszporty, bez żadnych przeszkód objął majątek po rodzicach, a u władz miejscowych zyskał opinię człowieka spokojnego i lojalnego.

Co prawda, zmienił się bardzo. Niegdyś zapalony demokrata i rewolucjonista, w późniejszych latach znienawidził rewolucję i demokrację, matkę, jak mówił, paryskiej komuny, na którą patrzył własnymi oczyma. Osiadłszy w kraju, prędko wycofał się ze wszelkich stosunków i pędził życie samotne. Wydawał mało, dochody składał w banku, liczną służbę, przeważnie męską, utrzymywał w rygorze wojskowym. Chłopów, z którymi miał ciągłe procesy, uważał za urodzonych złodziei leśnych i polnych, rzemieślników nazywał próżniakami, a kupców szachrajami. Żydów dzielił na dwie grupy: lichwiarzy i oszustów; wyjątek robił dla swego faktora Symchy i kupca zbożowego Weintrauba.

– Tylko ci dwaj – mawiał – są coś niecoś warci, reszta – na suchą gałąź...

Z rodziną prawie nie wdawał się, czasem tylko widywał swego młodszego brata Witolda, któremu trzymał do chrztu jedynaka, imieniem Kazimierz. Gdy w kilka lat później umarli rodzice chłopczyny, stary dziwak został jego opiekunem, przywiązał się do sierotki i nawet usiłował przelać w niego swoje zasady.

Jego wyznanie wiary odznaczało się prostotą. Głową narodu jest i powinna być szlachta. Chłop, mieszczanin, może być niższym duchownym, małym urzędnikiem lub oficerkiem; ale biskupem, rządcą prowincji, ministrem i generałem musi być tylko szlachcic, bo on posiada we krwi zdolność rządzenia. Szlachta powinna być nie tylko majętna, ale rozumna, ukształcona i dzielna; dopiero wówczas potrafi rządzić i wychować naród.

Państwo polskie upadło, a cały naród mało jest wart, dlatego, że szlachta zgałganiała. Ażeby podźwignąć naród, trzeba odrodzić szlachtę, czyli – przypomnieć jej i nauczyć właściwych tej klasie obowiązków. Szlachcic nie powinien rwać się do pisania wierszy, do muzyki, medycyny, nawet do agronomii, ale powinien uczyć się sztuki rządzenia. Powinien służyć w administracji, sądownictwie, dyplomacji i w wojsku.

Według tych zasad stary dziwak wychowywał swego synowca, o którym mówił, że musi zostać – generałem. Kąpał go w chłodnej wodzie, karmił i ubierał po prostu, budził wcześnie. Nauczył go jeździć konno, strzelać, fechtować się. Utworzył dla niego oddział z wiejskich chłopców, którzy byli uzbrojeni w dziecinne karabinki, ubrani w fantastyczne mundury i musztrowali się nienajgorzej.

Od wczesnego wieku stryj opowiadał Kaziowi upiększone życiorysy znakomitych wojowników, którzy niczego się nie bali, nigdy nie upadali na duchu, największe klęski umieli przetrwać. Teorię popierał ćwiczeniami praktycznymi; więc wyprowadzał chłopca na spacery w czasie burzy, chodził z nim w mocy do lasu i na cmentarz, niekiedy wysyłał tam samego. Taki system wychowania, prowadzony bezwzględnie, mógł zrujnować słabsze dziecko. Na szczęście Kazio był zdrów, silny i zdolny, więc wyrobił się na niezwykłego młodzieńca.

Z początku stryj chciał oddać Kazia do kadetów; zrozumiawszy jednak, że nie potrafi rozstać się z nim na długo, zapisał go do gimnazjum w X., o kilkanaście mil oddalonym od Świerków.

Rodzina Świrskich nie pochwalała zamiarów stryja odnośnie do Kazia, a nawet jeden ze starszych członków taką miał rozmowę z dziwacznym opiekunem:

– Cóż kuzyn zamyśla robić z Kaziem, bo dochodzą nas szczególne wieści?

– Widzicie, co robię! – odparł stryj. – Oddaję go do szkół...

– Ale z tym wojskiem, jakże to?...

– Gdy skończy szkoły, pójdzie na ochotnika... śpiewając zda egzamin oficerski... potem wstąpi do akademii wojskowej...

– Tere... fere!... – przerwał kuzyn. – Do akademii go nie przyjmą...

– Tere... fere!... – odparł stryj surowo. – Moja w tym głowa, ażeby go przyjęli do akademii...

– A co potem?...

– Potem wróci do domu i jeżeli zechce, może zająć się gospodarstwem...

– Więc na cóż mu akademia wojskowa?... – zapytał kuzyn.

– Na to, ażeby w kraju byli ludzie, znający sztukę wojskową... rozumiejący: co to jest wojna?...

– A to na co?...

– Na to, ażebyście nie robili głupich powstań!... – odburknął zirytowany stryj. – Naszemu nieuctwu, brakowi najsłabszych pojęć o sztuce wojennej zawdzięczamy to, że w roku sześćdziesiątym kilkunastu smarkaczów popchnęło kraj do wojny... Kraj, który nie miał ani jednego batalionu, ani jednej armaty, ani jednego generała.

W Świerkach był stary pałac, podobny do jednopiętrowej kamienicy i ogromny park wilgotny i ponury.

Dopóki Kazio mieszkał na wsi, w parku rozlegały się wesołe krzyki dzieci, trzask fuzyjek kapiszonowych, piskliwe głosy komendy. Wówczas stryj lubił chodzić po zarastających ścieżkach, przypatrywać się marszom, obozom, zasadzkom i bitwom dzieci. Ale, kiedy chłopak wyjechał do szkół, stary dziwak prawie nie odwiedzał parku; włóczył się po ogromnych pokojach pałacu, palił fajkę i myślał... myślał... myślał...

Myślał, że jednak Świerki smutne są bez Kazia i że gdy chłopak wstąpi do wojska, trzeba będzie za nim pojechać... Myślał, że gdy tak rozumnie wychowa swego pupila, inna szlachta będzie go naśladować, i tym sposobem zwolna utworzy się w Polsce nowa szlachta, która nie pozwoli na powstania i stłumi jakieś tam demokratyczne, a naprawdę anarchistyczne mrzonki.

Więc chodził pan Wincenty, palił fajkę i myślał... A niekiedy zatrzymywał się na środku wielkiej komnaty, jakby czekał na coś, a może nasłuchiwał odgłosów tej nowej przyszłości, której chciał być pierwszym siewcą...

Tymczasem Kazio uczył się w gimnazjum i powoli wyrabiał sobie stanowisko. W szkole przede wszystkim zapoznał się z synami wojskowych, a przez nich z oficerami różnej broni, z którymi utrzymywał stosunki aż do piątej klasy. Bywał na musztrach, brał czynny udział w ćwiczeniach strzeleckich, nawet artyleryjskich, jeździł na kilkudniowe manewry. Niekiedy oficerowie budzili go w nocy i brali na wycieczki.

Nauczycielom, którymi po największej części byli Rosjanie, podobał się wojskowo usposobiony i oficerskie stosunki pielęgnujący uczeń. Koledzy jednak mniej się nim zachwycali, tym bardziej, że Kazio wcale nie zdradzał uczuć polskich.

Swoją literaturę znal mało, zachwycał się rosyjskimi autorami, a poza szkołą chętnie wdawał się z młodzieżą rosyjską. Któryś z kolegów nazwał go raz „moskiewskim duchem”, ale dostał od Kazia „w zęby” i uspokoił się; opinia bowiem publiczna, pomimo wszystko, trzymała stronę Świrskiego.

W rzeczy samej, chłopak zasługiwał na sympatię: był doskonałym kolegą. Literalnie dzielił się wszystkim: bułkami, serdelkami, ciastkami, książkami, bielizną, obuwiem i pieniędzmi, a co rok za kilku najuboższych opłacał wpisy.

Stryj opiekun, który w ofiarności publicznej mały brał udział i miał opinię zimnego dusigrosza, oceniał serce chłopca i nie tłumił jego dobrych popędów. To też, choć przeznaczył mu tylko sześćset rubli rocznie na drobne wydatki, zawsze przed wakacjami spłacał parę tysięcy rubli długów, które Kazio, niby w tajemnicy przed stryjem, zaciągał u Weintrauba.

– A nie puszcza się on na jakie łajdactwa?... – pytał stryj kupca.

– Nie. To jest bardzo dobry panicz... On, jeżeli straci majątek, to chyba przez filantropię – odpowiedział Weintraub.

Drugą zaletą Kazia, którą cenili koledzy, było wysokie poczucie sprawiedliwości i godności ludzkiej. Nie tylko nie pozwalał krzywdzić słabszych, ale nawet protestował przeciw niedowiedzionym podejrzeniom. W czwartej klasie jednego z kolegów posądzono o niepotrzebne stosunki z inspektorem, zaczęto mu dokuczać, a nawet po cichu nazywać szpiegiem. Świrski ujął się za nim, wyjaśnił, że prześladowany kolega z biedy starał się u inspektora o pracę, i wraz z innymi wyszukał mu dobrze płatną korepetycję. Był to czyn, dowodzący w kilkunastoletnim chłopcu nie tylko szlachetności, ale i głębszej rozwagi; to też nawet uczniowie wyższych klas szanowali Kazia i szukali jego towarzystwa.

Młody Świrski z nauczycielami był grzeczny, oceniał to, że go wyróżniają, ale krzywdy nie pozwolił zrobić sobie, ani innym. Pewnego dnia, a było to pod koniec roku, w czwartej klasie, jeden z nauczycieli zawołał do ucznia:

– Ty świnia!...

– Odpowiedz, że on sam świnia!... – krzyknął Świrski.

Nauczyciel zerwał się z krzesła, pobiegł do dyrektora i powiedział, że Świrski publicznie nazwał go świnią, notabene po polsku... Dyrektor przede wszystkim zwrócił uwagę pedagoga, że nie ma się czym chwalić, a następnie przeprowadził śledztwo, na którym okazało się, że Świrski wprawdzie coś powiedział po polsku, ale co?... tego nikt nie słyszał, nie wyłączając uczniów Rosjan.

Dyrektor skazał Świrskiego na czterogodzinny areszt i przeproszenie nauczyciela; ale ponieważ chłopak nie chciał przepraszać, więc napisano do stryja, który natychmiast przyjechał i za pośrednictwem Weintrauba przeprowadził układy ż obrażonym.

Rezultat był tak pomyślny, że nauczyciel sam przyszedł do Kazia, przebaczył mu niedozwolone w szkole odezwanie się po polsku i darował broszurkę o „Taktyce roty”, napisaną przez generała Dragomirowa.

Chłopak był tak wzruszony dobrocią nauczyciela, że przez Weintrauba posłał mu kosz wina, a nauczyciel od tej pory stał się jednym z najłagodniejszych. Popularność Świrskiego w gimnazjum dosięgła szczytu.

W piątej klasie stosunki Kazia uległy głębokim zmianom. Wojska, które dotychczas kwaterowały w X., poszły do Mandżurii, a na ich miejsce przybyły nowe pułki, z których oficerami Świrski już nie zaznajamiał się. W dodatku chłopak musiał porzucić gimnazjum z następującej przyczyny:

Pewnego dnia jeden z kolegów dał Świrskiemu „Dziady” Mickiewicza, które tak mu się podobały, że czytał je podczas historii Rosji. Zauważył to nauczyciel, podszedł na palcach do Świrskiego i... pochwycił książkę, na której ciążyły aż dwa śmiertelne grzechy: była nie tylko polska, ale i zakazana.

Naturalnie wytoczono śledztwo, ale chociaż „Dziady” w kancelarii gimnazjalnej zamieniły się na „Odyseję” przekładu Siemieńskiego, stryjowi Wincentemu poradzono, ażeby synowca wycofał z gimnazjum.

Na pożegnanie dyrektor taką zrobił uwagę:

– Kazimierz Witoldowicz jest dobry, zdolny, szlachetny, ale... w ostatnich czasach zmienił się... Niech pan zwróci na to uwagę!...

– No, chłopak rośnie – odparł stryj – niedługo już będzie młodzieńcem...

– Tak, ma pan słuszność... On widać dlatego zmienił się, że rośnie...

Usunąwszy się z gimnazjum, młody Świrski wstąpił do szkoły handlowej. Tu poznał innych nauczycieli, innych kolegów, i tu zaczęły fermentować w nim nowe myśli. Dotychczas nie czuł różnicy między sobą i Rosjanami; dziś, po wyrzuceniu go ze szkoły za poemat Mickiewicza, zaczął nie tylko rozumieć, ale i odczuwać, że Polacy znajdują się pod jakimś innym prawem, aniżeli reszta ludzi.

„Dlaczego – myślał – Rosjanin, Niemiec, Francuz, nawet Żyd może czytywać swoich autorów w swoim języku?... Kto ma prawo kontrolować: jakie ja książki czytam?... albo pytać mnie: od kogo je dostałem?... Dlaczego w policji nie chcą mówić z nami po polsku, a w sądach i w szkole nawet kary za to wymierzają?... Cóż to ja jestem gorszy choćby od Iwana Skworcowa, albo Johana Szmidta? Tymczasem oni mają swój język, a ja nie mam go...”

W nowej szkole zaczął odwiedzać zebrania koleżeńskie, przysłuchiwał się odczytom i rozprawom, które odsłoniły przed nim, dotychczas nieznany, a nawet nieprzeczuwany świat – krzywdy. Na zebraniach bywali nie tylko uczniowie szkoły handlowej, ale także młodzież urzędnicza, subiekci, rzemieślnicy, których, pomimo różnicy zajęć i stanowisk, wiązało jednak coś wspólnego: wielka krzywda.

Każdy z nich, w swoim czasie, marzył, jeżeli nie o tym, ażeby skończyć uniwersytet, to przynajmniej choćby szkołę średnią; każdy miał zdolności i chęć do nauk... Lecz dla jednych wpis był za wysoki, więc usunęli się z klasy trzeciej lub czwartej; inni nie mogli osiągnąć wymaganej doskonałości w języku rosyjskim, więc nie dawano im promocji. Kilku wypędzono ze szkół za czytanie książek polskich, kilku nie skończyło gimnazjum, ponieważ w danym roku liczba patentów była ograniczona. Jednego raz na zawsze wypędzono ze wszystkich szkół i na kilka miesięcy osadzono w więzieniu za to, że uczył rzemieślników. A jeden napisał wypracowanie rosyjskie, które przeczytawszy, nauczyciel powiedział:

– Wasze wypracowanie wygląda tak, jakby napisał je człowiek dojrzały. A ponieważ wy nie jesteście człowiekiem dojrzałym, więc daję wam dwójkę...

Za ową dwójkę chłopak nie dostał promocji i musiał opuścić gimnazjum.

„Krzywdy... krzywdy... straszne krzywdy...” – myślał Świrski, przypominając sobie te i tym podobne opowieści, którym nie było końca. Ale czy istniał sposób zaradzenia tym krzywdom? to jeszcze nie przyszło mu do głowy.

Pewnego wieczora Świrski był na zebraniu, na którym ktoś dorosły mówił o potrzebie zrobienia rewolucji.

– Jakże pan ją zrobi, nie mając broni, a nade wszystko wyćwiczonych żołnierzy?... – zapytał Świrski.

– Trzeba zabijać pojedynczo dygnitarzy, którzy kierują rządem...

– A jak oni nie dadzą się zabić, albo w dodatku pana zabiją?...

– To też trzeba napadać znienacka... w kilku przeciw jednemu... – odparł mówca.

– Ależ to będzie walka niehonorowa – oburzył się Świrski.

– Przecież sam chciałeś wstąpić da wojska – wtrącił jeden z kolegów – a wojsko także zabija?...

– Przepraszam! – zaoponował Świrski. – Wojsko nie zabija bezbronnych, w dodatku znienacka. A zresztą wojsku nie o to chodzi, ażeby zabić jakiegoś Pawła czy Gawła, ale o to, ażeby, rozbić, zdezorganizować nieprzyjacielską armię... Wojna to jest gra, to jest sztuka; ale zabijanie pojedynczych ludzi, to morderstwo... Wreszcie wojna jest skuteczna, bo niszczy główne siły przeciwników, a tymczasem pojedyncze zabójstwa usuwają facetów, których można zastąpić jeszcze gorszymi...

Wszczął się hałas, rozprawy, i w rezultacie pokazało się, że opinia Świrskiego ma za sobą większość zebranych. Tak młodzież szkolna, jak rzemieślnicza i kupiecka, a nawet panny głosowały za wojną regularną, przeciw zabójstwom znienacka.

W ogóle na zebraniach Świrski odnosił zwycięstwa. Raz na przykład, gdy mówiono o sprawie szkolnej, ktoś postawił wniosek, że szkoła powinna być wolna.

Młody rzemieślnik. Co to znaczy: szkoła wolna?

Jędrzejczak. Taka, do której wolno nie chodzić... (Śmiechy).

Linowski. Albo, chodząc, nie uczyć się... (Śmiechy).

Wnioskodawca. Szkoła wolna jest taka, którą każdy może otworzyć, w której wykładać można w każdym języku, do której nikogo nie wolno zmuszać i nareszcie której program obmyślają nauczyciele wraz z dyrektorem, a nie ktoś, stojący zewnątrz szkoły.

Jeden z uczniów. A czy młodzież będzie dopuszczona do obrad?

Wnioskodawca. Zapewne... Jeżeli będzie chodziło o osądzenie jakiegoś kolegi, o uwolnienie od wpisu, albo o udzielenie stypendium...

Stara nauczycielka. A dlaczego młodzież nie miałaby przyjmować udziału w naradach nad programem?... (Wrażenie).

Świrski. Dajmy na to: dlaczego uczniowie pierwszej klasy nie mieliby naradzać się nad wykładami trygonometrii, albo logarytmów?... (Śmiech).

Po uwadze Świrskiego zebranie postanowiło sprawę szkoły wolnej, a nade wszystko udziału uczniów W naradach, przekazać osobnej komisji. A tymczasem Świrski zapoznał się bliżej z Jędrzej czakiem i Linowskim, których do tego dnia znał niewiele.

Niekiedy zamiast wniosków, roztrząsanych i przyjmowanych albo odrzucanych, wypowiadano poglądy, niby dogmaty, na które niegodzący się dostawali nazwę burżujów i zacofańców. Na przykład: praca musi trwać nie dłużej jak osiem godzin na dobę, za co robotnik powinien mieć należyte utrzymanie i zabezpieczoną starość. Środki do życia każdy powinien czerpać tylko z własnego trudu, nigdy z procentów od kapitału. Ziemia i fabryki należą do społeczeństwa, które mianuje dyrektorów i zarządzających; ci zaś znajdują się pod kontrolą najbliższych pracowników. Wszelka własność prywatna i wszelkie dziedzictwo znosi się...

– Mój ojciec – odezwał się Jędrzejczak – chyba nie wyrzeknie się swojej ziemi.

– Ani mój stryj... – szepnął Świrski.

– A mój znowu ojciec nie pozwoli kontrolować się gajowym, których dotychczas on kontrolował... – dodał, śmiejąc się, Linowski.

– Jakim zresztą sposobem zaprowadzicie wszystkie te zmiany?... – zapytał Świrski mówcę, który wykładał powyższe poglądy.

– Siłą!... walką!... – odparł mówca. – Obalimy rząd kapitalistów i zacofańców, a stworzymy nasz: postępowy i demokratyczny...

– Do walki trzeba wojska... broni... – odparł Świrski.

– Każdy proletariusz jest żołnierzem – odpowiedziano. – A co się tyczy broni, część zakupimy, a część zdobędziemy...

– Czym?... pięściami?... – A brauningi?

– Więc panowie sądzicie – pytał, hamując rozdrażnienie, Świrski – że ludzie surowi, niewymusztrowani i uzbrojeni tylko w brauningi mogą zwyciężyć wojsko regularne, wyćwiczone, zaopatrzone w karabiny i armaty?...

– My nie sądzimy... jesteśmy tego pewni!...

Linowski zaczął się śmiać, ktoś inny gwizdnął... Wszczęło się zamieszanie, padły pogróżki... Wówczas Świrski zabrał głos i przemówił mniej więcej w takim sensie:

– Jeszcze nie pora zastanawiać się nad zniesieniem własności. Anglicy, Francuzi, nawet Szwajcarzy i Amerykanie, uznają prawo własności i dzieje im się nienajgorzej... Równie przypuszczam, że Polakom i Rosjanom nie tyle trzeba szkoły, w której programy układaliby uczniowie, ile szkoły dobrej i taniej, jeżeli nie bezpłatnej... Sądzę, że i nasi robotnicy nie potrzebują wybierać dyrektora, ale powinniby mieć zdolnych i uczciwych kierowników...

Krótko mówiąc – zakończył Świrski – nam, Polakom, a także chyba i Rosjanom, potrzeba przede wszystkim takiej wolności, jaką już mają ludy ucywilizowane: Anglicy, Francuzi, Szwajcarzy... Tę wolność musimy zdobyć, ale nie zdobędziemy jej, nie mając doskonałej broni i ludzi, wojskowo wyćwiczonych.

A zatem stworzyć wojsko dzielne i przejęte duchem swobody, to nasz cel najpierwszy. Przy tej zaś okazji przekonamy się, że i ludzie, posiadający własność, są potrzebni: ich bowiem majątki mogą posłużyć do zakupienia broni i ułatwienia ćwiczeń wojskowych...

– To będzie wolność burżujów, z której dla robociarzy wyniknie w dalszym ciągu nędza i umęczenie – zawołał jeden z obecnych.

– Towarzysz Świrski zawsze musi wnosić do zebrań niezgodę! – dodał ktoś inny.

– Pan Świrski, pan Świrski! – dorzucił piskliwy głos z ironią.

Zebranie podzieliło się. Robotnicy byli przeciwni poglądom Świrskiego, za którymi głosował Linowski, Starka, Chrzanowski i w ogóle uczniowie.

– Kolega Świrski ma słuszność! – wołał Chrzanowski. – Najpierwej wolność, potem reformy ekonomiczne...

– Najpierwej chleb! – odezwał się starszy rzemieślnik.

Gdy zebrani poczęli się rozchodzić, do Świrskiego przystąpił mężczyzna nieokreślonego wieku, brunet, z czarnymi faworytami i wąsami.

– Jestem Kulowicz – rzekł, biorąc Kazia pod rękę. – Macie zupełną słuszność: najpierwej trzeba zdobyć wolność, czyli utworzyć nasz rząd demokratyczny, a dopiero później zabrać się do reform ekonomicznych. No, ale to bydło nic nie rozumie, więc musimy obiecywać im gruszki na wierzbie...

– Ale czy to dobrze obiecywać, czego się nie wykona?... – zapytał Świrski.

– Ja nie twierdzę, że kiedyś nie wykona się, ale nie natychmiast... Zresztą pogadamy o tym...

Kiwnął głową i znikł na rogu ciemnej ulicy. Świrski zwrócił się do Linowskiego:

– Ja gdzieś tego faceta widziałem?... Mnie się zdaje, że on już kiedyś był na zebraniu?...

– A mnie się zdaje, że on miał wtedy kasztanowate włosy i brodę i nazywał się...

– Czy nie Nożyński?

– Niejeden co tydzień zmienia zarost i nazwisko – zakończył, śmiejąc się, Linowski.

W kilka dni Kulowicz odwiedził Świrskiego i oświadczył, że aczkolwiek zgadza się na jego poglądy, to jednak radzi mu nie wypowiadać ich zbyt często i z wielkim naciskiem, ażeby nie wnosić rozdwojenia.

– Dziś wszyscy przyjaciele wolności powinni trzymać się razem. Jedność tworzy siłę! – zakończył Kulowicz.

Świrski był uparty w zdaniach, ale i wrażliwy na pochlebstwo. A ponieważ Kulowicz zasypywał go komplementami i wychwalał jego zdolności, więc chłopak dalej uczęszczał na zebrania i wystrzegał się jałowych sporów.

Prawie jednocześnie z pobytem Kulowicza zaczęły krążyć po mieście zdania, niewiadomo przez kogo rozpuszczane i podsycane, że społeczeństwo, a przede wszystkim młodzież miejscowa, nie przyjmuje udziału w ruchu rewolucyjnym.

– Gdzie indziej walczą – mówiono – zabijają i giną, a tutaj nić... Należałoby dać jakiś znak życia!...

Później zaczęto szeptać, że sam Świrski uznał konieczność zamachów na pojedyncze osoby, że nawet stworzył odpowiedni związek i że wkrótce miasto usłyszy coś nowego.

Pogłoski te zdziwiły przyjaciół Świrskiego, a zirytowały jego samego. Ażeby położyć kres plotkom, ogłosił, że na jednym z bliższych zebrań będzie miał pogadankę o sztuce wojennej.

– A to awantura! – śmiał się pewien stary dependent. – Uczeń szóstej klasy, który ani przez godzinę nie był w wojsku, chce uczyć wojskowości?... Koniec świata za pasem!...

Inni jednak zrobili mu uwagę, ażeby się nie uprzedzał, ponieważ Świrski czyta dużo wojskowych książek, a kiedyś znał się z oficerami i nawet jeździł na manewry.

– Ba!... strzelał z armaty... Wiem to od jednego z oficerów... – mówił stronnik Świrskiego.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.

To jest bezpłatna wersja demonstracyjna ebooka. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji publikacji.