Manichejskie teksty sakralne ebook

MANICHEIZM

Omawianą religię w najogólniejszym zarysie można scharakteryzować jako starożytną perską naukę o odwiecznej walce między siłami Światłości i Ciemności, między kosmicznymi początkami dobra i zła. („Манихейство. Учение о Царстве Света” [w:] „Зороастризм и манихейство: взгляд со стороны и взгляда зороастрийца”).

Ale nie do końca, bowiem manicheizm to jednak nie tylko dualistyczna, ale również i synkretyczna religia.

Wykształciła się ona w III wieku n.e. na Bliskim i Środkowym Wschodzie, na obszarze imperium sasanidzkiego (Sasanidzi - dynastia panująca w Persji w latach 224-651 naszej ery. Za jej założyciela uznaje się Sasana – przyp.), a konkretnie na terenie Mezopotamii oraz Iranu.

Manicheizm, w odróżnieniu od większości współczesnych mu kultów był jedną z niewielu religii, całkowicie stworzonych przez jednego człowieka - i to religią stworzoną świadomie, do czego wykorzystał on wiele współczesnych mu wierzeń. Chociaż oczywiście nie wolno zapominać, że impulsem do jej stworzenia było objawienie jakiego doznał Mani. Bez owego objawienia zapewne nigdy by do tego nie doszło. 

Manicheizm stał się rzeczywistą, w pełni rozwiniętą religią, która miała bardzo wielu wyznawców i entuzjastów, nawet wśród wybitnych osobistości, a która istniała przynajmniej przez tysiąc lat. (Сергей В. Болотников, „Манихейство как религия постмодернизма”, [w:] Журнал “Самиздат”).

Mimo bardzo licznych zewnętrznych podobieństw do chrześcijaństwa manicheizm jest jednak „czystą” religią gnostycką ofiarująca człowiekowi zbawienie przede wszystkim przez gnozę, wiedzę i wiarę, a nie tylko uczynki (J.P. Arendzen, „Manichaeism”, [w:] The Catholic Encyclopedia, 1913). 

Bo właśnie wszystkie gnostyckie prądy religijne „dążyły do wybawienia człowieka ze zniewalających więzów materialnej egzystencji dzięki gnosis, czyli poznaniu i wiedzy. Wiedza ta była różna, chociaż zwykle zajmowała się intymnym związkiem ludzkiego „ja” z transcendentnym źródłem wszelkiego bytu i była przekazywana przez jakiegoś objawiciela.” („Encyklopedia Biblijna”, redakcja naukowa Paul J. Achtemeier, Warszawa [1999], s. 345).

Bardzo charakterystyczne dla nowej religii było to, że jej twórca, Mani, nie uważał się za jedynego proroka. Twierdził, że przed nim działali już inni - Zaratusztra, Budda, Jezus. On zaś był zarówno ich spadkobiercą, jak i kontynuatorem (Podobnie twierdził również Mahomet, ten jednakże ani Zaratusztry, ani tym bardziej Buddy, nie uznawał za proroków, za takowych uznawał jedynie proroków starotestamentowych i Jezusa – przyp.). 

Wcześniej wspomniane rejony Iranu i Mezopotamii to w starożytności miejsca styku rozmaitych kultur, tradycji i religii. Najbardziej liczącą się spośród tych ostatnich był zaratusztrianizm, oraz jego heretycka odmiana zurwanizm. Ponadto występowały również: mandeizm i chrześcijaństwo, jak również wciąż były żywe pogańskie kulty babilońskie, asyryjskie, greckie, a pewnie też i egipskie. W owym religijnym tyglu wierzenia mieszały się ze sobą w przedziwny sposób, dając początek rozmaitym, często dziwacznym grupom wyznaniowym. Co nie znaczy, że ich twórcy i uczestnicy muszą być oceniani jednoznacznie negatywnie. Byli oni bowiem “produktem” danego miejsca i czasu. I w tamtym właśnie regionie, miejscu i czasie uformował się manicheizm. (Сергей В. Болотников, „Манихейство как религия постмодернизма”). A powstał on - co już wspominano - jako religia synkretyczna zawierająca w sobie elementy zaratusztrianizmu, zurwanizmu, chrześcijaństwa, buddyzmu, dżainizmu, taoizmu, neoplatonizmu, gnostycyzmu (zarówno o zabarwieniu chrześcijańskim, jak i żydowskim) i wierzeń babilońskich. Zawierał też nieliczne elementy szamanizmu.

Nowa religia rozprzestrzeniła się z czasem na ogromnym obszarze - od wschodniego Turkiestanu, Chin, Tybetu i Malabaru w Indiach na Wschodzie, po Egipt, Afrykę prokonsularną, Italię, południową Francję i Półwysep Iberyjski na Zachodzie. Oczywiście religia owa - w takim właśnie kształcie - mogła powstać właśnie w Mezopotamii, która w tym czasie, w III wieku n.e. była jednym z najbardziej liczących się centrów kulturowych i religijnych Wschodu. Był to kraj wielonarodowościowy i obszar ścierania się wpływów najrozmaitszych tradycji i wierzeń. (Tamże; por. także: S.G. Richter, „Arbeitsstelle für Manichäismusforschung”, Institut fuer Ägyptologie und Koptologie, Der Manichäismus, 1998).

Jak już wspomniano, manicheizm był szeroko rozpowszechniony w pierwszym tysiącleciu naszej ery - od Afryki Północnej i Hiszpanii po Chiny. Była to zatem ponadnarodowa religia światowa, a przynajmniej pretendowała do miana takowej (w ówczesnym rozumie- niu, o czym będzie jeszcze niżej), która istniała - choć nie do końca w swej pierwotnej, „czystej” formie od III do XV-XVI wieku. (W rzeczywistości manicheizm zanikł - na Zachodzie - w wieku XI, do wieku XV przetrwały przypominające go tylko nieco - bogomilizm i kataryzm, na Wschodzie manicheizm przetrwał dłużej – przyp.).

Lecz kim był ten przedziwny człowiek, który stworzył naukę, której pozostałości spotyka się i dzisiaj w Iranie, Chinach, Rosji, w południowej Francji? Niestety, historia przechowała o nim tylko fragmentaryczne wiadomości.

Owego założyciela nazywano Manim, a żył on w latach 216 - 277 n.e. Tak na dobrą sprawę niewiele o nim wiadomo. Jego przeciwnicy (a miał ich bez liku) ukazu- ją go w sposób karykaturalny, zwolennicy zaś w wyidealizowany. Z tej przyczyny trudno o obraz obiektywny.

Rodzice Maniego byli arystokratami i wywodzili się z Partii (Partią w starożytności nazywano wyżynę zamieszkałą przez irański lud Partów. Znajdowała się ona między Medią a Baktrią (dzisiejszy Chorasan), ze stolicą Hekatompylos. Początkowo była to satrapia perska, zaś po upadku imperium Achemenidów, Patrowie utworzyli własne, niezależne państwo. Jego założycielem był Arsakes (Arszak) 248-247 p.n.e., od którego wzięła się nazwa dynastii Arsacydów – przyp.), z miasta Ekbatany (obecnie Chamadan). Z całą pewnością wiadomo, że jego matka należała do partyjskiego królewskiego rodu.

Mani urodził się w Ktezyfonie, mieście założonym przez Partów w Babilonii, w mieście o doskonałym położeniu nad rzeką Tygrys, w mieście, które w III w. stało się stolicą królów partyjskich, a następnie perskich szachów z dynastii Sasanidów, którego ludność stanowiła mieszankę osób najróżniejszych narodowości, języków, wyznań i tradycji kulturowych. Wszystko to mnogość wierzeń, tradycji i ludzkich charakterów - w niemałym stopniu wpłynęło na formowanie się światopoglądu Maniego. Państwową religią był tu zaratusztrianizm, ale Partowie bardzo tolerancyjnie odnosili się i do innych wierzeń. Na przykład, oficjalnymi językami były także, obok języka narodowego, grecki i aramejski, w nich to urzędnicy pisali sprawozdania i doniesienia dla władcy, a na równi z tymi językami funkcjonowało w ludzkiej świadomości mnóstwo greckich mitów, wierzeń i podań. („Манихейство. Учение о Царстве Света” [w:] “Зороастризм и манихейство: взгляд со стороны и взгляд зороастрийца.”).

W manicheizmie występuje też niemało motywów biblijnych. Najprawdopodobniej wynika to z faktu, iż Prorok w młodości obcował z przedstawicielami dużej żydowskiej, wspólnoty, która w III w. poczęła aktywnie rozwijać się w Mezopotamii. Jej podstawę stanowili uciekinierzy z Palestyny, którzy udali się do rozmaitych krajów po zburzeniu wspaniałej świątyni jerozolimskiej przez Tytusa, syna rzymskiego imperatora Wespazjana. Uciekinierzy owi przynieśli ze sobą wiele żydowskich i chrześcijańskich wierzeń, wcześniej nieznanych w Persji. Rozliczne judeochrześcijańskie sekty mnożyły się z roku na rok i coraz więcej Persów znajdowało się pod ich wpływem. (Tamże).

Skoro już naświetlone zostało tło religijno-historyczne można przejść do następnego zagadnienia. 

Oto jak przyszło do pojawienia się Maniego na świecie:

Żył w Medii pewien książę o nieustalonym do końca imieniu: Fâtâk, Bâbâk, Patekios (jest to grecka wersja imienia księcia: Πατεκιος – przyp.), Patak bądź Patik, mający żonę, pochodzącą także z książęcej rodziny, której imię dotrwało do naszych czasów w różnych wersjach: Mes, Utâchîm, Marmarjam, lub Karossa (J.P. Arendzen, „Manichaeism”, [w:] The Catholic Encyclopedia, 1913), a być może brzmiało ono Miriam. Ów Patik nie był takim sobie, zwyczajnym arystokratą, któremu życie upływa na płochych uciechach. Był to człowiek o silnych religijnych skłonnościach. On szukał prawdy i drogi nadprzyrodzonej. I oto stało się, iż Bóg dostrzegł Patika. W czasie, gdy wyjechawszy z Medii, osiedlił się na stałe w Babilonie, usłyszał głos - jak sądził - Najwyższego. Miało to miejsce w świątyni babilońskiej, w której często przebywał, oddając się modlitwom i nabożnym rozmyślaniom. Głos zażądał, by książę zrezygnował z uciech stołu i łoża - by stronił od kobiet, mięsa i wina, a ten nie omieszkał usłuchać wezwania. I stał się przez to czysty. (Andrzej Sarwa, „Herezjarchowie i schizmatycy”, Poznań 1991. s. 9).

Na temat jego nawrócenia na nową wiarę opowiadano ciekawą historię: 

Otóż pewnego razu Patik poszedł, jak zwykle, do świątyni oddać cześć miejscowym bogom (W rozumieniu żydowskim czy chrześcijańskim - pogańskim bałwanom – przyp.). I oto naraz usłyszał, że k t o ś mu nakazuje, by nie jadł mięsa, nie pił wina i powstrzymał się od kobiet. Patik próbował odpędzić - jak mu się zdawało - przywidzenie i wybiegł ze świątyni. Lecz następnego dnia, gdy ponownie przyszedł się modlić uprzednio zasłyszany głos powrócił, teraz z jeszcze większa mocą i uporczywie powtarzał wszystko to, co mówił poprzednio. Trwało to przez kilka dni, głos nie ustawał w apelach kierowanych do Patika, który w końcu usłuchał owego dziwnego - boskiego, jak przypuszczał – głosu. („Манихейство. Учение о Царстве Света” [w:] Зороастризм и манихейство: взгляд со стороны и взгляд зороастрийца). 

Dołączył zatem do religijnej grupy noszącej miano Mughtasilah (dosłownie — «chrzczących samych siebie»), założonej przez proroka znanego jako Elchasai (T. Apiryon, “Manes” (c. 216-276 e.v.), Ordo Templi Orientis 1995) i żył odtąd ściśle przestrzegając ich zasad. To była jedna z tych licznych grup religijnych, która najwięcej uwa- gi poświęcała przede wszystkim zakazom, nakazom i zaleceniom «prawdziwego życia», które miały zagwarantować zbawienie. Patik dał się także poznać jako reformator religijny i w ten sposób można go chyba uznać za poprzednika, zwiastuna sławnego syna.

Niezbyt długo po nawróceniu się Patika z bałwochwalstwa, jego żona, Miriam, urodziła dziecko płci męskiej (Miriam zaszła w ciążę przed nawróceniem Patika – przyp.), które później znane było jako Mani. Stało się to najprawdopodobniej 14 kwietnia 215 lub 216 roku po Chrystusie. Niektórzy uważają, że w Ktezyfonie (Ruiny miasta znajdują nad rzeką Tygrys w środkowym Iraku – przyp.), mieście będącym stolicą imperium Sasanidów. Inni natomiast twierdzą, że wydarzenie zdarzyło się to gdzie indziej, w Mardanie (Mardinu – przyp.) (w Babilonii) (Ta druga opinia jest powszechniejsza – przyp.).

Matka Maniego pochodziła z arystokratycznej rodziny partyjskiej, która była spokrewniona z Arsacydami (Arsacydzi (Arsakidzi) - dynastia królów partyjskich – przyp.), co do ojca, to nie ma pewności, czy był on Persem, czy może Aramejczykiem, i czy ród swój wiódł z Ktezyfonu, czy też z Chamadanu (Ekbatany).

Mani, po