„Klątwa bogactwa” a polityka gospodarcza państwa ebook

Skład i łamanie: KorTekst

Projekt okładki: Simple Publishing Sp. z o.o.

Recenzja: dr hab. Małgorzata Domiter, prof. Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu

Copyright for text © Yanina Dymitrowska, 2015

Copyright for this edition © Simple Publishing Sp. z o.o., 2015

ISBN: 978-83-7975-014-6

Simple Publishing Sp. z o.o.

ul. Petera Mansfelda 4

60-855 Poznań

www.simplepublishing.pl

facebook.com/simplepublishing

Skład wersji elektronicznej: Marcin Kapusta

Virtualo Sp. z o.o.

Moim Najbliższym

Wstęp

Odkrycie bogatych złóż surowców naturalnych oraz rozpoczęcie ich eksportu nieodzownie wiąże się ze znaczącymi zmianami w strukturze gospodarek krajów, które zdecydowały się na ich eksploatację, a także powoduje wytyczenie nowej ścieżki ich rozwoju. Wydawać by się mogło, że fakt odnalezienia surowców jest szansą i powinien wiązać się z istotnymi przemianami w życiu społeczno-gospodarczym kraju, powiększaniem dobrobytu jego obywateli, zmniejszeniem ubóstwa oraz umacnianiem pozycji państwa w świecie. W ciągu ostatnich czterdziestu lat uwaga badaczy ekonomii rozwoju oraz międzynarodowych stosunków gospodarczych skupiona jest jednak na paradoksalnej zmianie znaczenia surowców naturalnych dla długoterminowego rozwoju gospodarczo-społecznego państw ich eksporterów. Zauważono bowiem, że w wielu krajach bogatych w surowce notowane są gorsze wyniki rozwoju gospodarczego niż w państwach, których zasobność jest znikoma. Wniosek ten poparty jest wynikami badań empirycznych poświęconych rozwojowi wszystkich państw bogatych w surowce naturalne [między innymi Lal, Myint 1991; Auty 1993, 1994 a, 1995, 1998, 2001 a; Mikesell 1997; Sachs, Warner 1995, 1997, 1999; Mehlum, Moene, Torvik 2006], a także poszczególnym ich przypadkom [między innymi Auty 1986; Gelb 1988; Bulmar-Thomas 1994; Karl 1997; Mikesell 1997; Ross 2001 c; Sala-i-Martin, Subramanian 2003; Stevens 2003a, 2003b; Wright, Czelusta 2007; Ibrahim 2008].

Zjawisko osiągania gorszych wyników w zakresie rozwoju gospodarczego i redukcji ubóstwa przez państwa bogate w surowce naturalne w porównaniu z krajami, których zasobność w surowce jest znikoma, nazywane jest w literaturze przedmiotu „klątwą bogactwa” (ang. resource curse) [Auty 1993] lub inaczej „paradoksem obfitości” (ang. paradox of plenty)1 [Karl 1997].

Niekorzystny wpływ zasobności w surowce na rozwój gospodarczy państw ich eksportujących został podjęty na forum nauk ekonomicznych na przełomie lat 50. i 60. XX w. W swoich pracach Prebisch [1950; 1964], Singer [1950] oraz Bhagwati [1958 a, 1958 b] zwracali uwagę, że państwa specjalizujące się w eksporcie produktów podstawowych, między innymi surowców, mogą osiągać gorsze wyniki w zakresie rozwoju gospodarczego, w porównaniu z krajami sprzedającymi na rynku międzynarodowym produkty przemysłowe.

Problematyka rozwoju krajów specjalizujących się w eksporcie surowców zyskała duże zainteresowanie organizacji międzynarodowych, naukowców z dziedzin ekonomii, politologii oraz historii, a także szerokiej opinii publicznej w latach 70. i 80. XX w., kiedy w wyniku kryzysu na międzynarodowym rynku surowców energetycznych nastąpiło głębokie załamanie gospodarcze w wielu krajach Ameryki Łacińskiej. W latach 60. XX w. niekorzystne zmiany gospodarcze wynikające z rozpoczęcia masowej sprzedaży nowoodkrytych surowców miały miejsce również w Holandii i Wielkiej Brytanii. Wysoki wzrost wydobycia oraz eksportu gazu ziemnego w ostatecznym efekcie spowodował bowiem destabilizację holenderskiej i brytyjskiej gospodarki oraz quasi recesję2. Sytuacja zaistniała w Holandii i Wielkiej Brytanii potwierdziła możliwość występowania „klątwy bogactwa”. W latach 1980-2012 powstało wiele prac mających na celu empiryczne uzasadnienie występowania zjawiska, ustalenie przyczyn jego istnienia oraz określenie możliwości przeciwdziałania „paradoksowi obfitości”.

W celu potwierdzenia występowania „klątwy bogactwa” przeprowadzono wiele badań empirycznych [między innymi Nankani 1979; Gelb 1988; Auty 1993; Sachs, Warner 1995, 1997, 1999, 2001; Mikesell 1997; Gylfason 1999; Stevens 2003b; Neumayer 2004; Brunnschweiler 2007; Mehrara 2009; Caselli i Cunningham 2009]. W ciągu procesu ewolucji badań nad „paradoksem obfitości” rozważano również możliwe powody występowania tego zjawiska. W rezultacie określenia coraz to nowszych prawdopodobnych przyczyn, powstawały kolejne wymiary problematyki rozwoju państw bogatych w złoża surowców naturalnych. Zagadnienie „klątwy bogactwa” zyskało charakter złożony i wielowymiarowy, łącząc w sobie aspekty ekonomiczne, polityczne, społeczne i kulturowe.

W ramach literatury przedmiotu znaczna uwaga poświęcana jest również możliwościom przeciwdziałania „paradoksowi obfitości”. W ciągu czterdziestu lat badań omawianego zagadnienia zaproponowano pewne rozwiązania i propozycje środków mających na celu przeciwdziałanie temu zjawisku. Część z nich, zastosowana w krajach bogatych w złoża surowców naturalnych, okazała się nieskuteczna. W literaturze przedmiotu wskazywane są jednak przykłady państw (np. Norwegia, Australia, Kanada, Botswana, Chile, Malezja, Indonezja) [np. Larsen 2004, 2005; Stevens 2003 a, 2003 b], które stanowią odstępstwo od ogólnej tendencji działania „klątwy bogactwa”, bowiem, pomimo posiadania bogatych złóż surowców naturalnych, osiągają korzystne rezultaty w sferze rozwoju gospodarczego. Wyniki badań sugerujące ucieczkę niektórych państw bogatych w surowce od problemu „klątwy” potwierdzają, że powinny istnieć środki pozwalające na przeciwdziałanie „paradoksowi obfitości”, a w niektórych przypadkach na wykorzystanie faktu zasobności w surowce do przyśpieszenia rozwoju gospodarczego. Dotychczas nie ustalono jednak jakie środki gwarantują skuteczne przeciwdziałanie „klątwie bogactwa”. Nie przeprowadzono również syntetycznej analizy środków użytych w poszczególnych państwach bogatych w surowce, którym udało się uniknąć „paradoksu obfitości”.

Problematyka rozwoju gospodarczo-społecznego państw bogatych w złoża surowców naturalnych jest tematem złożonym, jednak bardzo ważnym i aktualnym. Ogół zagadnień związanych z występowaniem „klątwy bogactwa” wzbudza duże zainteresowanie wśród światowych badaczy. Fenomen „paradoksu obfitości” jest jednym z najbardziej zaskakujących zjawisk współczesnej ekonomii rozwoju oraz międzynarodowych stosunków gospodarczych. Badanie zagadnień związanych z „klątwą” jest kluczowe dla rozwoju krajów specjalizujących się w eksporcie zasobów naturalnych, zarówno zaangażowanych w wymianę międzynarodową przez dłuższy okres, jak i jej nowych uczestników. W związku z tym rozwój badań w omawianym zakresie jest istotny, zwłaszcza że istnieje szerokie pole badawcze w ramach którego wiele kwestii nadal wymaga dogłębnej analizy.

Problematyka rozwoju państw bogatych w złoża surowców naturalnych jest rzadko podejmowana w polskiej literaturze naukowej. Istnieje znikoma liczba opracowań poświęconych tej tematyce. Tak zwane kraje o surowcowym typie rozwoju lub kraje naftowe [Nawrot 2008; Deszczyński 2011; Domiter 2012] często ujęte są tylko jako składowa badań poświęconych problematyce rozwoju państw rozwijających się [między innymi Rynarzewski 1992 a, 1992 b, 2011, 2013; Janc 1994; Deszczyński 2001, 2002 a, 2002 b, 2005, 2011; Starzyk 2001; Milewski 2005; Piasecki 2007; Bąkiewicz, Żuławska 2010]. Pojęcia „klątwa bogactwa” oraz „choroba holenderska” pojawiają się sporadycznie w polskiej literaturze popularno-naukowej [Orłowski 2006; Rybarczyk, Kacewicz 2007; Krajewski 2011]. Opracowaniem, które zasługuje na szczególną uwagę w dorobku polskiej literatury naukowej, podejmującym problematykę „klątwy bogactwa” jest praca Czernichowskiego, Kopińskiego i Polusa [2012].

W związku z identyfikacją luki badawczej konieczne jest przeprowadzenie pogłębionych badań teoretyczno-empirycznych, poświęconych problematyce rozwoju gospodarczego państw bogatych w złoża surowców naturalnych w kontekście występowania „klątwy bogactwa”. W tym zakresie najbardziej istotne wydaje się znalezienie odpowiedzi na pytanie dotyczące możliwości przeciwdziałania „paradoksowi obfitości”. Kluczowa uwaga badawcza w niniejszym opracowaniu została więc poświęcona możliwościom przeciwdziałania „klątwie bogactwa”.

Rozważania w pracy skupiono na roli oraz środkach polityki gospodarczej państwa kraju bogatego w surowce naturalne, stosowanych w celu przeciwdziałania „klątwie bogactwa”. Różne typy podmiotów gospodarczych, takie jak organizacje międzynarodowe, korporacje specjalizujące się w wydobyciu i eksporcie surowców, organizacje pozarządowe oraz społeczeństwa zamieszkujące państwa bogate w złoża surowców naturalnych odgrywają istotną, komplementarną, rolę w przeciwdziałaniu „paradoksowi obfitości”. Dokonanie analizy znaczenia wszystkich podmiotów jednocześnie jest trudne. Dodatkowo, wydaje się, że w początkowych fazach rozwoju, a zwłaszcza w momencie odkrycia oraz rozpoczęcia eksportu surowców naturalnych, podmiotem, który odgrywa najbardziej istotną i aktywną rolę w rozwoju gospodarki jest państwo. W ramach niniejszego opracowania postanowiono więc przeprowadzić analizę roli państwa w przeciwdziałaniu „klątwie bogactwa” w kontekście możliwości zastosowania konkretnych środków polityki gospodarczej.

Celem pracy jest ustalenie środków polityki gospodarczej państwa umożliwiających przeciwdziałanie „klątwie bogactwa” w krajach bogatych w złoża surowców naturalnych.

Aby osiągnąć cel pracy określono szereg zadań badawczych. Należy do nich zaliczyć:

• sprecyzowanie terminologii związanej z problematyką rozwoju krajów bogatych w złoża surowców naturalnych,

• uzasadnienie występowania zjawiska „klątwy bogactwa”,

• określenie pola badawczego problematyki występowania „klątwy bogactwa”,

• identyfikację przyczyn „klątwy bogactwa”,

• ustalenie makroekonomicznych zależności prowadzących do „klątwy bogactwa”,

• określenie podstawowych uwarunkowań polityczno-społecznych, umożliwiających skuteczne zastosowanie środków polityki gospodarczej w celu przeciwdziałania „klątwie bogactwa”,

• wyróżnienie środków polityki gospodarczej mających na celu przeciwdziałanie „klątwie bogactwa” dla władz państw specjalizujących się w eksporcie surowców,

• identyfikację państw bogatych w złoża surowców, którym udało się przezwyciężyć „klątwę bogactwa”,

• identyfikację środków polityki gospodarczej państwa przeciwdziałających „klątwie bogactwa” w krajach, którym udało się przezwyciężyć „paradoks obfitości”.

Ze względu na wielowymiarowość problematyki występowania „paradoksu obfitości” (wymiar makroekonomiczny, polityczny, społeczny) jednoczesne uwzględnienie wszystkich wymiarów jest trudne. W celu zachowania przejrzystości oraz klarowności wywodu, rozważania przedstawione w opracowaniu dotyczą głównie sfery makroekonomicznej. Szczegółowej analizie poddano makroekonomiczne przyczyny „klątwy bogactwa” oraz środki makroekonomicznej polityki państwa, mające na celu przeciwdziałanie „paradoksowi obfitości”. W pracy uwzględniono wyłącznie te kwestie polityczne i społeczne, których analiza jest istotna z punktu widzenia celu pracy.

W ramach opracowania przyjęto dwie hipotezy badawcze. Treść pierwszej z nich odnosi się do charakterystyki państw, którym udało się uniknąć „klatwy bogactwa” mimo specjalizacji w eksporcie surowców naturalnych. Założono, że poziom rozwoju gospodarczego nie jest głównym determinantem możliwości uniknięcia „klatwy bogactwa”, a wśród krajów, którym powiodło się w uniknięciu tego zjawiska są zarówno kraje rozwiniete jak i rozwijające się bogate w złoża surowców. W związku z powyższym przyjęto następującą hipotezę:

uniknięcie „klątwy bogactwa” jest możliwe zarówno w przypadku krajów rozwiniętych jak i rozwijających się bogatych w złoża surowców naturalnych.

Druga hipoteza odnosi się do polityki gospodarczej państwa stosowanej w kontekście przeciwdziałania „klątwie bogactwa”. Na podstawie wstępnej analizy uwarunkowań rozwoju krajów bogatych w surowce, którym udało się uniknąć „paradoksu obfitości” stwierdzono, że jednym z kluczowych czynników przeciwdziałania „klątwie bogactwa” jest zastosowanie przez władze państwa określonych środków polityki gospodarczej. Przy tym polityka powinna być realizowana w sposób świadomy i racjonalny. Zwrócono również uwagę na istotne znaczenie uwarunkowań polityczno-społecznych w których prowadzono politykę gospodarczą przeciwdziałającą „paradoksowi obfitości”. W związku z tym w pracy postawiono drugą hipotezę badawczą, która brzmi:

państwo dysponuje środkami polityki gospodarczej, których racjonalne zastosowanie, przy spełnieniu określonych uwarunkowań polityczno-społecznych, umożliwia przeciwdziałanie „klątwie bogactwa”.

Sprecyzowany w ramach niniejszego opracowania problem naukowy, przyjęte hipotezy, cel oraz zadania badawcze, a także specyfika badanych państw zadecydowały o wyborze metod badawczych. Są to przede wszystkim metody analizy porównawczej i opisowej. Analiza porównawcza wydaje się odgrywać znaczącą rolę w badaniu problematyki rozwoju państw bogatych w surowce naturalne. Poszczególne kraje charakteryzują się dużą różnorodnością. Istnieje jednak wiele płaszczyzn, w których ich cele są tożsame. Dotyczy to przede wszystkim możliwości wykorzystania surowców do przyśpieszenia tempa rozwoju gospodarczego.

W pracy zastosowano także elementy modelowania, statystyki opisowej, analizy wskaźnikowej oraz metodę studium przypadku. Opracowanie ma charakter opisowo-empiryczny. W celu weryfikacji przyjętych hipotez przeprowadzono badanie uwarunkowań rozwoju gospodarczego państw bogatych w surowce w kontekście występowania „klątwy bogactwa”. Zakres podmiotowy badania obejmuje kraje określone na podstawie przyjętych w pracy założeń jako bogate w złoża surowców naturalnych, do których zaliczono 51 państw - jedno państwo rozwinięte (Norwegię) oraz 50 krajów rozwijających się. Zakres czasowy badania obejmuje lata 1995-2011. Aby zobrazować dynamikę zachodzących zmian w krajach bogatych w surowce w pracy uwzględniono również okresy wcześniejsze (lata 1965-1995).

W celu przygotowania opracowania w większości wykorzystano zagraniczną literaturę naukową w języku angielskim. Pozostałe pozycje to literatura w języku polskim i rosyjskim. W pracy wykorzystano także wyniki dotychczasowych badań empirycznych, których celem jest uzasadnienie występowania „klątwy bogactwa” oraz dane statystyczne, opublikowane przez organizacje międzynarodowe (między innymi Bank Światowy, Międzynarodowy Fundusz Walutowy, Konferencję Narodów Zjednoczonych do spraw Handlu i Rozwoju) oraz rządy państw, dotyczące specyfiki rozwoju gospodarczego poszczególnych krajów bogatych w złoża surowców.

Koncepcja opracowania wyraża się w jej układzie strukturalnym. Praca składa się z pięciu rozdziałów poprzedzonych wstępem oraz podsumowanych zakończeniem. Istotnym dodatkiem jest aneks, w którym przedstawiono zestawienia tabelaryczno-rysunkowe stanowiące uzupełnienie treści przedstawionych w opracowaniu. Trzy pierwsze rozdziały pracy mają charakter teoretyczny. Dwa ostatnie rozdziały poświęcono natomiast wynikom badań o charakterze empirycznym i jakościowym.

W ramach pierwszego rozdziału jako cel przyjęto realizację trzech pierwszych zadań badawczych. We wstępnej części opracowania przeprowadzono szczegółowy przegląd literatury przedmiotu. Krytyczna analiza dotychczasowego dorobku naukowego poświęconego „klątwie bogactwa” pozwoliła na uporządkowanie zagadnień związanych z problematyką występowania zjawiska. Przede wszystkim wyróżniono etapy rozwoju badań naukowych poświęconych „paradoksowi obfitości”. Szczegółowo omówiono terminologię związaną z rozwojem państw bogatych w złoża surowców naturalnych. Ustalono ograniczenia istniejące w dotychczasowym dorobku literatury przedmiotu. Zidentyfikowano zagadnienia, w ramach konceptualizacji oraz operacjonalizacji których nie występuje jednomyślność wśród badaczy problematyki występowania „klątwy bogactwa”. Ustalono, że tematyka rozwoju państw bogatych w złoża surowców naturalnych jest złożona oraz wielowymiarowa. Wyodrębniono trzy wymiary problematyki „klątwy bogactwa”: makroekonomiczny, polityczny oraz społeczny. Sformułowano definicję „klątwy bogactwa”. Przeprowadzono także krytyczną analizę wyników badań empirycznych uzasadniających istnienie zjawiska w ramach trzech wyróżnionych wymiarów problematyki, która umożliwiła uzasadnienie występowania „klątwy bogactwa”. Szczegółowa analiza literatury przedmiotu pozwoliła na określenie pola badawczego problematyki „paradoksu obfitości”. Wyróżniono trzy główne nurty badawcze problematyki „klątwy bogactwa”. Omówiono różnice terminologiczne pojęć: „prewencja”, „niwelacja”, „zmiana” oraz „przeciwdziałanie” „klątwie bogactwa”. Określono typy podmiotów gospodarczych odgrywające ważną rolę w przeciwdziałaniu „paradoksowi obfitości”. Uzasadniono zasadność celu pracy. Przyjęto również szereg założeń badawczych w kwestiach terminologicznych i metodologicznych.

W drugim rozdziale opracowania jako cel przyjęto realizację kolejnych dwóch zadań badawczych, mianowicie: identyfikację przyczyn powstawania „klątwy bogactwa” oraz przedstawienie zależności makroekonomicznych prowadzących do „paradoksu obfitości”.

W pierwszej części rozdziału scharakteryzowano wybrane przyczyny społeczno-polityczne „klątwy bogactwa”, istotne z punktu widzenia celu pracy oraz weryfikacji przyjętych hipotez badawczych. Przeprowadzono analizę dotychczasowych decyzji politycznych w sferze gospodarczo-społecznej, podjętych przez władze państw bogatych w złoża surowców naturalnych, znajdujących się pod wpływem „paradoksu obfitości”, które wskazywane są w ramach dotychczasowej literatury przedmiotu, jako nieefektywne oraz przyczyniające się do pogłębienia problemu. Szczegółowo omówiono zagadnienia związane z: wprowadzeniem w państwach bogatych w surowce zmiany strategii rozwoju gospodarczego opartego na eksporcie surowców na politykę uprzemysłowienia opartą o substytucję importu (ang. ISI - Import Substitution Industrialization), rozwojem opartym na wykorzystaniu kredytów zagranicznych oraz nieefektywną strategią polityki inwestycyjnej. W pierwszej części rozdziału, dotyczącej przyczyn polityczno-społecznych występowania „klątwy bogactwa” przedstawiono również zjawiska społeczne przyczyniające się do powstania paradoksu. Między innymi dokonano charakterystyki zjawisk „pogoni za rentą” (ang. rent-seeking) oraz „pogoni za przejęciem renty” (ang. rent-seizing), scharakteryzowano pojęcia „państwa rentierskiego” (ang. rentier states) oraz „petro-państwa” (ang. petro-state).

Druga część rozdziału poświęcona została analizie makroekonomicznych przyczyn występowania „klątwy bogactwa” o charakterze endogenicznym i egzogenicznym. W ramach podrozdziału szczegółowo omówiono uwarunkowania występowania zjawiska „choroby holenderskiej”. Przedstawiono sekwencję zjawisk wyjaśniającą niekorzystne oddziaływanie „choroby holenderskiej” na sytuację gospodarczą kraju specjalizującego się w eksporcie surowców naturalnych. Wyszczególniono zagrożenia związane z uzależnieniem rozwoju gospodarczego państwa bogatego w surowce od branży wydobywczej. Przeprowadzono analizę znaczenia niestabilności kształtowania się cen surowców naturalnych na rynku międzynarodowym, krótkotrwałości i niestabilności „boomów surowcowych” oraz długoterminowego pogarszania się warunków wymiany (ang. terms of trade) w kontekście występowania „klątwy bogactwa”.

Szczegółowa analiza wybranych zagadnień pozwoliła na uporządkowanie przedstawianych w literaturze przedmiotu makroekonomicznych przyczyn „paradoksu obfitości” oraz wyodrębnienie przyczyn kluczowych. Wyróżniono również efekty występowania poszczególnych makroekonomicznych czynników przyczyniających się do powstawania „klątwy bogactwa”.

W trzecim rozdziale niniejszego opracowania jako cel przyjęto realizację następujących zadań badawczych: określenie podstawowych uwarunkowań polityczno-społecznych, umożliwiających skuteczne zastosowanie środków polityki gospodarczej w celu przeciwdziałania „klątwie bogactwa” oraz wyróżnienie środków polityki gospodarczej mających na celu przeciwdziałanie „klątwie bogactwa” dla władz państw specjalizujących się w eksporcie surowców.

Na podstawie analizy literatury przedmiotu w rozdziale wyróżniono podstawowe uwarunkowania polityczno-społeczne sprzyjające efektywnemu zastosowaniu środków polityki gospodarczej państwa przeciwdziałających „klątwie bogactwa”. W tym celu omówiono, między innymi, wytyczne Karty Surowców Naturalnych (ang. Natural Resource Charter) dotyczące wymiaru polityczno-społecznego problematyki występowania „klątwy bogactwa”, zaprezentowano koncepcję Inicjatywy Przejrzystości w Branżach Wydobywczych (ang. Extractive Industry Transparency Initiative (EITI)), przedstawiono koncepcję wpływu rodzaju ustroju gospodarczego, obowiązującego w kraju bogatym w surowce, na możliwość przeciwdziałania „klątwie bogactwa”. Szczegółowo omówiono następujące rodzaje ustrojów: państwo rozwojowe (ang. developmental state inaczejhard state) oraz państwo grabieżcze (ang. predatory state inaczejweak state). Na podstawie szczegółowej analizy literatury przedmiotu zidentyfikowano także główne narzędzia polityki gospodarczej państwa zaproponowane przez badaczy „klątwy bogactwa” oraz różnorodne podmioty gospodarcze zaangażowane w problematykę rozwoju państw bogatych w surowce w pięciu wyróżnionych kategoriach: charakteru współpracy państwa i przedsiębiorstwa wykonującego wydobycie, polityki inwestycyjnej państwa, polityki fiskalnej i monetarnej państwa, polityki narodowego funduszu surowcowego oraz polityki funduszu obywatelskiego. Wyodrębnione środki poddano dokładnej analizie w celu ustalenia sposobu ich funkcjonowania w ramach przeciwdziałania „klątwie bogactwa”.

W czwartym rozdziale jako cel przyjęto identyfikację państw bogatych w złoża surowców, którym udało się przezwyciężyć „klątwę bogactwa”. W pierwszej kolejności, na podstawie założeń określonych w pierwszym rozdziale opracowania, wyróżniono grupę państw bogatych w złoża surowców naturalnych. Jednocześnie dokonano klasyfikacji państw pod względem rozwoju gospodarczego, uzyskiwanego dochodu narodowego oraz z punktu widzenia reprezentowanych przez nie regionów geograficznych. Następnie wyróżniono grupę wskaźników, umożliwiających ocenę stopnia rozwoju gospodarczego kraju w kontekście zagadnienia „klątwy bogactwa”. Analizując wybrane wskaźniki w latach 1995-2011 wyróżniono państwa, którym udało się przezwyciężyć „klątwę bogactwa”. Pośród nich znalazły się trzy kraje: jedno państwo rozwinięte (Norwegia) oraz dwa państwa rozwijające się (Botswana i Chile).

Rozważania w piątym rozdziale poświęcono identyfikacji środków polityki gospodarczej państwa przeciwdziałających „klątwie bogactwa” w krajach którym udało się przezwyciężyć „paradoks obfitości”. Przy zastosowaniu metody studium przypadku przeprowadzono szczegółową analizę porównawczą sytuacji Norwegii, Botswany i Chile pod względem wykorzystanych środków polityki gospodarczej w kontekście przeciwdziałania „klątwie bogactwa”.

W zakończeniu przedstawiono najistotniejsze wnioski wynikające z badania przeprowadzonego w ramach opracowania.

Rozdział 1„Klątwa bogactwa” - paradoks rozwoju gospodarczego państw bogatych w złoża surowców naturalnych 3

1.1. Uwagi wstępne

Wyniki wzrastającej liczby badań naukowych wykazują paradoksalną, w stosunku do tradycyjnego rozumowania, zależność pomiędzy rozwojem gospodarczym, a bogactwem zasobów naturalnych. W ciągu ostatnich czterech dekad znaczna liczba państw posiadających obfite złoża surowców oraz specjalizujących się w ich eksporcie, uzyskiwała gorsze wyniki rozwoju ekonomiczno-społecznego w porównaniu z krajami, których zasobność jest znikoma.

Problematyka rozwoju gospodarczego poszczególnych państw na świecie jest tematem złożonym. Wiele trudności terminologicznych i metodologicznych oraz brak jednomyślności wśród badaczy w znaczący sposób komplikuje wszelkie próby badań i analiz przeprowadzanych w danej tematyce. Dodatkowo problematyka rozwoju państw bogatych w złoża surowców naturalnych jest tematem stosunkowo nowym. Niezbędne zatem jest, w pierwszej kolejności, przeprowadzenie szczegółowej analizy zagadnień z nią związanych. Umożliwi to przegląd literatury naukowej w przedmiotowej tematyce, przedstawienie oraz konceptualizacja terminologii, ocena wyników dotychczasowych badań empirycznych oraz wyznaczenie pola badawczego pracy.

1.2. Geneza problematyki „klątwy bogactwa”

W okresie poprzedzającym lata 60. XX w. fakt posiadania bogatych złóż zasobów naturalnych uznawano za jeden z podstawowych czynników warunkujących możliwość pomyślnego rozwoju kraju. W przypadku takich państw jak Stany Zjednoczone, Kanada lub Australia dostęp do źródeł surowcowych traktowano jako jeden z najważniejszych aspektów determinujących wzrost gospodarczy [Viner 1952; Lewis 1955; North 1963; Drake 1972; Balassa 1980; Krueger 1980]. Ginsburg twierdził, że posiadanie zróżnicowanych oraz znacznych zapasów surowców naturalnych jest jednym z głównych wyznaczników szybkiego rozwoju ekonomicznego kraju [za: Higgins 1968, s. 222]. Doran [1984] podkreślał, że odkrycie oraz rozpoczęcie wydobycia złota w Australii umożliwiło napływ wykwalifikowanej siły roboczej z zagranicy oraz inwestycji zagranicznych, co w końcowym efekcie pozwoliło na dywersyfikację gospodarki oraz przyśpieszenie wzrostu gospodarczego. North [1963] zaznaczał, że bogate zasoby surowców naturalnych były jednym z najważniejszych czynników determinujących rozwój gospodarki Stanów Zjednoczonych w latach 1815-1860.

Odkrycie obfitych złóż surowców naturalnych oraz rozpoczęcie ich masowego eksportu uznawano także za szansę na długotrwały oraz zrównoważony rozwój, przede wszystkim, dla państw rozwijających się. Zakładano bowiem, że w celu wyzwolenia się krajów, znajdujących się na niższym poziomie rozwoju ekonomicznego, z „błędnego koła ubóstwa”, niezbędne jest wystąpienie w gospodarce „znacznego bodźca” inaczej „wielkiego pchnięcia” (ang. big push), który pozwoliłby na zmianę ścieżki ich rozwoju. Odkrycie bogactw surowcowych, np. dużych złóż ropy naftowej, gazu ziemnego, diamentów lub złota, traktowano jako jeden z takich impulsów [Rosenstein-Rodan 1961; Rostow 1961; Marphy, Schleifer, Vishny 1989].

Dane statystyczne z ostatnich czterech dekad nie potwierdzają jednak pozytywnych wyników ekonomicznych, związanych z posiadaniem znacznych zasobów naturalnych. Wśród państw rozwijających się największy sukces osiągnęły bowiem kraje, których zasobność w surowce jest znikoma, np. Taiwan, Korea Południowa, Singapur lub Hongkong. Wielu krajom bogatym w złoża surowców naturalnych (np. w przypadku Nigerii, Sierra Leone, Gwinei Równikowej, Gabonu, Republiki Konga, Jemenu, Czadu, Sudanu, Wenezueli, Boliwii, Ekwadoru, Azerbejdżanu oraz innych) nie udało się natomiast przezwyciężyć „błędnego koła ubóstwa” i wkroczyć na ścieżkę stabilnego, zrównoważonego rozwoju gospodarczego.

Wolniejszy rozwój gospodarczy państw specjalizujących się w eksporcie surowców jest jednym z najbardziej zaskakujących zjawisk współczesnej nauki, badającej uwarunkowania rozwoju ekonomiczno-społecznego krajów na świecie. Pierwsze podejrzenia o możliwym negatywnym wpływie bogactwa na rozwój państwa pojawiły się w literaturze przedmiotu już w siedemnastym wieku. Próbowano wtedy wyjaśnić paradoksalne zmiany zaistniałe w sytuacji gospodarczej Hiszpanii. W wyniku kolonizacji Nowego Świata państwu udało się zdobyć dostęp do bogatych zasobów złota oraz innych metali szlachetnych. Szybki oraz obfity przypływ dochodowych surowców z ekspansji kolonialnej wprowadził Hiszpanię w okres rozkwitu, przekształcając państwo w supermocarstwo Europy Zachodniej. Jednak niewłaściwe wykorzystanie zysków pochodzących z odkryć, w większości wydanych na kosztowne dobra luksusowe i wojny, doprowadziło Hiszpanię w połowie XVII wieku do bankructwa oraz osłabiło sytuację gospodarczą i polityczną państwa [Landes 1999].

Temat możliwego niekorzystnego wpływu bogatych złóż surowcowych na rozwój ekonomiczny państw ich eksportujących został podjęty na forum nauk ekonomicznych na przełomie lat 50. i 60. XX w. wraz z rozpoczęciem nowej fazy w ewolucji ekonomii rozwoju oraz zaangażowaniem do badań nad problematyką rozwoju gospodarczego naukowców pochodzących z państw rozwijających się. W swoich pracach Raul Prebisch [1950; 1964] ostrzegał, że państwa specjalizujące się w eksporcie produktów podstawowych, między innymi surowców, mogą osiągać gorsze wyniki w zakresie rozwoju ekonomicznego, w porównaniu z krajami sprzedającymi na rynku międzynarodowym produkty przemysłowe, w wyniku stałego długookresowego pogarszania się ich warunków wymiany. Zgodnie ze stanowiskiem Prebischa [1950, 1964] wolniejszy rozwój krajów rozwijających się jest rezultatem ich zależności ekonomicznej i politycznej od państw rozwiniętych. Zależność ta w znacznym stopniu wpływa na kształtowanie się uwarunkowań handlu międzynarodowego państw rozwijających się, które ze względu na zacofanie technologiczne zmuszone są do specjalizacji w produkcji dóbr podstawowych, najczęściej surowców, których eksport dostarcza relatywnie mniej korzyści. Prebisch zaznaczał, że produkty podstawowe charakteryzują się niższą elastycznością dochodową popytu niż wysoko przetworzone dobra przemysłowe. Oznacza to, że wraz ze wzrostem dochodów popyt na dobra przemysłowe wzrasta szybciej niż popyt na dobra podstawowe. Dodatkowo wnioski poparte zostały obserwacją, że państwa rozwinięte były skłonne do ustalania coraz wyższych cen za swoje towary przy cenach surowców pozostających na niezmienionym poziomie. Na podstawie opisanych rozważań Prebisch wnioskował, że ceny surowców będą w długim okresie się zmniejszać, w porównaniu do cen dóbr przemysłowych. Założenia opisane w teorii poparte zostały badaniem empirycznym zmian towarowych terms of trade dla Wielkiej Brytanii w latach 1876-1880, z których wynikała stała poprawa warunków wymiany kraju. Na podstawie uzyskanych wyników Prebisch założył, że zmiana warunków wymiany w kolejnych okresach nadal będzie pozytywna dla państw eksporterów wysoko przetworzonych dóbr przemysłowych, co uniemożliwi krajom rozwijającym się specjalizującym się w eksporcie surowców naturalnych wejście na ścieżkę zrównoważonego rozwoju gospodarczego4.

Inną teorią powstałą w latach 1950 – 1960 w której treści zwraca się uwagę na niekorzystne relacje handlowe pomiędzy krajami rozwijającymi się specjalizującymi się w sprzedaży surowców a gospodarkami rozwiniętymi była przedstawiona w roku 1958 przez Jagdisha Bhagwati’ego [1958 a, 1958 b] teoria wzrostu zubożającego. Zgodnie z tą koncepcją zwiększenie produkcji i eksportu produktów podstawowych, głównie surowców naturalnych, nie będzie prowadziło do dynamicznego wzrostu gospodarczego w danym kraju ze względu na spadek relatywnej ceny surowca na rynku światowym oraz pogorszenie się warunków wymiany państwa. Wzrost dostępności surowców na rynku nie będzie bowiem prowadzić do szybkiego wzrostu popytu na nie.

W kolejnych latach przeprowadzono wiele analiz weryfikujących empirycznie konepcję Prebisha-Singera. Publikacje Prebischa przyczyniły się także do powstania w roku 1974 koncepcji Nowego Międzynarodowego Ładu Ekonomicznego5. Po raz pierwszy w literaturze przedmiotu zwrócono także uwagę na możliwość wystąpienia negatywnej zależności pomiędzy bogactwem w surowce a rozwojem gospodarczym.

Uwaga szerokiej opinii publicznej, organizacji międzynarodowych, naukowców z dziedzin ekonomii, politologii oraz historii skupiona została ponownie na problematyce rozwoju krajów eksportujących surowce dopiero w latach 1970-1980, wraz z nadejściem szoku na międzynarodowym rynku ropy naftowej, kiedy gwałtowne zmiany cen „czarnego złota” spowodowały załamanie gospodarcze w wielu krajach Ameryki Łacińskiej [Neary, Van Wijbergen 1986; Gelb 1988; Auty 1993]. W roku 1988 powstała książka autorstwa Alana Gelba [1988] pt. „Oil Windfalls: Blessing Or Curse?”, w której podjęto próbę wyjaśnienia zagadnień związanych z problematyką rozwoju ekonomicznego państw eksporterów surowców naturalnych. Natomiast w roku 1993, w książce pt. „Sustaining Development in Mineral Economies: The Resource Curse Thesis”, po raz pierwszy zostało użyte, przez Richarda Auty’ego [1993], pojęcie „klątwa bogactwa” (ang. resource curse).

Podejrzenia dotyczące negatywnego wpływu masowej zagranicznej sprzedaży surowców na rozwój ekonomiczny państwa ich eksportera nasiliły się po sytuacji, która zaistniała w Holandii po odkryciu w latach 60. XX w. znacznych złóż gazu ziemnego na wodach Morza Północnego. Masowe wydobycie oraz eksport gazu doprowadziły bowiem, w końcowym efekcie, do destabilizacji holenderskiej gospodarki oraz quasi recesji. Podobna sytuacja miała miejsce w Wielkiej Brytanii po odkryciu złóż ropy naftowej w roku 1969, również na wodach Morza Północnego. W wyniku zaistniałych zdarzeń powstał szereg prac naukowych w ramach których podjęto próbę wyjaśnienia negatywnego wpływu surowców na sytuację ekonomiczną Holandii oraz Wielkiej Brytanii [Corden, Neary 1982; Corden 1984; Hutchison 1990]. Określone zostało nowe pojęcie powiązane ze zjawiskiem „klątwy bogactwa” - „choroba holenderska” (ang. Dutch Disease) [The Economist 1977]67. Jedną z najważniejszych publikacji powstałych w opisywanym okresie jest, napisana w roku 1982 przez Maxa Cordena i Petera Neary’ego, praca pt. „Booming sector and de-industrialization in a small open economy”, w której opracowany został podstawowy model „choroby holenderskiej”8.

W czerwcu 1994 roku w Waszyngtonie została zorganizowana przez Bank Światowy międzynarodowa konferencja poświęcona problematyce rozwoju gospodarczego państw specjalizujących się w eksporcie surowców9. Uczestniczyło w niej wielu specjalistów oraz przedstawicieli z krajów bogatych w zasoby naturalne. Wyrażono liczne obawy na temat niepokojących zmian w kierunku postępu ekonomicznego krajów eksporterów surowców, co wpłynęło na dalszy rozwój badań naukowych poświęconych problematyce rozwoju krajów specjalizujących się w eksporcie surowców.

W latach 1980-1990 powstało wiele prac mających na celu empiryczne potwierdzenie istnienia zjawiska „klątwy bogactwa”. W ramach kilku badań empirycznych, obejmujących swoim zasięgiem większość państw specjalizujących się w eksporcie surowców, przedstawiono dowód na stosunkowo wolniejsze tempo rozwoju gospodarczego krajów bogatych w zasoby naturalne [między innymi Nankani 1979; Gelb 1988; Auty 1993; Sachs, Warner 1995]. Jako jedno z najważniejszych oraz najbardziej wpływowych opracowań wymienić należy badanie Jeffrey’a Sachsa i Andrew Warnera z roku 1995. Na podstawie analizy zmian w sytuacji gospodarczej 95 krajów rozwijających się, na przestrzeni lat 1970-1989, udało im się potwierdzić tezę, że państwa, w których udział eksportu surowców w PKB jest wysoki, osiągały gorsze rezultaty wzrostu gospodarczego.

Wyniki empiryczne uzyskane przez Sachsa i Warnera poddane zostały krytyce [Stijns 2001; Maloney 2002; Brunnschweiler 2007]. Wynikało to przede wszystkim z faktu niesprawdzenia się stosowanej przez nich metody badawczej w innych okresach oraz problemu wyboru sposobu określenia poziomu zasobności państw w surowce. W swoich kolejnych publikacjach Sachs i Warner przeprowadzili dalsze analizy uzyskanych danych, w celu zniwelowania ograniczeń występujących w ich pierwszej pracy [Sachs, Warner 1997, 1999, 2001]. Powstało także wiele nowych opracowań empirycznych poświęconych problematyce państw eksporterów surowców. Poglądy Sachsa i Warnera rozwinęli w swoich pracach Mikesell [1997], Auty [1998], Gylfason [1999], Stevens [2003b], Neumayer [2004], Brunnschweiler [2007], Mehrara [2009], Caselli i Cunningham [2009] oraz inni10.

W latach 90. XX w. uwaga badaczy „klątwy bogactwa” zwrócona została na nowy aspekt występującego problemu rozwoju gospodarczego państw eksporterów surowców naturalnych. Zauważono bowiem, że duże wahania w dochodach uzyskiwanych ze sprzedaży surowców negatywnie wpływają na zachowanie władz krajów bogatych w ich złoża, co przyczynia się do wolniejszego rozwoju gospodarczego w długim okresie [Auty 1990; Rynarzewski 1992 a; Stevens 1996; Auty, Mikesell 1997; Ascher 1999; Ross 1999; Bulte, Damania, Deacon 2005; Robinson, Torvik, Verdier 2006]. Rozpoczęto dyskusję na forum nauk ekonomicznych, politologicznych i innych nauk społecznych na temat roli jaką odgrywa zachowanie władz państwa w zależnościach gospodarczych i społecznych prowadzących do powstania „klątwy bogactwa”. Termin „paradoksu obfitości” został poszerzony o inne aspekty. Uznano, że duże dochody z eksportu surowców naturalnych prowadzą do wzrostu autarkii i osłabienia demokracji [Karl 1997; Wantchekon 1999; Ross 2001 a; Jensen, Wantchekon 2004; Bhattacharyya, Hodler 2010], niszczenia zdrowej konkurencji, obniżenia wolności gospodarczej, wzrostu korupcji [Leite, Weidmann 1999] i „pogoni za rentą”11 [Lane, Tornell 1995; Sachs, Warner 1997; Auty 1998; Baland, Francois 2000], przestępczości i konfliktów wewnętrznych [Collier, Hoeffler 1998, 2005; Reynal-Querol 2002; Humphreys 2005]. Ponadto zwrócono uwagę, że „klątwa bogactwa” wpływa negatywnie na środowisko naturalne, wiąże się ze wzrostem naruszania praw człowieka [Ross 2001 b; Oxfam 2002; Save the Children 2003] oraz jest jedną z przyczyn pogłębienia się problemu „zawłaszczania ziemi”12 i uchodźców wewnętrznych.

Na początku XXI wieku problematyką rozwoju państw bogatych w złoża surowców naturalnych zainteresowały się organizacje pozarządowe. W przeprowadzanych badaniach, między innymi przez zrzeszenie Oxfam America [Ross 2001 b], zwracano uwagę na skrajnie negatywny wpływ „paradoksu” przede wszystkim w biednych państwach rozwijających się. W podsumowaniu raportu Extractive Sectors and the Poor Michael Ross [2001 b] sugerował, że jedynym możliwym rozwiązaniem problemu powinno być zaprzestanie wydobycia i sprzedaży surowców przez słabo rozwinięte kraje bogate w złoża naturalne.

Ukazywanie się coraz bardziej radykalnych raportów poświęconych problematyce rozwoju państw eksporterów surowców naturalnych, jak również wejście na międzynarodowy rynek surowcowy nowych krajów, między innymi byłych Republik Radzieckich – Azerbejdżanu i Kazachstanu, państw afrykańskich - Czadu i Angoli oraz krajów Azji Południowo-Wschodniej - Papuy-Nowej Gwinei i Timoru Wschodniego, wpłynęło na ponowną ocenę konieczności rozwiązania problemu paradoksu „klątwy bogactwa” przez Grupę Banku Światowego [The World Bank 2003] oraz Międzynarodowy Fundusz Walutowy. W roku 2000 Grupa Banku Światowego ogłosiła, że przeprowadzi kompleksowy przegląd swoich działań w sektorze przemysłu wydobywczego w odpowiedzi na obawy wyrażone przez wiele zainteresowanych stron. W roku 2003 opublikowany został, pod kierownictwem Salima, Raport Przemysłu Wydobywczego (ang. Extractive Industries Review (EIR)), w którym stwierdzono, że Grupa powinna zaangażować się w problematykę rozwoju państw bogatych w surowce, zwłaszcza w sferach redukcji ubóstwa, promowania zrównoważonego rozwoju, poprawienia jakości rządzenia, zmniejszenia zanieczyszczenia środowiska naturalnego, przestrzegania praw człowieka. W roku 2004 powstała Grupa Doradcza do Spraw Przemysłu Wydobywczego Banku Światowego (ang. World Bank Extractive Industry Review Advisory Group), której głównym celem działania jest informowanie o sytuacji w światowej branży wydobywczej oraz sporządzanie rekomendacji działań dla Banku Światowego. Od roku 2010 przygotowywany jest coroczny raport pt. „Grupa Banku Światowego w Przemyśle Wydobywczym” (ang. The World Bank Group in Extractive Industries), w którym przedstawiane są działania Banku w ramach sektora surowcowego w poprzednim roku finansowym oraz wskazywane ogólne kierunki oraz cele działań na rok kolejny [The World Bank 2010, 2011].

Na początku XXI wieku do dyskusji na temat „klątwy bogactwa” dołączyły także niektóre korporacje, specjalizujące się w wydobyciu oraz sprzedaży surowców, lokujące inwestycje w krajach rozwijających się bogatych w złoża naturalne13. Przykładowo Międzynarodowe Konsorcjum Naftowe Azerbejdżanu znajdujące się pod przewodnictwem koncernu paliwowego BP zaprezentowało Międzynarodowej Korporacji Finansowej raport na temat wpływu rurociągu BTC oraz innych inwestycji w branży wydobycia ropy i gazu14 na sytuację gospodarczą Azerbejdżanu, Gruzji i Turcji [BP Azerbaijan, 2004]. Zainteresowanie problematyką „klątwy bogactwa” przez przedsiębiorstwa specjalizujące się w wydobyciu oraz sprzedaży surowców spowodowane zostało wzrostem, w warunkach dynamicznie rozwijającego się procesu globalizacji, znaczenia uzyskania oraz utrzymania pozytywnej reputacji firmy. Etyczny charakter dokonywanych na świecie inwestycji jest jednym z kluczowych wyznaczników dobrego wizerunku korporacji. „Klątwa bogactwa” poprzez swój znaczący wpływ na zachowanie władz państwa bogatego w surowce może mieć negatywny wpływ na reputację przedsiębiorstwa. Wynikać to może z faktu występowania, w większości przypadków, ścisłej współpracy oraz zależności pomiędzy władzami państwa oraz zarządem korporacji dokonującej inwestycji w kraju. Chociaż w danym zakresie nie przeprowadzono jeszcze szczegółowych badań, wydarzenia zaistniałe w ostatnim dziesięcioleciu wydają się potwierdzać opisaną tezę. Przykładem służyć mogą skomplikowane stosunki pomiędzy grupą Shell i władzami Nigerii oraz wpływ tych relacji na wizerunek przedsiębiorstwa. Shell często określany jest w literaturze popularno-naukowej jako jedna ze światowych korporacji, która jest celem ataków obrońców praw człowieka i ekologów. Korporacja często jest oskarżana o wykazywanie nieetycznych zachowań w Nigerii. Wśród zarządów przedsiębiorstw transnarodowych występują także obawy, że „klątwa bogactwa” może mieć negatywny wpływ zarówno na wizerunek jak i na ogólny sukces działalności przedsiębiorstwa poprzez negatywny wpływ zjawiska na długoterminowy rozwój gospodarczy kraju bogatego w surowce.

Wraz z zaangażowaniem większej liczby podmiotów gospodarczych w badania nad problematyką rozwoju ekonomicznego państw bogatych w surowce (w przybliżeniu od roku 2003) zauważyć można występującą zmianę kierunków badań nad „paradoksem obfitości” (rysunek 1). W nowej fazie analiz uwaga badaczy w mniejszym stopniu skupiona została na empirycznym uzasadnieniu istnienia „klątwy”. Zdecydowaną większość badań poświęcono analizie przyczyn jej występowania oraz znalezieniu możliwości rozwiązania problemu. Zmiana kierunku badań wynikała z faktu, że w literaturze przedmiotu zaczęto wskazywać przykłady państw (np. Norwegia, Australia, Kanada, Botswana, Chile, Indonezja, Malezja), potwierdzające wniosek, że oddziaływanie surowców nie koniecznie musi być negatywne lecz, przy zastosowaniu odpowiedniej strategii polityki gospodarczej, może mieć pozytywny wpływ na długoterminowy rozwój ekonomiczno-społeczny państw bogatych w surowce.

Etapy przeprowadzonych w ostatnich pięćdziesięciu latach badań naukowych, poświęconych problematyce rozwoju państw bogatych w złoża naturalne, w kontekście występowania „klątwy bogactwa” zobrazowano na rysunku 1.

Pierwszy etap badań nad możliwością negatywnego wpływu surowców na długoterminowy rozwój gospodarczy krajów specjalizujących się w ich eksporcie zapoczątkowały w latach 50. XX w. badania Prebischa i Singera oraz Bhagwati’ego. Chociaż wyniki przeprowadzonych analiz dotyczyły ogólnie pojmowanych produktów podstawowych, w tym surowców, stanowiły one pierwszy sygnał ostrzegający przed możliwością negatywnego oddziaływania bogactw naturalnych w długim okresie na sytuację ekonomiczną krajów ich eksporterów.

Rysunek 1. Etapy rozwoju badań naukowych poświęconych „klątwie bogactwa”

Źródło: opracowanie własne

Kolejna faza badań została zainicjowana w latach 70. XX w. wraz z nadejściem kryzysu energetycznego i surowcowego. Niepokojące zmiany w kierunku rozwoju państw Ameryki Łacińskiej spowodowały powstanie licznych opracowań badawczych (w tym empirycznych) w których próbowano potwierdzić oraz wyjaśnić, za pomocą analiz makroekonomicznych, negatywny wpływ surowców na rozwój gospodarczy państw eksporterów zasobów naturalnych. W latach 80. XX w., po paradoksalnych zmianach w sytuacji gospodarczej Holandii i Wielkiej Brytanii, zaistniałych w wyniku odkrycia oraz rozpoczęcia eksportu zasobów gazu ziemnego i ropy naftowej, powstało wiele kolejnych opracowań analizujących „klątwę bogactwa” jako skutek zaistnienia „choroby holenderskiej”. Większość badań przeprowadzonych w drugim etapie opisywanej chronologii poświęcono empirycznemu potwierdzeniu istnienia „paradoksu obfitości” oraz znalezieniu makroekonomicznych przyczyn występowania zjawiska.

W latach 90. XX w. w analizach rozwoju gospodarczego krajów eksporterów zasobów naturalnych został obrany nowy kierunek. Zmieniła się bowiem perspektywa rozważań nad możliwymi przyczynami powstawania „klątwy”. W nowej fali opracowań naukowych uwaga badaczy poświęcona została analizie negatywnego wpływu dochodów uzyskiwanych z eksportu surowców na zachowanie oraz jakość władz państwa bogatego w zasoby. Szczegółowej analizie została poddana poprawność oraz racjonalność podejmowanych przez władze krajów surowcowych decyzji związanych z zagospodarowaniem dużych zysków ze sprzedaży surowców. Za pomocą badań empirycznych próbowano także uzasadnić negatywną zależność pomiędzy zasobnością w surowce a wzrostem autorytaryzmu, osłabieniem demokracji, zwiększeniem się korupcji i „pogoni za rentą”. W opisywanym okresie jako najważniejszy powód powstania „klątwy bogactwa” wymienia się niepoprawną politykę gospodarczo-społeczną władz państw eksporterów surowców.

Wraz ze zwiększeniem zainteresowania „paradoksem obfitości” na początku XXI wieku organizacji pozarządowych rozpoczął się kolejny etap badań poświęconych problematyce rozwoju państw eksporterów zasobów. Analizie została poddana zależność pomiędzy dużymi dochodami ze sprzedaży surowców i wzrostem konfliktów wewnętrznych w państwie, w niektórych przypadkach przeradzających się w wojny domowe. Zwrócono także uwagę na fakt, że najbardziej negatywne skutki „klątwa bogactwa” niesie dla biednych państw rozwijających się.

Ostatnia faza badań nad zjawiskiem „klątwy bogactwa” spowodowana, z jednej strony ponownym wzrostem zainteresowania opisywaną problematyką wśród organizacji międzynarodowych oraz korporacji, z drugiej natomiast wejściem na światowy rynek surowców nowych państw, trwa do czasów współczesnych. Zmienione zostały jednak cele dokonywanych analiz. Zauważono bowiem, że w niektórych krajach eksporterach surowców, zarówno rozwiniętych jak i rozwijających się, umiejętnie wykorzystano szansę, którą niosą ze sobą duże zyski pochodzące ze sprzedaży zasobów naturalnych. W ostatnim dziesięcioleciu najważniejsze pytanie zadawane przez badaczy problematyki rozwoju państw bogatych w surowe brzmi: co należy zrobić w celu zmiany negatywnego wpływu znacznych zysków z eksportu surowców na długoterminowy rozwój gospodarczy krajów bogatych w złoża naturalne, na wpływ pozytywny dla rozwoju tych państw, czyli w jaki sposób przekształcić „przekleństwo” w „błogosławieństwo”.

1.3. Konceptualizacja pojęcia „klątwa bogactwa”

Przeprowadzając analizę literatury przedmiotu poświęconej problematyce rozwoju krajów bogatych w surowce naturalne można stwierdzić, że ogół zagadnień związanych z występowaniem „klątwy bogactwa” wzbudza duże zainteresowanie wśród badaczy. Fenomen „paradoksu obfitości” można uznać za jedno z najbardziej zaskakujących zjawisk współczesnej ekonomii rozwoju oraz międzynarodowych stosunków gospodarczych.

Literatura dotycząca różnorodnych aspektów zjawiska „klątwy bogactwa”, powstała w ostatnich czterech dekadach, wpłynęła na zmianę sposobu postrzegania znaczenia surowców naturalnych dla rozwoju gospodarczego państwa. Jeżeli przed rozpoczęciem lat 60. XX w. zasobność w złoża naturalne traktowano jako jeden z kluczowych elementów determinujących możliwość przyśpieszenia wzrostu gospodarczego, to nowa fala badań całkowicie zmieniła perspektywę rozważań. Duże znaczenie literatury poświęconej „klątwie bogactwa” w nauce potwierdza zaangażowanie w dyskusję nad problematyką rozwoju państw bogatych w surowce obszernej grupy międzynarodowych podmiotów gospodarczych, przede wszystkim władz krajów specjalizujących się w sprzedaży surowców, a także Grupy Banku Światowego, Międzynarodowego Funduszu Walutowego, organizacji pozarządowych, korporacji transnarodowych, a także naukowców z różnych dziedzin nauki.

Dokonując krytycznej analizy dotychczasowej literatury poświęconej zagadnieniom związanym z występowaniem „paradoksu obfitości” zidentyfikować można pewne problemy oraz rozbieżności. W miarę wzrostu liczby opracowań dotyczących „klątwy bogactwa” badane były kolejne aspekty tego zagadnienia, co spowodowało, że tematyka wolniejszego rozwoju krajów bogatych w złoża surowcowe stawała się obszarem coraz szerszej analizy. W związku z powstawaniem nowych nurtów badawczych w zakresie problematyki „paradoksu obfitości” tworzone były też nowe płaszczyzny dociekań oraz przekroje analityczne. „Klątwę bogactwa” określić więc należy jako zagadnienie o złożonym i wielowymiarowym charakterze, łączącym w sobie aspekty ekonomiczne, polityczne, społeczne i kulturowe, co w znaczący sposób komplikuje próby badań i analiz.

Wyróżnić można trzy osobne wymiary problematyki „paradoksu obfitości”: makroekonomiczny, polityczny oraz społeczny (rysunek 2). W ramach każdego z nich powstały odrębne opracowania literaturowe.

Każdy z wymienionych na rysunku 2 wymiarów problematyki „klątwy bogactwa” charakteryzuje się odmienną perspektywą badawczą. W ramach poszczególnych wymiarów stawiane są przez naukowców odrębne cele. Przyjmowane są także zróżnicowane założenia. Poszczególne wymiary można zidentyfikować wraz z rozwojem badań nad „klątwą bogactwa” oraz z odkrywaniem kolejnych możliwych przyczyn występowania zjawiska (rysunek 1).

Jako pierwsze przeprowadzane były badania w wymiarze makroekonomicznym (drugi etap badań, rysunek 1). Biorąc pod uwagę zróżnicowane perspektywy badawcze podejmowano próby określenia wpływu zwiększenia się dochodów państwa, wynikającego z eksportu surowców, na sytuację ekonomiczną w kraju. W opisywanym okresie szczegółowej analizie poddawano głównie zależności powodujące występowanie zjawiska „choroby holenderskiej”. Mechanizm niekorzystnego działania „choroby” polega na spadku konkurencyjności w branżach nie powiązanych z dynamicznie rozwijającym się sektorem wydobywczym w wyniku szybkiej aprecjacji waluty krajowej oraz wysokiej inflacji, występujących w następstwie wzrostu dochodu z eksportu surowców. Spadek produkcji lub bankructwo przedsiębiorstw z gałęzi pozasurowcowych, w wyniku osłabienia ich konkurencyjności na rynku krajowym i międzynarodowym, prowadzi, w krótkim okresie, do destabilizacji gospodarki oraz quasi recesji, w długim natomiast do uzależnienia rozwoju gospodarczego państwa eksportera zasobów od branży wydobywczej. Przy występowaniu wysokiej niestabilności kształtowania się cen surowców, powoduje to spowolnienie rozwoju gospodarczego kraju. W omawianym okresie (drugi etap badań, rysunek 1) pojęcie „klątwy” często zawężano do działania „choroby holenderskiej”. Terminy „choroby” i „przekleństwa” niejednokrotnie mylono lub niepoprawnie stosowano zamiennie15.

Rysunek 2. Wymiary problematyki „klątwy bogactwa”

Źródło: opracowanie własne

Dorobek literaturowy dotyczący „klątwy bogactwa” w wymiarze politycznym powstał wraz ze zwróceniem uwagi naukowców na inną możliwą przyczynę występowania „paradoksu obfitości”, mianowicie negatywny wpływ zasobności w surowce na zachowanie, decyzje polityczne władz państwa (etap trzeci, rysunek 1). Podjęto próbę określenia znaczenia czynnika posiadania znacznych zasobów naturalnych dla wyboru ustroju politycznego, poziomu korupcji oraz „pogoni za rentą” w danym kraju. Poddawano krytycznej analizie decyzje podejmowane przez władze państw bogatych w surowce. W literaturze powstała nowa fala opracowań z politologii, a także międzynarodowych stosunków politycznych, nie eliminując przy tym dalszego rozwoju badań w wymiarze zależności gospodarczych.

Ostatnim z wyróżnionych wymiarów jest wymiar społeczny16, który obejmuje literaturę dotyczącą współzależności pomiędzy zasobnością państwa w surowce a intensywnością i charakterem konfliktów wewnętrznych oraz poziomem przestępczości (etap czwarty, rysunek 1). Dodatkowo w ramach wymiaru wydaje się być właściwym wyróżnienie kwestii zależności pomiędzy zasobnością państwa w surowce a poziomem zanieczyszczenia środowiska naturalnego, kategorii przestrzegania praw człowieka, problemu „zawłaszczania ziemi” i uchodźców wewnętrznych, a także współzależności „klątwy bogactwa” i specyfiki historycznej i kulturowej występującej w danym kraju bogatym w surowce. Wymienione zagadnienia powiązane są z zakresem nauk polemologii, historii, socjologii, kulturoznawstwa oraz psychologii. Występowanie „paradoksu obfitości” jest więc tematyką interdyscyplinarną, łączącą w sobie zagadnienia z zakresu wielu zróżnicowanych nauk.

Kompleksowość omawianej problematyki miała wpływ na powstały dotychczas dorobek naukowy. Ze względu na fakt, że badań nad problematyką występowania „klątwy bogactwa” podjęło się wielu naukowców ze znacznie różniących się w swoim podejściu dziedzin nauki, opracowania często nie są ze sobą powiązane oraz reprezentują inne stanowiska badawcze. Powstałą literaturę określić więc można jako chaotyczną oraz niejednorodną. W wielu kwestiach nie występuje jednomyślność wśród naukowców, co stanowi dodatkową przeszkodę w procesie badań. Trudność powstaje już przy próbach konceptualizacji oraz operacjonalizacji podstawowych pojęć. Zidentyfikować bowiem można wiele kategorii w ramach tematyki „paradoksu obfitości”, wymagających sprecyzowania. Ważnym wydaje się być przede wszystkim zdefiniowanie terminu „klątwy bogactwa”. Pojęcie to było bowiem w ciągu ostatnich czterdziestu lat wielokrotnie modyfikowane. Nie istnieje jedno uniwersalne rozumienie „paradoksu obfitości”.

Pojęcie „klątwa bogactwa”, jak już wspomniano we wcześniejszej części niniejszego opracowania, po raz pierwszy formalnie zostało użyte w literaturze naukowej przez Richarda Auty’ego [1993] w roku 1993 w pracy pt. „Sustaining Development in Mineral Economies: The Resource Curse Thesis”17. Pod pojęciem „klątwy” autor rozumiał zjawisko osiągania gorszych wyników, w zakresie rozwoju gospodarczego oraz redukcji ubóstwa, przez państwa rozwijające się bogate w złoża surowców naturalnych od krajów rozwijających się, których zasobność w surowce jest znikoma. W kolejnych opracowaniach w omawianej tematyce termin jest definiowany przez większość badaczy podobnie, z nielicznymi tylko modyfikacjami [między innymi Mikesell 1997; Sachs, Warner 1995, 1997; Karl 1997; Gylfason 2001; Neumayer 2004]. Sachs i Warner [1997, 2001] oraz Gylfason [2001] określają w swojej definicji zakres czasowy w którym funkcjonuje „klątwa”, zwracając uwagę, że zjawisko występuje w długim okresie. Karl [1997], nazywając zjawisko „paradoksem obfitości” (ang. paradox of plenty), zwraca uwagę, że fenomen dotyczy państw rozwijających się specjalizujących się w eksporcie ropy naftowej.

Analizując literaturę przedmiotu można stwierdzić, że niezależnie od zmieniającej się perspektywy badawczej w ramach poszczególnych wymiarów problematyki „klątwy bogactwa” (przedstawionych na rysunku 2), ogólne rozumienie pojęcia „paradoksu obfitości” jest podobne i dotyczy negatywnego wpływu zasobności w surowce na rozwój gospodarczy państw bogatych w złoża naturalne (rysunek 3).

Niezależnie od obranego podejścia, zasadnym jest sformułowanie definicji „klątwy bogactwa” w następujący sposób:

„Klątwa bogactwa” jest zjawiskiem osiągania gorszych wyników, w zakresie rozwoju gospodarczego i redukcji ubóstwa, przez państwa bogate w surowce naturalne w porównaniu z krajami, których zasobność w surowce jest znikoma.

Rysunek 3. Konceptualizacja pojęcia „klątwa bogactwa”

Źródło: opracowanie własne

Sformułowanie ogólnej definicji „paradoksu obfitości” nie sprawia większych trudności. Komplikacje pojawiają się jednak przy precyzowaniu poszczególnych jej składowych.

Pierwsza przeszkoda powstaje wraz z próbą określenia poziomu rozwoju państw najbardziej podatnych na występowanie „klątwy bogactwa”. W literaturze przedmiotu wielokrotnie podejmowano dyskusję na ten temat. Po sytuacji zaistniałej w Holandii oraz Wielkiej Brytanii w latach 70. XX w. zakładano, że „przekleństwo” obejmować może także państwa rozwinięte. Wcześniej możliwość wystąpienia zjawiska w Australii zaznaczał Cairns [1859]. W czasach współczesnych rozważano również możliwość istnienia „klątwy” w Kanadzie [Beine, Bos, Coulombe 2009] oraz Norwegii [Larsen 2004, 2005; Cappelen, Mjoset 2009]. Po dokonaniu głębszych analiz stwierdzono jednak, że w krajach znajdujących się na wyższym poziomie rozwoju ekonomicznego, „paradoks obfitości”, najczęściej wyrażony w występowaniu „choroby holenderskiej”, jest momentem przejściowym, niezbędnym do dostosowania się gospodarki do nowych uwarunkowań [np. Larsen 2005]. Wyjaśniając przyczyny uniknięcia przez większość państw rozwiniętych (np. Stany Zjednoczone, Kanada, Australia, Wielka Brytania, Holandia, Norwegia) „klątwy bogactwa”, podkreślana jest waga dojrzałości społeczeństwa oraz władz państw w momencie wystąpienia pierwszych symptomów „holenderskiej przypadłości” oraz podjęcia świadomej oraz efektywnej strategii w ramach polityki gospodarczej. W większości badań poświęconych „klątwie bogactwa” akcentowane jest, że najczęściej dotyczy ona krajów rozwijających się oraz najmniej rozwiniętych [między innymi Sachs, Warner 1997, 1999, 2001; Karl 1997; Auty 1998; Gylfason 2001; Ross 2001 b; Neumayer 2004].

Wraz z problemem związanym ze zdefiniowaniem poziomu rozwoju państw najbardziej podatnych na wystąpienie „klątwy bogactwa” pojawia się trudność z konceptualizacją samego pojęcia „rozwoju” oraz dokonaniem wyboru klasyfikacji krajów na rozwinięte i rozwijające się. W ekonomii rozwoju występują różne interpretacje pojęć wzrost gospodarczy, rozwój gospodarczy, rozwój społeczny oraz rozwój społeczno-gospodarczy. Ważnym jest więc określenie które z wymienionych pojęć powinno być używane w badaniach nad „klątwą bogactwa”.

Istnieje wiele różnych sposobów klasyfikacji państw pod względem rozwoju w zależności od branych pod uwagę kryteriów, np. ekonomicznych, politycznych, historycznych lub geograficznych [Rymarczyk 2010]. Klasyfikacji dokonać można także przy wykorzystaniu różnorodnych miar zarówno ilościowych, odzwierciedlających rozwój pod względem ekonomicznym, jak i jakościowych, przekazujących informacje o innych elementach życia społeczno-gospodarczego (np. demograficzne, społeczne, instytucjonalne, kulturowe, polityczne) oraz pozwalających na kompleksową ocenę poziomu rozwoju gospodarczego danego kraju18. Problematyka rozwoju państw jest tematem złożonym i wielowymiarowym [Nawrot 2008]. W literaturze przedmiotu nie istnieje uniwersalna, powszechnie przyjęta klasyfikacja krajów pod względem rozwoju [Deszczyński 2001], co stwarza dodatkowy problem przy rozumowaniu oraz dokonywaniu badań nad „klątwą bogactwa”.

Kolejną kwestią szeroko omawianą wśród naukowców oraz budzącą najwięcej kontrowersji i wątpliwości, jest konceptualizacja pojęcia państwa bogatego w surowce naturalne oraz wybór miar pozwalających dokonać kwalifikacji krajów na zasobne bądź nie pod względem bogactwa surowcowego. Zdania wśród badaczy zajmujących się problematyką występowania „paradoksu obfitości” na temat poprawnej definicji „zasobności” są podzielone. Najwięcej wątpliwości pojawia się przy podejmowaniu decyzji czy w przypadku badań nad problematyką występowania „klątwy bogactwa” powinno być brane pod uwagę pojęcie zasobności w surowce czy zależności gospodarki od branży wydobywczej. W literaturze przedmiotu pojęcia te często stosowane są zamiennie. Jest to podejście błędne ze względu na istotne różnice występujące pomiędzy tymi terminami. Wybór stanowiska w znacznym stopniu wpływa na wyniki przeprowadzanych badań nad „klątwą bogactwa”.

Sachs i Warner [1995, 1997, 1999, 2001], Atkinson i Hamilton [2003] oraz van der Ploeg i Poelhekke [2009] w celu określenia bogactwa danego państwa w surowce wykorzystują w swoich opracowaniach wskaźnik udziału eksportu surowców w PKB na początku okresu badawczego. Auty [1993], Gelb [1988] i Nankani [1979] określają państwo bogate w surowce na podstawie udziału branży wydobywczej w generowaniu PKB oraz udziału eksportu surowców w całkowitej sprzedaży zagranicznej towarów i usług. Zgodnie z ich koncepcją kraj zasobny w surowce to taki, który spełnia następujące warunki: co najmniej 8% PKB jest generowane w państwie przez branżę wydobywczą oraz 40% eksportu powinny stanowić surowce. Zdania na temat ograniczeń procentowych są także podzielone wśród badaczy. Przykładowo Stevens [2003 b] zakłada, że państwo bogate w surowce, to takie, którego udział surowców w całkowitym eksporcie wynosi 30%. Międzynarodowy Fundusz Walutowy [International Monetary Fund, 2007] określa państwo jako zasobne w surowce, jeżeli spełniony jest jeden z warunków: średnioroczny dochód branży wydobywczej stanowi co najmniej 25% całkowitego dochodu budżetu państwa lub eksport surowców stanowi co najmniej 25% całkowitego eksportu. Bank Światowy klasyfikuje natomiast kraje jako bogate w ropę naftową w przypadku, jeżeli eksport ropy stanowi co najmniej 50% całkowitej sprzedaży zagranicznej towarów i usług. W swoich opracowaniach Auty [1990, 1993] stosuje także Indeks Zależności od Surowców (ang. Mineral Dependence Index), który wyliczany jest na podstawie średniej udziału surowców w PKB, eksporcie towarów i usług oraz budżecie państwa. Od poziomu indeksu większego niż 20% państwo traktowane jest jako kraj zależny od branży surowcowej.

Wymienione wskaźniki charakteryzują raczej zależność gospodarki państwa od branży wydobywczej niż zasobność kraju w surowce. Ding and Field [2005], Alexeev and Conrad [2009, 2011] oraz Brunnschweiler and Bulte [2008] określają zasobność państwa na podstawie wartości bieżącej netto kapitału naturalnego mierzonego w dolarach w przeliczeniu na jednego mieszkańca. Wskaźnik ten opracowany został częściowo przez Bank Światowy przy dokonywaniu charakterystyki całkowitego bogactwa narodowego państw na świecie [The World Bank 1997, 2006].

Ze względu na duże znaczenie, które odgrywa omawiana kwestia w badaniach nad „klątwą bogactwa” niektórzy badacze wykorzystują różnorodne wskaźniki, podkreślając jednak, że cześć z nich dotyczy zasobności w surowce, a cześć zależności gospodarki od sektora wydobywczego. Przykładowo Stijns [2001, 2006] zastosował wskaźnik całkowitej produkcji oraz dostępnych rezerw surowców, a także udział zysku ze sprzedaży surowców w PKB per capita. Van der Ploeg i Poelhekke [2009, 2010] stanowczo zaznaczają w swoich opracowaniach, że zasobność powinna być mierzona na podstawie wartości bieżącej netto kapitału naturalnego, zależność natomiast jako udział eksportu surowców w PKB.

Kolejną trudność sprawia także określenie rodzajów eksportowanych surowców naturalnych, których dotyczy „paradoks obfitości”. W literaturze naukowej istnieją odmienne podejścia do tego zagadnienia. Problem pojawia się ze względu na dużą różnorodność oraz odmienny charakter występujących w naturze rodzajów zasobów naturalnych. W początkowych badaniach empirycznych pod uwagę brano szeroko rozumiane produkty podstawowe, łączące w sobie paliwa oraz zasoby pozapaliwowe (metale, minerały, uprawy rolne, zasoby leśne) [Prebisch 1950; Auty 1993, 1998, 2001 a; Sachs, Warner 1995, 1997, 1999, 2001]. Wraz z nadejściem kryzysu surowcowego badania skupione zostały na surowcach energetycznych. W szczególności analizowano możliwy negatywny wpływ na rozwój gospodarczy eksportu ropy naftowej i gazu ziemnego [Fardmanesh 1986; Gelb 1988; Karl 1997]. W późniejszych analizach w większości badań zakres badawczy ponownie rozszerzono o zasoby pozapaliwowe [Brunnschweiler 2007; Mehrara 2009]. Dyskusji poddano jednak kwestię czy, przy badaniach zjawiska „klątwy bogactwa”, w kategorii surowców nieenergetycznych powinno brać się pod uwagę uprawy rolne i zasoby leśne. Ross [2001 a], Isham i inni [2003], Sala-i-Martin i Subramanian [2003] w swoich opracowaniach podkreślają, że tak zwane kluczowe zasoby, do których zaliczane są ropa naftowa, gaz ziemny i minerały są szczególnie problematyczne. Podobne wnioski przedstawiają Leite i Weidmann [1999] zwracając uwagę, że paliwa i rudy mają większy negatywny wpływ niż uprawy rolne i zasoby leśne. Kwestia różnorodnej intensywności oddziaływania poszczególnych surowców ciągle jest jednak wątpliwa. Dotyczy to przede wszystkim opracowań wymiaru społecznego, przy analizie zależności pomiędzy zasobnością a intensywnością występowania wojen domowych. Przykładowo Ross [2003 b] podkreśla, przy badaniach nad „klątwą bogactwa”, znaczenie diamentów (zwłaszcza diamentów aluwialnych) oraz narkotyków (zwłaszcza opium i koki), natomiast Humphreys [2005] zaznacza znaczenie upraw rolnych. Istotnym wydaje się również uwzględnienie w ramach przyszłych badań coraz częściej podejmowanej problematyki występowania „metali ziem rzadkich”, grupy pierwiastków znajdujących szerokie zastosowanie w produktach wysokiej technologii.

Ostatnią kwestią szeroko omawianą w kontekście rozważań nad „paradoksem obfitości” są ramy czasowe w których występuje to zjawisko. W początkowych badaniach paradoks rozwoju krajów bogatych w surowce analizowano w stosunkowo krótkim okresie [np. Gelb 1988; Sachs, Warner 1995]. Ze względu jednak na skomplikowany charakter pojęcia „rozwoju gospodarczego”, a także wysoką niestabilność kształtowania się cen surowców na rynku międzynarodowym przyjęto, że zjawisko „klątwy” powinno być badane przy zastosowaniu długiego przedziału czasowego [między innymi Sachs, Warner 1999, 2001; Gylfason 2001].

Wyróżnione trudności terminologiczne oraz metodologiczne występujące podczas badań zjawiska „klątwy bogactwa” stwarzają konieczność wprowadzenia wielu założeń ograniczających zarówno na etapie konceptualizacji i operacjonalizacji podstawowych pojęć jak i w trakcie przeprowadzania analiz. Złożoność oraz wielowymiarowość zjawiska „paradoksu obfitości” powodują, że na poszczególnych etapach badań występują pewne aspekty, które nie posiadają jednoznacznego wyjaśnienia. Stwarza to konieczność precyzowania przez naukowców własnych, różnorodnych, ścieżek badawczych, których wybór prowadzi do osiągania nie zawsze zgodnych rezultatów. Najwięcej sprzeczności występuje w kwestii potwierdzenia występowania zjawiska „klątwy bogactwa”. W ostatnich czterech dekadach dokonano wiele badań empirycznych mających na celu weryfikację istnienia „paradoksu obfitości”. Chociaż wyniki badań nie we wszystkich przypadkach są jednoznaczne, w środowisku naukowym powszechnie zostało przyjęte założenie o występowaniu tego zjawiska.

1.4. Przegląd badań empirycznych uzasadniających istnienie „klątwy bogactwa”

Nadejście kryzysu energetycznego w latach 70. XX w., który spowodował niepokojące zmiany w kierunku rozwoju wielu państw specjalizujących się w eksporcie surowców, spowodowało powstanie licznych opracowań empirycznych mających na celu potwierdzenie występowania negatywnej zależności pomiędzy zasobnością w surowce a rozwojem gospodarczym kraju – zjawiska, które określone zostało jako „klątwa bogactwa”.

W roku 1984 Wheeler [1984] przeprowadził badanie mające na celu identyfikację źródeł stagnacji krajów Afryki Subsaharyjskiej na przestrzeni lat 70. XX w. W ramach badania dokonano analizy wielu zmiennych, które, zdaniem autora, miały znaczący wpływ na kształtowanie się wzrostu gospodarczego wybranych państw kontynentu afrykańskiego. Zasobność w surowce została określona jako jedna z kluczowych determinant niedorozwoju gospodarczego badanej grupy krajów. Na podstawie wyników analizy stwierdzono między innymi, że gospodarki krajów bogatych w surowce poddane analizie charakteryzowały się wolniejszym wzrostem gospodarczym niż państw, w których zasobność surowców była znikoma.

W roku 1988 opublikowano wyniki badania, zrealizowanego przez Gelba wraz z grupą naukowców oraz współpracownikami z krajów bogatych w surowce [1988]. Przeprowadzono analizę zmian w sytuacji gospodarczej grupy państw rozwijających się specjalizujących się w eksporcie ropy naftowej w okresie lat 1971-1983. W badaniu szczegółowo omówiono studia przypadku sześciu państw: Algierii, Ekwadoru, Indonezji, Nigerii, Trynidadu i Tobago oraz Wenezueli. Wybrane państwa znacznie różniły się między sobą pod względem wysokości dochodu na mieszkańca, wielkości terytorium oraz liczby mieszkańców, stopnia zasobów kapitałowych i ludzkich, panującego systemu politycznego oraz poziomu ingerencji władz państwa w gospodarkę. Wspólną cechą charakterystyczną wybranych krajów był wysoki udział ropy naftowej w całkowitym eksporcie. Państwa te od dłuższego czasu również uczestniczyły w wymianie międzynarodowej specjalizując się w sprzedaży ropy. Analizie poddano wpływ kryzysu energetycznego na możliwości wzrostu gospodarczego wymienionych krajów. Stwierdzono, że wahania koniunktury odnotowane w latach 70. XX w. w znacznym stopniu wpłynęły na spowolnienie wzrostu (mierzonego na podstawie zmian PKB na jednego mieszkańca) w badanych krajach rozwijających się specjalizujących się w eksporcie surowców.

W celu uzupełnienia pracy Gelba w roku 1993 rozszerzone badanie zostało przeprowadzone przez Auty’ego [1993]. Analizie poddano uwarunkowania rozwoju gospodarczego państw rozwijających się specjalizujących się w eksporcie miedzi, boksytów i cyny w okresie lat 1971-1983. Uwaga skupiona została na następujących krajach – Chile (miedź), Peru (miedź), Zambia (miedź), Papua-Nowa Gwinea (miedź), Boliwia (cyna) oraz Jamajka (boksyty). Przedstawiono dowód, że państwa poddane analizie uzyskiwały, w obranym okresie badawczym, gorsze wyniki wzrostu gospodarczego (mierzonego jako zmiana PKB na jednego mieszkańca) w porównaniu do krajów rozwijających się, których zasobność w surowce była znikoma.

W roku 1995 zaprezentowano wyniki badania Sachsa i Warnera [1995]. Na podstawie analizy zmian w sytuacji gospodarczej 95 krajów rozwijających się, na przestrzeni lat 1970-1989, udało im się potwierdzić tezę, że państwa, w których udział eksportu surowców w PKB jest wysoki, osiągają gorsze wyniki wzrostu gospodarczego. Rezultaty badania Sachsa i Warnera przedstawiono na rysunku 4.

Rysunek 4. Wzrost gospodarczy a bogactwo zasobów naturalnych (1970-1989)

Źródło: [Sachs, Warner 2001]

Analizując dane przedstawione na rysunku 4 można zauważyć, że większość krajów posiadających obfite zasoby surowcowe, osiągało gorsze wyniki w zakresie wzrostu gospodarczego na przestrzeni lat 1970-1989, w porównaniu do państw, których zasobność w surowce była znikoma.

Prezentacja wyników badania Sachsa i Warnera miała duży wpływ na przebieg dyskusji na temat wpływu zasobności surowców na wzrost gospodarczy. Teoria znalazła wielu zwolenników. Poddana została także krytyce. Większość zarzutów skierowano w stosunku do użytej w badaniu metodologii badawczej. Stijns [2001] zwracał uwagę, że charakter wpływu sektora wydobywczego na rozwój gospodarczy państwa jest o wiele bardziej skomplikowany i nie może być oceniany wyłącznie na podstawie zmian we wzroście gospodarczym, mierzonym jako zmiana produktu krajowego brutto na jednego mieszkańca. Wright i Czelusta [2002] dostrzegli niezgodność danych statystycznych. Na podstawie historycznego przykładu Stanów Zjednoczonych w których nie odnotowano negatywnego wpływu branży wydobywczej na wzrost, zwracali oni uwagę, że wyniki badania w dużym stopniu zależą od obranej próby państw. Maloney i Lederman [Lederman, Maloney 2002; Maloney 2002] zwracał uwagę, że rozwój gospodarczy państwa jest procesem skomplikowanym, więc aby ocenić rzeczywiste determinanty, które mają na niego wpływ, powinien być obrany długi okres badawczy.

W następnych latach opublikowano wyniki kolejnych badań Sachsa i Warnera [1997, 1999, 2001]. Stanowiły one uzupełnienie pierwszej analizy. Podjęto w nich próbę zniwelowania ograniczeń opracowania z roku 1995. Dane uzyskane w poprzednim badaniu zostały przeanalizowane biorąc pod uwagę dodatkowe zmienne odgrywające znaczną rolę przy ocenie rozwoju gospodarczego kraju, między innymi początkowy poziom produktu krajowego brutto, otwartość polityczną gospodarki, stopę zwrotu inwestycji, stopę akumulacji kapitału ludzkiego, zmianę w warunkach wymiany, stabilność warunków wymiany, wskaźnik wydatków rządowych oraz sprawność instytucji rządzących. Przeanalizowano uwarunkowania rozwoju w branżach pozasurowcowych. Zastosowano inną metodę do określenia zasobności państw w surowce. Dokonano także osobnych obliczeń dla lat 70. oraz 80. XX w. Z osiemnastu państw bogatych w surowce, poddanych analizie tylko gospodarki Mauritiusa oraz Malezji wykazały wzrost na poziomie około dwóch procent rocznie. Sachs i Warner zdecydowanie pozostali więc przy stanowisku występowania negatywnej współzależności pomiędzy zasobnością w surowce a rozwojem gospodarczym. W odpowiedzi na zarzuty na temat obranego stosunkowo krótkiego okresu badawczego zaznaczali, że zjawisko „klątwy bogactwa” jest nowe, powstałe pod wpływem zmian całej gospodarki światowej oraz, że ostateczny osąd występowania „paradoksu obfitości” będzie możliwy po upływie dłuższego przedziału czasowego.

Badania Sachsa i Warnera [1995, 1999, 2001], chociaż nie były pierwsze w omawianej tematyce, miały znaczący wpływ na powstanie całej serii opracowań empirycznych. Problem występowania „klątwy bogactwa” analizowano z różnych perspektyw badawczych oraz przy wykorzystaniu licznych przekrojów analitycznych, dokonując odmiennych interpretacji pojęcia wzrostu gospodarczego oraz zasobności w surowce. Podobne wyniki do Sachsa i Warnera, przy wykorzystaniu dużego zbioru danych, uzyskali Leite oraz Weidmann [1999], a także Gylfason [1999] w roku 1999. W roku 2001 w książce pt. „Resource abundance and economic growth” Auty [2001 a] przedstawił dowód, że w krajach, których zasobność w surowce jest znikoma dochód na jednego mieszkańca wzrastał od dwóch do trzech razy szybciej niż w państwach bogatych w złoża surowców naturalnych na przestrzeni lat 1960-1990 (rysunek 5).

Sala-i-Martin i Subramanian [2003] zwracali uwagę na wywieranie negatywnego wpływu zasobności w surowce na wzrost gospodarczy poprzez obniżenie jakości władz państwa. Gylfason i Zoega [2002] stwierdzili, że wzrost ekonomiczny jest odwrotnie proporcjonalny do poziomu zależności gospodarki od branży wydobywczej.

Neumayer [2004] przeprowadził analizę współzależności pomiędzy zasobnością w surowce a wzrostem gospodarczym, mierzonym jako „czysty dochód” (produkt krajowy netto, mianowicie produkt krajowy brutto pomniejszony o amortyzację naturalnego oraz wyprodukowanego kapitału) w latach 1970-1998. Wyniki badania potwierdziły występowanie „klątwy bogactwa”.

* - liczba krajów poddanych analizie w ramach danej kategorii

Rysunek 5. Wzrost PKB per capita w krajach bogatych oraz ubogich w surowce w latach 1960-1993

Źródło: opracowanie własne na podstawie [Auty 1998]

Bulte, Damania i Decon [2005] przeprowadzili analizę uzupełniającą badanie Sachsa i Warnera. Poza PKB na jednego mieszkańca pod uwagę zostały wzięte również: wskaźnik rozwoju społecznego (ang. Human Development Index – HDI), poziom niedożywienia populacji, długość życia ludności oraz uwarunkowania dostępu do wody pitnej. Uzyskane rezultaty dowiodły istnienia „paradoksu obfitości”.

Kronenberg [2002] przeprowadził badanie nad wpływem zasobności surowców na rozwój gospodarczy 26 państw Europy Wschodniej oraz Azji Centralnej na przestrzeni lat 90. XX w., w czasie ich transformacji z systemu gospodarki centralnie planowanej na rynkową. Kraje bogate w zasoby naturalne uzyskiwały znacznie gorsze wyniki wzrostu gospodarczego w stosunku do państw ubogich w surowce. Wśród pięciu państw, którym najszybciej udało się przejść proces transformacji oraz wejść na ścieżkę zrównoważonego wzrostu ekonomicznego żadne nie posiadało znacznych zasobów naturalnych. Po uwzględnieniu dużej liczby innych zmiennych warunkujących możliwości rozwoju gospodarczego Kronenberg [2002] stwierdził, że zasobność w surowce była jedną z najważniejszych determinant wyjaśniających niekorzystne wyniki wzrostu w gospodarkach przejściowych. Podobne rezultaty w wyniku analizy zmian sytuacji gospodarczej czterech państw bogatych w surowce energetyczne Wspólnoty Niepodległych Państw Azerbejdżanu, Kazachstanu, Turkmenistanu oraz Uzbekistanu uzyskali Esanov, Raiser i Buiter [2001].

W roku 2007 Arezki i van der Ploeg [2007] przeprowadzili analizę uwarunkowań rozwoju gospodarczego licznych państw zasobnych w złoża naturalne na przestrzeni lat 1965-2000. W badaniu użyta została różnorodna interpretacja bogactwa w surowce. Przedstawiono dowód na negatywną zależność pomiędzy zasobnością w surowce a dochodem na jednego mieszkańca. Stwierdzono także, że surowce mają negatywny wpływ na jakość władz państwa.

Szczegółową analizę możliwości rozwoju krajów bogatych w surowce przeprowadzili także Van der Ploeg i Poelhekke [2009, 2010]. Stwierdzili oni, że surowce mają znaczący negatywny wpływ na rozwój poprzez wysoką niestabilność kształtowania się cen surowców na rynku światowym, co skutkuje niestałością dochodów kraju. Taki sam pogląd przedstawia również Rynarzewski [1992 a].

Inni badacze przeprowadzili bardziej szczegółowe badania, w ramach których pod uwagę wzięto różnorodne czynniki mające wpływ na rozwój gospodarczy państwa w kontekście występowania „klątwy bogactwa”. Nankani [1979] zaznaczał, że kraje specjalizujące się w eksporcie surowców osiągają, w stosunku do państw ubogich w zasoby, gorsze wyniki w rozwoju rolnictwa, dywersyfikacji eksportu, utrzymaniu niskiego poziomu inflacji oraz bezrobocia, charakteryzują się niskim poziomem krańcowej skłonności do oszczędzania, wysoką nierównomiernością rozkładu dochodów, niskim poziomem rozwoju technologicznego, wysokim zadłużeniem zagranicznym oraz znaczną niestabilnością dochodów z eksportu. Wood i Berge [1997] przedstawili dowód, że państwa bogate w surowce eksportują mniej wysoko przetworzonych dóbr przemysłowych, niż kraje ubogie w złoża naturalne. Atkinson i Hamilton [2003] zaobserwowali niższy poziom stopy oszczędności w gospodarkach specjalizujących się w eksporcie surowców. Ross [2003 a] stwierdził, że zasobność w zasoby naturalne, zwłaszcza w przypadku ropy naftowej i gazu ziemnego, wpływa na osiągania gorszych wyników w zakresie redukcji ubóstwa oraz rozwoju społecznego. Znaczną nierównomierność rozkładu dochodów występującą w krajach bogatych w surowce podkreślali także Auty [1994 b], Fields [1989], Sarraf i Jiwanji [2001] oraz Humphreys, Sachs i Stiglitz [2007].

W latach 90. XX w. wraz ze zmianą perspektywy badawczej problematyki występowania „klątwy bogactwa” powstało szereg analiz empirycznych mających na celu oszacowanie współzależności pomiędzy zasobnością w surowce a poziomem autorytaryzmu i demokracji, korupcji oraz „pogoni za rentą”. Wantchekon [1999] po zbadaniu 141 państw w latach 1950-1990 doszedł do wniosku, że w miarę wzrostu specjalizacji danego kraju w eksporcie surowców zwiększa się prawdopodobieństwo ukształtowania się autorytarnego systemu rządu państwa. Jensen i Wantchekon [2004] w swoim opracowaniu w 2004 roku zaprezentowali podobne wyniki podkreślając, że w krajach bogatych w złoża surowcowe zachodzi większe prawdopodobieństwo wystąpienia nieudanego lub wolnego przejścia do demokracji. Leite i Weidmann [1999] przeprowadzili szczegółowe badanie teoretyczne i empiryczne mające na celu określenie zależności występującej pomiędzy zasobnością kraju w surowce a intensywnością występowania korupcji oraz „pogoni za rentą”. Wyniki analiz potwierdziły ich podstawowe hipotezy dotyczące istnienia wyższej korupcji oraz „pogoni za rentą” w państwach bogatych w złoża naturalne. Podobne rezultaty uzyskali także Baland i Francois [2000] w badaniu nad zależnością występującą pomiędzy zasobnością w surowce a intensywnością „pogoni za rentą”.

Na przełomie XX i XXI wieku przeprowadzono szereg badań mających na celu ustalenie współzależności pomiędzy posiadaniem bogatych złóż surowców a intensywnością występowania wojen domowych. Na podstawie wyników analiz zasugerowano, że w krajach specjalizujących się w eksporcie zasobów naturalnych zachodzi większa liczba konfliktów wewnętrznych. Po zbadaniu sytuacji w 98 krajach oraz okoliczności zajścia 27 wojen domowych Collier i Hoeffler [1998] stwierdzili, że zasobność w surowce jest silnym wyznacznikiem powstawania wojen wewnętrznych. Reynal-Querol [2002] w wyniku analizy przypadków 138 krajów na przestrzeni lat 1960-1995 doszła do podobnych wniosków. W roku 2005 Collier i Hoeffler przeprowadzili kolejne badanie przy zastosowaniu zmienionych założeń badawczych, które potwierdziło uzyskane przez nich wcześniej rezultaty. Stwierdzono także, że fakt posiadania bogatych złóż surowcowych wpływa na czas trwania wojen domowych. W krajach specjalizujących się w eksporcie surowców konflikty były dłuższe oraz miały często berdziej nieetyczny charakter [Collier, Hoeffler 1998; Doyle, Sambanis 2000, Ballantine 2003; Ross 2004].

Na przestrzeni lat 1970-2011 powstało wiele prac empirycznych w których analizowano zjawisko „klątwy bogactwa” z różnych perspektyw badawczych oraz stosując wieloaspektowe założenia badawcze. W środowisku naukowym występuje przekonanie o występowaniu zjawiska „klątwy bogactwa”. Istnieje jednak grupa badaczy przedstawiających dowód, aczkolwiek ograniczony, że zasobność w surowce może mieć korzystny lub neutralny wpływ na rozwój gospodarczy państw bogatych w złoża naturalne. Jednym z opracowań w ramach którego przedstawiono wydawać by się mogło sprzeczne, z powszechnie występującym sposobem postrzegania „paradoksu obfitości”, wyniki jest praca Davisa [1995]. Po przeprowadzeniu badania grupy 22 państw bogatych w surowce w latach 70. XX w. oraz roku 1991 zaznaczał on, że, biorąc pod uwagę niektóre wskaźniki ekonomiczne i społeczne rozwoju, kraje zasobne w surowce uzyskują lepsze rezultaty od państw ubogich w złoża. Przedstawione w pracy rozważania skupione zostały jednak w większości na wskaźnikach społecznych, między innymi śmiertelności niemowląt, średniej długości życia, ilości kalorii na jednego mieszkańca, wskaźniku rozwoju społecznego HDI.

Na początku XXI wieku powstało szereg innych opracowań w ramach których zaprezentowano stanowisko niezgodne z teorią występowania „klątwy bogactwa”. Wynikało to przede wszystkim z faktu zwrócenia przez Brunnschweiler i Bulte [2008] uwagi, że w większości badań przeprowadzonych na przestrzeni lat 1970-2008 bogactwo w złoża naturalne kraju mierzono na podstawie udziału eksportu surowców w produkcie krajowym brutto, który pozwala na ocenę zależności gospodarki od branży wydobywczej, a nie zasobność danego kraju w surowce. Po wykorzystaniu w badaniach wartości bieżącej netto kapitału naturalnego mierzonego w dolarach amerykańskich w przeliczeniu na jednego mieszkańca jako wskaźnika zasobności Brunnschweiler i Bulte [2008] oraz Alexeev i Conrad [2009, 2011] doszli do wniosku, że „klątwa bogactwa” nie znajduje definitywnego potwierdzenia. Zaprezentowane wyniki badań nie stanowią jednak mocnej argumentacji przeciwko występowaniu „klątwy bogactwa”. Rozpoczęcie eksportu surowców naturalnych na szeroką skalę oraz zależność gospodarki od branży wydobywczej jest jedną z najważniejszych przyczyn powodujących powstanie fenomenu19.

Inną kwestią na którą warto zwrócić uwagę przy analizowaniu możliwości występowania „klątwy bogactwa”, jest stanowisko zaprezentowane przez Stevensa [2003 b] w roku 2003 w pracy pt. „Resource impact: A curse or a blessing?”. W wyniku przeprowadzonej analizy zmian w sytuacji gospodarczej 65 państw bogatych w surowce na przestrzeni lat 1965-1995 Stevens przedstawił przykłady krajów, którym udało się uniknąć „paradoksu obfitości”. Wśród nich wskazane zostały Norwegia, Australia, Kanada, Botswana, Chile, Malezja oraz Indonezja. W przypadku ostatnich czterech z wymienionych państw, które należą do krajów rozwijających się, przeprowadzono szczegółowe analizy. Na podstawie uzyskanych wyników zaproponowano zmianę przedmiotu badań z analiz występowania „klątwy bogactwa” na badania nad „wpływem surowców naturalnych”. Założono, że wpływ może być zarówno negatywny, jak i pozytywny, a ważne jest nie pomijanie w badaniach możliwości występowania korzystnego oddziaływania surowców.