Narody Wietnamu ebook

Wstęp

Wietnam jest krajem wielonarodowym. Obok etnicznych Wietnamczyków (Việt albo Kinh) żyją w tym kraju jeszcze 53 inne narody. Według danych ostatniego spisu ludności, liczba mieszkańców Wietnamu 1 kwietnia 2009 r. wynosiła 85 846 997, w tym Kinh 73 595 718, co stanowi 85,7%.

Każdy z 54 narodów posiada własną historię, kulturę, tradycje i język. Wszystkie narody, bez względu na swoją liczebność, wnoszą bezcenny wkład w barwną mozaikę etniczną Wietnamu. Jak powiedział Prezydent Hồ Chí Minh: „Obywatele Kinh albo Thổ, Mường albo Mán, Gia Rai albo Ê Ðê, Xê Ðăng albo Ba Na i innych mniejszości etnicznych, są dziećmi Wietnamu, są rodzeństwem. Razem żyjemy i umieramy, razem znosimy cierpienia, wspieramy się wzajemnie w potrzebie”.

Bliskie relacje polsko-wietnamskie mają swój początek w 1950 r., kiedy to Polska uznała powstanie Demokratycznej Republiki Wietnamu. Cztery lata później zostały nawiązane pełne stosunki dyplomatyczne i handlowe. Nastąpił intensywny rozwój współpracy gospodarczej i kulturalnej. W czasach wojny amerykańskiej całe rzesze studentów wietnamskich zdobywały wykształcenie na polskich uczelniach. Dzisiaj wielu z nich zajmuje w swoim kraju wysokie stanowiska, a ich sentyment do Polski jest gwarancją pomyślnego rozwoju stosunków między naszymi krajami.

Dla Polaków Wietnam stanowi niezwykle atrakcyjny cel turystycznych podróży. Gości z Europy przyciąga licząca tysiące lat bogata historia, przepiękna przyroda i wspaniali, życzliwi ludzie. Podczas podróży po Wietnamie polski turysta nieraz zwróci uwagę na barwne stroje różnych mniejszości etnicznych. Mam nadzieję, że ta książka pomoże rozpoznać napotkanych przedstawicieli różnych narodów, dostarczy podstawowych informacji na ich temat, a przede wszystkim wzbudzi zainteresowanie bogatą i piękną kulturą dalekiego Wietnamu.

Każdy z narodów Wietnamu posiada własny język, a niektóre mniejszości etniczne mają też własne pismo. Ponieważ jednak język wietnamski jest nie tylko ojczystym językiem narodu Kinh, ale też oficjalnym językiem Wietnamu, dlatego wszystkie nazwy w książce podane zostały w tym właśnie języku.

Jak już wspomniałem, wietnamski jest językiem tonalnym, posiada sześć tonów, których opanowanie stanowi szczególną trudność dla uczących się tego języka, ale które jednocześnie nadają mu niezwykłej melodyjności. Tak samo zapisane słowo przybiera sześć różnych znaczeń w zależności od tonu. Niedokładna wymowa może prowadzić do sytuacji komicznych, ale też do poważnych nieporozumień. Wybierając się do Wietnamu, warto zapoznać się z podstawami wymowy tego trudnego, ale jakże pięknego języka.

Wyniki spisu ludności wg stanu na dzień 1 kwietnia 2009 r.

(dla porównania dane z 1999 roku podane są w nawiasie)

1

Kinh: 73 594 427 (65 795 718)

28

Tà Ôi: 43 886 (34 960)

2

Tày: 1 626 392 (1 477 514)

29

Mạ: 41 405 (33 338)

3

Thái: 1 550 423 (1 328 725)

30

Co: 33 817 (22 766)

4

Mường: 1 268 963 (1 137 515)

31

Chơ Ro: 26 855 (22 567)

5

Khmer: 1 260 640 (1 055 174)

32

Xinh Mun: 23 278 (18 018)

6

HMông: 1 068 189 (787 604)

33

Hà Nhì: 21 725 (17 535)

7

Nùng: 968 800 (856 412)

34

Chu Ru: 19 314 (14 978)

8

Hoa: 823 071 (862 371)

35

Lào: 14 928 (11 611)

9

Dao: 751 067 (620 538)

36

Kháng: 13 840 (10 272)

10

Gia Rai: 411 275 (317 557)

37

La Chí: 13 158 (10 765)

11

Ê Ðê: 331 194 (270 348)

38

Phù Lá: 10 944 (9 046)

12

Ba Na: 227 716 (174 456)

39

La Hủ: 9 651 (6 874)

13

Xơ Ðăng: 169 501 (127 148)

40

La Ha: 8 177 (5 686)

14

Sán Chay: 169 410 (147 315)

41

Pà Thẻn: 6 811 (5 569)

15

Cơ Ho: 166 112 (128 723)

44

Chứt: 6 022 (3 829)

16

Chăm: 161 729 (132 873)

42

Lự: 5 601 (4 964)

17

Sán Dìu: 146 821 (126 237)

45

Lô Lô: 4 541 (3 307)

18

Hrê: 127 420 (113 111)

46

Mảng: 3 700 (2 663)

19

Ra Glay: 122 245 (96 931)

47

Cơ Lao: 2 636 (1 865)

20

Mnông: 102 741 (92 451)

48

Bố Y: 2 273 (1 864)

21

Xtiêng: 85 436 (66 788)

49

Cống: 2 029 (1 676)

22

Bru-Vân Kiều: 74 506 (55 559)

43

Ngái: 1 035 (4 841)

23

Thổ: 74 458 (68 394)

50

Si La: 709 (840)

24

Khơ Mú: 72 929 (56 542)

51

Pu Péo: 687 (705)

25

Cơ Tu: 61 588 (50 458)

52

Rơ Măm: 436 (352)

26

Giáy: 58 617 (49 098)

53

Brâu 397: (313)

27

Giẻ Triêng: 50 962 (30 243)

54

Ơ Ðu: 376 (301)

1 Ba Na

Liczba ludności

Według spisu ludności z 1 kwietnia 1999 r. w Wietnamie żyło 174 456 osób narodowości Ba Na; do 2009 roku ich liczba wzrosła do ok. 227 716.

Inne nazwy

Ba Na Dưới Núi, Ba Na Ðông, Ba Na Tây, Ba Na Trên Núi, Tơ Lộ, Bơ Nâm, Glơ Lâng, Rơ Ngao, Krem, Roh, Con Kde, A la công, Krăng, Bơ Môn, Kpăng Công, Y Lăng.

Język

Język Ba Na należy do grupy mon-khmerskiej (rodzina językowa austroazjatycka) i dzieli się na różne dialekty.

Lokalizacja

Wioski Ba Na, które zawsze leżą nad rzekami, można napotkać w prowincjach Kon Tum i Gia Lai, jak również w graniczących regionach górskich prowincji Bính Định i Phù Yên.

Historia

Naród Ba Na osiedlił się na Wyżynie Centralnej już przed wiekami i tym samym należy do najstarszych mieszkańców tego regionu.

Wierzenia

W religijnych wyobrażeniach Ba Na dużą rolę odgrywa kult duchów, a także animizm i totemizm. Przed wojną wietnamską oraz podczas jej trwania wielu Ba Na zostało nawróconych na protestantyzm przez amerykańskich misjonarzy. Religię chrześcijańską wyznają także dzisiaj.

Stroje

Tradycyjny strój męski to przepaska na biodra z frędzlami i haftem oraz kaftan. Kobiety noszą długie haftowane spódnice i bluzki. Ulubione ozdoby: liczne naszyjniki, bransolety, kolczyki, pierścionki. Charakterystyczny dla Ba Na jest zwyczaj piłowania i czernienia zębów.

Gospodarka

Ba Na gospodarują na polach tarasowych, gdzie uprawiają ryż, warzywa, owoce, trzcinę cukrową i bawełnę. Oprócz tego hodują świnie, kozy i drób. W ich wioskach powstają wyroby kowalskie i ceramiczne. Kobiety tkają materiały z tradycyjnymi motywami, podczas gdy mężczyźni wyplatają kosze. Na targach wymienia się często towar za towar.

Zwyczaje i obyczaje

Ba Na żyją w domach na palach z charakterystycznymi spiczastymi dachami. Kiedyś było w zwyczaju, że wszystkie pokolenia rodziny mieszkały pod jednym dachem. Dzisiaj coraz więcej młodych rodzin stara się wybudować własny mały dom.

Inicjatywa zawarcia małżeństwa może wyjść zarówno od mężczyzny, jak i od kobiety. Rodzice zwracają tylko uwagę na przestrzeganie tradycji. Po ślubie młoda para mieszka na zmianę u rodziców. Dopiero po narodzinach pierwszego dziecka zakładają własne gospodarstwo domowe. Przy nadawaniu dzieciom imion należy zwracać uwagę, aby w żadnym wypadku dwie osoby mieszkające we wsi nie posiadały takiego samego imienia.

Centrum wsi stanowi Nhà Rông – dom gminny, najpiękniejszy i największy dom we wsi. Zazwyczaj ma powierzchnię około 90 m2 i jest wysoki na ponad 20 m. Szczególnie piękny Nhà Rông znajduje się w Muzeum Etnologicznym w Hanoi. Nhà Rông stanowi centrum wszelkiej aktywności społeczności wiejskiej. Tutaj schodzą się wszyscy starzy mężczyźni, aby przedyskutować ogólne sprawy wioski. W Nhà Rông przyjmuje się gości, odprawia rytuały i ceremonie. Wieczorami wiejskie dzieci gromadzą się przy ognisku, słuchają starych legend i historii o bohaterach, które są przekazywane z pokolenia na pokolenie, oraz poznają tradycje swojego narodu.

Kultura i sztuka

Ba Na posiadają bogate dziedzictwo literackie i artystyczne. Ludowe pieśni i tańce są wykonywane podczas świąt i religijnych rytuałów. Podobnie jak w przypadku innych grup etnicznych Wyżyny Centralnej, Ba Na szczególnie pielęgnują muzykę gongów. Słynne są też jedyne w swoim rodzaju rzeźby w drewnie. Niezwykłe posągi służą jako dekoracja domu gminnego i pogrzebowego, i odzwierciedlają życie ludzi Ba Na.

Do ludu Ba Na należy znana wietnamska piosenkarka Siu Black.

2 Bố Y

Liczba ludności

Bố Y są narodem liczącym około trzech milionów ludzi. Żyją w większości w południowochińskiej prowincji Guizhou i nazywają sami siebie Buxqyaix, a według oficjalnej chińskiej pisowni – Bouyei. Według danych ze spisu ludności z 1 kwietnia 1999 r. było wówczas 1 864 Bố Y; spis z 2009 roku wykazał 2 273, a dzisiaj jest ich zapewne ponad 2 300 osób.

Inne nazwy

Chủng Chá, Trọng Gia, Tu Dí, Tu Dìn, Pu Nà.

Język

Ich język należy do rodziny językowej taj-kadajskiej, do której zaliczane są też języki tajski i laotański.

Lokalizacja

Prawie wszyscy Bố Y osiedlili się w najbardziej na północ wysuniętej wietnamskiej prowincji Hà Giang. Tylko niewielu żyje w prowincji Lào Cai.

Historia

Przed 150 laty część Bố Y wywędrowała z Chin do Wietnamu.

Wierzenia

Zasadniczą ich religią jest kult przodków. W każdym domu znajduje się ołtarz z trzema pojemnikami na kadzidełka: jednym dla nieba, drugim dla boga kuchni i trzecim dla przodków.

Stroje

Odzienie kobiet składa się z długiej spódnicy i bluzki w tradycyjnych kolorach i wzorach. Noszą one też łańcuchy, bransolety i kolczyki ze srebra. Długie włosy są związane w kok. Za nakrycie góry służy dwumetrowej długości zawój.

Gospodarka

Bố Y żyją w domach z kamienia budowanych bezpośrednio na ziemi. Trudnią się rolnictwem, głównie uprawą kukurydzy, jak również hodowlą bydła, drobiu i ryb. Każda rodzina posiada poza tym ogród warzywny. Wytwarzają też takie produkty, jak tekstylia, ceramikę, srebrną biżuterię i rzeźby.

Zwyczaje i obyczaje

W rodzinie panuje ścisła hierarchia. Pozycja każdego pojedynczego członka rodziny jest określona przez przynależność do pokolenia. Każda linia rodziny przybiera szereg 5-9 słów między nazwiskiem i właściwym imieniem. Każde z tych słów wskazuje na konkretne pokolenie i określa miejsce w hierarchii rodzinnej. Nieżonaci młodzi mężczyźni mają oddzielną sypialnię, która służy jednocześnie za spichlerz.

Przeprowadzenie wesela jest skomplikowaną i kosztowną operacją. Rodzina mężczyzny zleca 8-10 osobom przyprowadzenie narzeczonej. Wśród tych osób muszą być obowiązkowo dwie pary małżeńskie. Narzeczony nie może być podczas tej ceremonii obecny. Jest reprezentowany przez swoją młodszą siostrę. Narzeczonej towarzyszą krewni. Kiedy obie grupy spotykają się na drodze, w ofierze zostaje złożony kogut.

Po porodzie pępowina jest cięta na kawałki i zakopywana pod łóżkiem matki.

Gdy umrze ktoś bliski, obowiązuje surowa żałoba. Czas żałoby wynosi w przypadku śmierci matki 90 dni, a w przypadku śmierci ojca 120 dni. W tym czasie synom zmarłego (albo zmarłej) nie wolno pić alkoholu, a córkom nosić żadnej biżuterii.

Kultura i sztuka

Bố Y posiadają bogaty skarbiec starych historii i legend, przysłów i ludowych pieśni.

3 Brâu

Liczba ludności

Jednym z najmniejszych narodów Wietnamu jest naród Brâu. W roku 1982 żyły w Wietnamie 282 osoby tej narodowości. W późniejszym czasie ich liczba zmniejszyła się, do 231, ale oficjalny spis ludności z 1 kwietnia 1999 r. wykazał już 313 Brâu (155 osób płci męskiej i 158 osób płci żeńskiej). W 2009 roku, podczas kolejnego spisu, stwierdzono 397 osób należących do tego narodu. Po drugiej stronie granic, według różnych danych, żyje od 13 000 do 24 000 Brâu w Laosie i ok. 14 000 w Kambodży.

Inne nazwy

Brao.

Język

Język Brâu należy do grupy mon-khmerskiej (rodzina językowa austroazjatycka).

Lokalizacja

Prawie wszyscy Brâu żyją w licznych wsiach w gminie Bờ Y, w okręgu Ngọc Hồi, w prowincji Kon Tum na Wyżynie Centralnej – w bezpośrednim sąsiedztwie terenów granicznych Laosu i Kambodży.

Historia

Do Wietnamu przywędrowali ponad 100 lat temu. Ich pierwotną ojczyzną były południowe regiony Laosu oraz północno-wschodnie tereny Kambodży.

Wierzenia

Według ich animistycznych wierzeń stwórcą wszechświata, nieba, ziemi, rzeki, strumienia, deszczu, wiatru, człowieka i śmierci jest Pa Xây.

Stroje

Mężczyźni noszą często tylko opaskę na biodrach, kobiety – tylko długą spódnicę i sznury korali spadające na piersi. Kobiety lubią bransolety (złote, srebrne, miedziane, aluminiowe) oraz kolczyki ze złota, kości słoniowej albo bambusa. Odzież i tkaniny wymieniają z sąsiednimi narodami za produkty leśne.

Gospodarka

Naród Brâu prowadził przez długi czas koczowniczy tryb życia. Ryż, kukurydzę i maniok uprawiają Brâu systemem żarowym. Po wypaleniu lasu wygrzebują kijami i nożami dziury w ziemi, w które wkładają nasiona. Poza tym hodują bydło i drób, zajmują się łowieniem ryb i polowaniem na ptaki.

Zwyczaje i obyczaje

Swoje domy Brâu budują na palach. Drzwi domów kierują w stronę centrum wioski tak, że domy są ustawione niczym szprychy w kole. Kiedy zostanie zbudowany nowy dom, wówczas wszyscy mieszkańcy wsi biorą udział w uroczystej ceremonii ku czci bogów. W centrum wsi znajduje się wspólny dom, w którym dzieci i młodzież uczą się tradycyjnej kultury swego ludu.

Według starego zwyczaju wielu Brâu tatuuje swoje ciało. Palenie tytoniu rozpowszechnione jest nawet wśród dzieci.

Kobiety i mężczyźni mają równe prawa. Chłopcy i dziewczęta mogą sami wybierać sobie partnerów. Rodzina narzeczonego przekazuje prezenty rodzinie dziewczyny, która organizuje wesele. Po zawarciu małżeństwa młodożeniec musi spędzić kilka lat w rodzinie swojej żony, zanim będzie mógł zabrać ją i dzieci do własnego domu.

Jest przyjęte, że zmarłego składa się w wydrążonym pniu i przenosi do specjalnego domu, który mieszkańcy wioski w tym celu zbudowali. Wszyscy przychodzą, aby okazać swoje współczucie. Uderza się w gongi. Po kilku dniach zmarły zostaje pogrzebany. Jego rzeczy osobiste kładzie się razem z nim do grobu.

Kultura i sztuka

Tradycyjnym instrumentem Brâu są gongi, które mają wiele odmian. Zestaw dwóch gongów ma wartość 30-50 bawołów. Młode dziewczyny grają często na instrumencie o nazwie klong. Składa się on z wielu połączonych ze sobą bambusowych rur o różnej długości. Tony powstają przez klaskanie. Wysokość tonu zależy od długości rury i siły klaśnięcia. Inną rozrywką młodych ludzi jest puszczanie latawca albo chodzenie na szczudłach.

4 Bru-Vân Kiều

Liczba ludności

Według spisu z 1 kwietnia 1999 r. w Wietnamie naliczono 55 559 osób należących do tego narodu; spis ludności przeprowadzony 10 lat później wykazał 74 506 osób. W Laosie żyje ok. 70 000 Bru-Vân Kiều, a w Tajlandii – 25 000.

Inne nazwy

Bru, Vân Kiều.

Język

Język Bru-Vân Kiều należy do grupy języków mon-khmerskich (rodzina językowa austroazjatycka) i posiada liczne dialekty.

Lokalizacja

Członkowie tego narodu żyją w Wietnamie w górskich regionach prowincji Quảng Trị, Quảng Bình, Đắk Lắk i Thừa Thiên-Huế. Również w Tajlandii, w prowincji Sakon Nakhon, która graniczy bezpośrednio z Savannakhet, można spotkać przedstawicieli Bru-Vân Kiều.

Historia

Bru-Vân Kiều są najstarszymi mieszkańcami Centralnego Płaskowyżu. Pierwotną ojczyzną tego narodu jest dzisiejsza prowincja Savannakhet w Laosie, skąd setki lat temu wywędrowali oni do Wietnamu.

Wierzenia

Bru są przywiązani do religii przyrody i czczą swoich przodków. Do świętych przedmiotów należą broń i niektóre rzeczy z wyposażenia gospodarstwa domowego. Modlą się głównie do duchów ognia i bogów, którzy zapewniają im codzienne przetrwanie. Do tego dochodzą duchy gór, ziemi i drzew, jak również bóg kuchni.

Stroje

Tradycyjny strój kobiet to długie pasiaste spódnice i bluzki z długim rękawem ozdobione kolorowymi wstawkami. Chętnie zakładają naszyjniki i bransolety. Mężczyźni noszą często tylko przepaskę na biodrach.

Gospodarka

Na polach uprawia się przede wszystkim ryż. Poza tym Bru zajmują się hodowlą bydła i drobiu, rybołówstwem i myślistwem. Hodowla bydła służy w pierwszym rzędzie religijnym ofiarom, a dopiero potem jako źródło pożywienia. We wsiach wytwarza się wyroby koszykarskie i maty z łyka.

Zwyczaje i obyczaje

Bru osiedlają się przeważnie nad ciekami wodnymi w małych domach, które wznoszą na palach. Domy we wsi są usytuowane w formie okręgu wokół centralnego budynku zebrań. Rodzice żyją w jednym domu razem z niezamężnymi dziećmi. Najstarszy wsi odgrywa ważną rolę w jej życiu i cieszy się powszechnym szacunkiem wśród mieszkańców.

Młode kobiety i młodzi mężczyźni mogą swobodnie wybierać sobie partnerów. Rodzice akceptują decyzje swoich dzieci. Jest przyjęte, że podczas wesela rodzina narzeczonego wręcza rodzinie narzeczonej miecz. Zanim panna młoda po raz pierwszy przekroczy próg domu swego męża, muszą zostać odprawione skomplikowane rytuały. Małżeństwo jest zatwierdzone przez brata matki pana młodego. Ten podejmuje również decyzję, w którym miejscu młoda rodzina zbuduje swój dom. Także podczas pogrzebu wujek odgrywa najważniejszą rolę.

Kultura i sztuka

Bru-Vân Kiều posiadają bogate skarby ludowych pieśni, przysłów, starych podań i baśni, w których często pojawiają się wątki zwierzęce – najmądrzejszy jest tam zając, a zwierzęciem-zwycięzcą jest tygrys. Lud ten tworzy różne instrumenty muzyczne, jak kastaniety, bębny, gongi, cytry i proste instrumenty dęte, które używane są do akompaniamentu dla śpiewanych opowieści (chà chấp) oraz śpiewanych dialogów między młodymi mężczyznami i kobietami.

5 Chăm

Liczba ludności

W 1999 roku było w Wietnamie 132 873 osób należących do tego ludu; kolejny spis ludności po dziesięciu latach wykazał 161 729 przedstawicieli narodu Chăm. Około 250 000 Chăm żyje w Kambodży, a kolejne 50 000 w Laosie, Tajlandii i Malezji.

Inne nazwy

Chàm, Chiêm, Chiêm Thành, Chăm Pa, Hời.

Język

Na temat ich pochodzenia istnieje wiele teorii. Uważa się jednak za pewne, że Chăm są ludem austroazjatyckim, a ich język należy do grupy języków malajsko-indonezyjskich (rodzina austronezyjska).

Lokalizacja

Obecnie rozróżnia się dwie grupy Chăm. Wschodni Chăm żyją w wietnamskich prowincjach Ninh Thuận (Phan Rang) i Bình Thuận (Phan Thiết), częściowo także w prowincjach Bình Định, Khánh Hòa (Nha Trang) i Đồng Nai. Zachodni Chăm żyją przede wszystkim we wschodniokambodżańskiej prowincji Kâmpóng Cham, wzdłuż Mekongu, jak również w obu przygranicznych prowincjach wietnamskich – An Giang (Châu Đốc) i Tây Ninh.

Historia

Królestwo Chăm było jednym z największych i najstarszych państw w Azji Południowo-Wschodniej. Powstało między II a XV wiekiem na terenie dzisiejszego Wietnamu Centralnego i Południowego. Swój okres rozkwitu przeżywało od VI do X wieku, kiedy Chăm kontrolowali cały handel przyprawami w Azji Południowo-Wschodniej. Posiadali szeroko rozwinięte kontakty handlowe sięgające Indii, Arabii, Chin i Japonii oraz dysponowali znaczną flotą morską. Królestwo Chămpa było wielkim rywalem dla państwa Angkor. Już na początku X wieku walczyli ze sobą Chămowie i Khmerzy. W świątyniach Angkoru widać wykute w kamieniu sceny z tych wojen. Dochodziło również do regularnych starć z Wietnamczykami. W 1178 r. lud Chăm splądrował Angkor, w 1371 r. zajął wietnamską stolicę. Sto lat później Wietnamczycy odwrócili bieg wydarzeń. W niepowstrzymanym marszu na południe pokonali ostatecznie państwo Chăm Pa, które niedługo potem zniknęło z mapy, stając się częścią Wietnamu. Od tej pory lud Chăm żyje jako mniejszość etniczna w Wietnamie oraz Kambodży, do której wielu jego członków uciekło po klęsce z Wietnamczykami.

Wierzenia

Dawną religię Chăm można zakwalifikować do hinduizmu. Wynika to z faktu, że na powstanie królestwa Chămpa duży wpływ wywarły Indie. Naród Chăm składał hołd swemu królowi-bogu, który sam siebie określał jako inkarnację boga Shivy, i któremu obok bóstw Vishnu i Brahmy poświęcano najwięcej świątyń. Religijne korzenie Chăm wywarły wpływ na ich architekturę. Z ogromnej liczby miejsc kultu w dobrym stanie zachowały się do dzisiaj tylko nieliczne, świadczące o dawnej świetności królestwa. Do najpiękniejszych zalicza się bez wątpienia świątynne miasto Mỹ Sơn, wpisane na Listę światowego dziedzictwa kulturalnego i przyrodniczego UNESCO. Większość z dzisiejszych Chăm przeszła na islam.

Stroje

Tradycyjnym strojem kobiet i mężczyzn były proste spódnice. Obecnie Chăm ubierają się podobnie jak Wietnamczycy, a pasiaste ludowe spódnice można zobaczyć jeszcze tylko u starszych kobiet.

Gospodarka