Polska niepodległość 1918 ebook

Copyright ‌© Marek Rezler, 2018

Copyright ‌© Wydawnictwo Poznańskie ‌sp. z o.o., 2018

Redaktor ‌prowadzący

Bogumił Twardowski

Redakcja

Barbara ‌Borszewska

Korekta

Anna ‌Gredecka

Projekt okładki

nietypowo.com

Skład i łamanie

Grzegorz ‌Kalisiak

Mapy wykonał

Mariusz Mamet

Konwersja publikacji ‌do wersji elektronicznej

Dariusz ‌Nowacki

Zezwalamy ‌na ‌udostępnianie okładki ‌książkiw internecie.

Wydanie ‌elektroniczne 2018

eISBN978-83-7976-911-7

Wydawnictwo ‌Poznańskie ‌sp. ‌z o.o.

ul. Fredry 8, ‌61-701 Poznań

tel.: 61 ‌853-99-10

fax: 61 853-80-75

[email protected]

www.wydawnictwopoznanskie.com

WSTĘP

Bo ‌ni z tego ni z owego, ‌mamy Polskę ‌na pierwszego

JÓZEFPIŁSUDSKI

Niewiele ‌jest dat ‌w dziejach ‌Polski, które budziłyby tyle ‌emocji, co 11 ‌listopada. Jesienna ‌szaruga ‌sprzyja refleksji, ‌osoby zorientowane ‌w realiach owego ‌dnia ‌w 1918 ‌roku przenoszą ‌się wyobraźnią w okoliczności ‌odzyskania wolności ‌po 123 latach niewoli. ‌Jednocześnie owa ‌data wyjątkowo często była ‌poddawana manipulacjom, tonowaniu, ‌ukrywaniu — lub ‌gloryfikacji. Na ogół też ‌w atmosferze uniesienia zapomina się ‌o wieloaspektowości tego listopadowego ‌dnia, wielkiego i dumnego, ‌a jednocześnie wcale nie tak ‌jednoznacznego, jak można by ‌sądzić. Z perspektywy stulecia ‌okoliczności ‌te wydają ‌się ‌jasne, ‌proste ‌i oczywiste, ‌a w rzeczywistości ‌są zbyt skomplikowane, ‌by osoba spoza kręgów ‌badaczy, polityki i propagandy ‌przeszłości była w stanie ogarnąć ‌wszystkie ‌szczegóły i okoliczności, jakie pojawiły ‌się owej jesieni. Realia ‌bowiem były wtedy ‌takie, ‌jak wyraża motto Józefa ‌Piłsudskiego, ‌wszyscy oczekiwali ‌odrodzenia Polski, ‌ale wizja wolnej ojczyzny ‌wcale nie była jednoznaczna. ‌Wyśniona Polska miała ‌być piękna, wielka, ‌lecz każdy wyobrażał ją ‌sobie inaczej. ‌Po odzyskaniu niepodległości ‌też nie zawsze odpowiadała ‌wyobrażeniom. Najjaśniejsza Rzeczpospolita ‌to były też „szklane domy” Stefana Żeromskiego i „radość z odzyskanego śmietnika” Juliusza Kaden-Bandrowskiego. Wyśniona i wymarzona, ale wymagająca tworzenia od nowa. Od początku też potrzebująca obrony w osamotnieniu, przed po części sprowokowanym najazdem. Dziś najczęściej idealizowana, ale wtedy wciąż budowana. Niestety w ówczesnych realiach politycznych, w ocenie minionych dziesięcioleci, skazana na nieuchronną zagładę.

Badacze przeszłości niechętnie wiążą zjawiska z konkretnymi, pojedynczymi datami i miejscami. W historii nie było, nie ma i nie będzie wydarzeń pojawiających się bez przyczyny, nagle, na zasadzie „deus ex machina”. Każde wydarzenie i zjawisko ma swoją genezę i daje początek kolejnym. Polski rok 1918 był wynikiem bardzo wielu czynników i okoliczności, bezpośrednio mających swój początek zarówno w wydarzeniach Wielkiej Wojny lat 1914–1918, jak i w rozwoju wypadków od 1815 roku. Z kolei rezultatem realiów odzyskania przez Polskę niepodległości był proces kształtowania granic i rzeczywistość Drugiej Rzeczypospolitej, w przybliżeniu do wyboru Stanisława Wojciechowskiego na prezydenta. Nie można więc mówić o polskim Jedenastym Listopada bez uwzględnienia faktów i zjawisk obejmujących owe ramy czasowe. Najbardziej fascynujący jednak jest przede wszystkim fenomen sprzyjających okoliczności, jaki wystąpił jesienią 1918 roku — a przede wszystkim umiejętność wykorzystania chwilowej koniunktury.

W ciągu minionych kilkudziesięciu lat, od czasu zaprezentowania fundamentalnych prac na temat odzyskania przez Polskę niepodległości, które wyszły spod piór m.in. Janusza Pajewskiego, Andrzeja Garlickiego, Antoniego Czubińskiego, Piotra Łossowskiego, Mieczysława Wojciechowskiego, Przemysława Hausera, Tomasza Nałęcza, od militarnej zaś strony Mieczysława Wrzoska i Lecha Wyszczelskiego, w zasadzie pojawiło się niewiele przełomowych ustaleń. Bardzo dobrze opracowany jest też proces kształtowania granic odrodzonej Polski. Więcej było nowych publikacji, dotyczących jednostkowych wydarzeń[1]. Każda „okrągła” rocznica odzyskania przez Polskę niepodległości owocowała popularnonaukowymi lub popularyzatorskimi opracowaniami, folderami, albumami, zbiorami relacji i wspomnień. Wystarczyło je bez większych zmian przytoczyć, przypomnieć — z uwzględnieniem najnowszych ustaleń i nowych punktów widzenia, które z perspektywy czasu urealniają okoliczności.

Dzieje Drugiej Rzeczypospolitej od samego początku, od 1919 roku, były rzetelnie dokumentowane, a materiały publikowano niemal na bieżąco. Zestawy dokumentów dotyczących odrodzenia państwa polskiego opublikował Kazimierz Kumaniecki, wydano też Dokumenty Naczelnego Komitetu Narodowego 1914–1917, akta i dokumenty dotyczące sprawy granic Polski na konferencji pokojowej w Paryżu[2]. Wciąż zachował wartość źródłową zbiór wojennych komunikatów prasowych Sztabu Generalnego, opracowany w 1920 roku przez Stefana Pomarańskiego[3].

W 1968 roku opublikowano zestaw źródeł, dotyczących wydarzeń lat 1918–1920, w 11 numerze „Tek Archiwalnych”. Później ukazały się trzy tomy dokumentów, dotyczących spraw polskich na konferencji paryskiej, problematyka ta jest również treścią drugiego tomu archiwum politycznego Ignacego Paderewskiego. W latach 1989–1906 wydano dwutomowy zbiór dokumentów z dziejów polskiej polityki zagranicznej pod redakcją Tadeusza Jędruszczaka i Marii Nowak-Kiełbikowej.

Licznie wydawano też pamiętniki — i to jeszcze w trakcie trwania Wielkiej Wojny[4]. Głównie były to wspomnienia żołnierzy i polityków. W 1989 roku ukazał się znakomicie opracowany Pamiętnik paryski Eugeniusza Romera, w 2000 — wspomnienia kardynała Aleksandra Kakowskiego, jednego z członków Rady Regencyjnej w latach 1916–1918, w 2009 — pamiętnik Stanisława Kozickiego, sekretarza generalnego delegacji polskiej na konferencję pokojową w Paryżu, a w 2016 roku — dziennik Władysława Konopczyńskiego, eksperta w sprawach historyczno-prawnych polskiej delegacji.

Rozprawy polityczne, korespondencja i pamiętniki czołowych polityków polskich owego czasu, zwłaszcza pisma Józefa Piłsudskiego, Romana Dmowskiego, Wincentego Witosa, Stanisława Wojciechowskiego, Ignacego Daszyńskiego dają orientację w kierunkach, jakie sobie ustalano w trakcie działalności publicznej.

Dla oddania pełni odbioru wydarzeń związanych z odzyskaniem przez Polskę niepodległości, duże znaczenie ma literatura piękna owego czasu, zwłaszcza pióra Stefana Żeromskiego i Juliusza Kaden-Bandrowskiego.

Dziś inaczej można spojrzeć na szczegóły, przede wszystkim zaś na okoliczności ponownego pojawienia się Rzeczypospolitej, rolę odrodzonego państwa w ówczesnej Europie, a przede wszystkim szanse w przyszłości. Zachwyt, euforia, satysfakcja zderzają się z realiami dość znacznie, odbiegającymi od wyidealizowanego obrazu. Z innej perspektywy dziś patrzymy na główne postacie związane z wydarzeniami sprzed stu lat, spokojniej, w bardziej wyważonej formie ocenić można ich zasługi — i błędy. Nieco inaczej niż jeszcze kilkanaście lat temu rozkładane są akcenty związane z czynnikami, które wpłynęły na odzyskanie przez Polskę niepodległości. Niemal zawsze jednak wydarzenie to było traktowane instrumentalnie, stawało się przedmiotem tak zwanej polityki historycznej (de facto propagandowej), uprawianej przez polityków i działaczy niezależnie od ustroju — z wielką szkodą dla rzetelnego, obiektywnego ustalenia realiów tamtych wspaniałych, ale i trudnych lat.

Niepodległość roku 1918 widziana oczami świadka wydarzeń sprzed stu lat, mieszkańca II Rzeczypospolitej, Polaka przeżywającego lata okupacji hitlerowskiej i radzieckiej, wreszcie czasy Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej i III Rzeczypospolitej — bardzo się różni w opinii i ocenie, od euforii aż po propagandowy, urzędowy sceptycyzm. Dziś można spojrzeć na wydarzenia lat 1914–1921 z większym dystansem emocjonalnym i bardziej rzeczowo. Ale zawsze z poczuciem dumy i satysfakcji.

Początek końca

Punktem wyjścia dla opinii analizujących przyczyny upadku pierwszej Rzeczypospolitej najczęściej jest okres jagielloński i czasy z przełomu wieków XVI i XVII. Był to szczyt potęgi Polski, realizującej swój marsz w kierunku wschodnim, równocześnie liczącej na kontakty państwowe i dynastyczne ze Szwecją. Odtąd doszło do zjawisk, które do dziś bulwersują i ciekawią badaczy przeszłości, polityków, intelektualistów; często odpowiedź uzależniona jest od zapatrywań politycznych i światopoglądu oceniającego. Istotnie, w ocenie przyczyn upadku przedrozbiorowej Polski nie sposób ustrzec się przed uproszczeniami, a nawet posądzeniami o ignorancję. Sprawa nie jest prosta, gdyż chodziło o zniknięcie w ciągu kilkudziesięciu lat z mapy Europy państwa, które przez kilka wieków kształtowało stosunki w centralnej Europie. Obojętnie jaki katalog przyczyn byłby zestawiony — zawsze będzie uznany za niekompletny i oceniony negatywnie. A jednak można się pokusić o zestawienie przyczyn, które doprowadziły do upadku Rzeczypospolitej Obojga Narodów, bezspornych i jednoznacznych w charakterze.

Od czasów panowania Kazimierza Wielkiego, gdy nastąpiło na zachodzie w miarę uspokojenie i wyczerpały się możliwości rozwoju państwa w tym kierunku, Polska zintensyfikowała ekspansję (niekoniecznie zbrojną) w kierunku wschodnim. Odtąd aż do 1655 roku najbardziej burzliwe wydarzenia w zasadzie rozgrywały się na wschód od Wisły. Polska została również wciągnięta w ambicjonalny, a wielce kosztowny spór o tron szwedzki i bardzo źle rozwiązała możliwość jeśli nie unii, to sojuszu z Moskwą. Spokoju też nie było na granicach południowych, dochodziło do wielkich konfliktów z Turcją, a kolejna, tym razem ostateczna unia z Litwą w 1569 roku doprowadziła do powstania Rzeczypospolitej Obojga Narodów — mocarstwa dominującego w centralnej części kontynentu, jednak otoczonego licznymi wrogami i nie najzręczniej poczynającego sobie od strony dyplomatycznej. Nic jednak nie mąciło przekonania o własnej potędze i doskonałości. Tymczasem pojawiły się pierwsze oznaki kryzysu władzy i porządku wewnątrz państwa. Coraz bardziej się okazywało, że znakomicie przez kilka stuleci funkcjonujący system demokracji szlacheckiej zaczyna okazywać oznaki kryzysu, który z czasem stał się groźny dla zwartości państwa. Rzeczpospolita była państwem wielonarodowym i wielokulturowym, w którym zastosowanie rozwiązań siłowych mogło doprowadzić do chaosu i rozpadu państwa. Z drugiej strony, do głosu doszła szczególnie silna magnateria, która intensywnie osłabiała władzę króla, uniemożliwiając powstanie silnej władzy centralnej, nie unikając buntów, rokoszy. Grobem dla potęgi Rzeczypospolitej, a z czasem dla jej wolności stała się zasada liberum veto, która wtedy właśnie zaczęła pełnić funkcję broni groźnej, a niezwykle skutecznej. W tym czasie do rozgrywki na swoją korzyść szykowali się elektorzy brandenburscy i carowie moskiewscy, którzy odwrotnie niż w Polsce, krok za krokiem centralizowali władzę. Uważnie obserwowali rozwój wydarzeń w Rzeczypospolitej, na razie nie mogąc jej skutecznie zagrozić. Starali się szkodzić, przede wszystkim dyplomatycznie. Początek końca silnej Rzeczypospolitej nastąpił latem 1655 roku, gdy doszło do najazdu szwedzkiego, z czasem określonego mianem potopu. Upór dynastyczny Wazów na polskim tronie, będący pretekstem do realizacji w tej części wybrzeża Bałtyku dominium maris Baltici (koncepcji polskiej, ale realizowanej przez Szwedów), dał początek ogromnym zniszczeniom — materialnym i politycznym. Wtedy też, w 1656 roku w Radnot, zawarto pierwszy układ rozbiorowy Rzeczypospolitej, pomiędzy Szwecją, Siedmiogrodem, Brandenburgią, Bogusławem Radziwiłłem i Bohdanem Chmielnickim. Zmiana sytuacji na polach walk, niechęć cara Aleksego i cesarza Ferdynanda zapobiegły realizacji tego planu. Była to jednak wyraźna zapowiedź tego, co się stało 120 lat później, choć w innej konfiguracji. Potop zakończył się porażką Szwecji, ale ze zniszczeń, jakie w ciągu owych pięciu lat nastąpiły, Rzeczpospolita de facto już się nie podniosła. Więcej, dzięki traktatom welawsko-bydgoskim z 1657 roku państwo brandenbursko-pruskie za cenę odstąpienia od sojuszu ze Szwecją zostało zwolnione z podległości lennej wobec Rzeczypospolitej. Wystarczyło niecałe pół wieku, by w Królewcu doszło do koronacji pierwszego króla w Prusiech i Hohenzollernowie rozpoczęli szybki marsz ku potędze. Nie ustały w Polsce swary wewnętrzne, doszło do kolejnych buntów i rokoszy, zasada liberum veto święciła triumfy. Nie można się więc dziwić, że Jan III Sobieski, umierając w 1696 roku, był przekonany, że mimo sukcesu pod Wiedniem Polska weszła na drogę ku klęsce i upadkowi kraju. Nawet on był świadomy, że proces rozkładu państwa postąpił zbyt daleko.

Czasy saskie nie mają w Polsce dobrej opinii. Rozpowszechnione jest przekonanie o całkowitym upadku państwa, o Polsce — karczmie zajezdnej, którą wzdłuż i wszerz przemierzały obce wojska, wobec bezsilności władzy i własnej (symbolicznej) armii. Rzeczpospolita, formalnie nie uczestnicząca w wojnie Augusta II z Karolem XII u boku cara Piotra I, stała się terenem walk. Sam Wettyn skłaniał się ku rozbiorowi państwa, w którym panował. Ale w latach 1721–1768 panował spokój, który pozwolił powoli odbudować gospodarkę i kulturę. W niczym jednak to nie zmieniło spraw ustrojowych i politycznych. Był to już czas spisku mocarstw ościennych, zmierzającego do likwidacji Rzeczypospolitej, choć nie od razu. Rosja wykorzystała różnice i konflikty wyznaniowe, by narzucić się z rolą gwarantki praw kardynalnych, które w rzeczywistości stały się podstawą do demontażu władzy i bezsilności kierownictwa państwa. Jednak właśnie w czasach Katarzyny II pojawiła się jedna z kardynalnych zasad polityki rosyjskiej (pamiętająca jeszcze czasy mongolskiej Złotej Ordy), która z przerwami przetrwała kolejne trzy stulecia: gdy tylko to możliwe, kraje sąsiednie, obcojęzyczne, inne kulturowo, należy podporządkowywać — ale nie anektować. Inaczej działały Prusy, zwłaszcza Fryderyk Wielki, który dążył do rozbioru Polski i włączenia jej terytorium w granice mocarstw ościennych. Podobnie jak w przypadku wojen śląskich, gdy zależało mu na opanowaniu biegu Odry, tym razem myślał o Wiśle i Gdańsku, o połączeniu Prus Zachodnich z Wschodnimi. Austria miała swoje plany, ale przed udziałem w rozbiorze się nie wzdragała. W 1732 roku został zawarty „traktat trzech czarnych orłów”, w którym władcy Rosji, Prus i Austrii zobowiązali się do wpływania na obsadę tronu w Polsce — był to jawny spisek przeciwko suwerennemu państwu. Wszyscy sąsiedzi umacniali władzę centralną (to czasy tzw. oświeconego absolutyzmu), powiększano i modernizowano armie — w Polsce wszystko wciąż było po staremu, a doprowadzenie sejmu do podjęcia uchwał — rzadkością. Władza de facto była sparaliżowana, nie bez wpływu mocarstw sąsiednich.

Pretekst do pierwszego rozbioru Polski dała konfederacja barska (1768–1772) — ruch silnie religijny, wywołany jawną ingerencją rosyjskiego ambasadora w sprawy polskie, ustrojowo dążący do detronizacji króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, politycznie — skierowany przeciwko Rosji i jej wojskom, daremnie liczący na wsparcie ze strony Prus. Żadnego z założonych celów konfederacja nie osiągnęła, ale kraj został w dużej mierze zdewastowany gospodarczo i jeszcze bardziej osłabiony. W 1772 roku trzej sąsiedzi zagarnęli dużą część Rzeczypospolitej; w następnym roku w dramatycznych okolicznościach Sejm polski zatwierdził bezprawie.

Wydarzenia te spowodowały otrzeźwienie w części polskich w części polskich środowisk i kręgów politycznych. Podjęto działania dla naprawy państwa, a przede wszystkim dla przebudowania mentalności choćby części społeczeństwa, które na ogół nie zanadto przejęło się zmianą władcy. Świadomość tragedii była udziałem stosunkowo niewielkiej części poddanych króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, dla których zmiana władcy, a dla szlachty miejsca płacenia podatków było niezbyt uciążliwe; znacznie boleśniejsze stało się przejście w granice państw o innym niż w Rzeczypospolitej systemie władzy, gospodarki, ustroju fiskalnym. Trudno wymagać, by zmiana tego spojrzenia była możliwa z dnia na dzień. A jednak czasy Sejmu Czteroletniego (1788–1792) ujawniły przebudzenie, początek nowoczesnej świadomości narodowej. Przekonanie o potrzebie zmian w kraju było już bardzo rozpowszechnione, choć tylko nieliczni działacze i kręgi społeczne byli świadomi kierunku i sposobu, w jaki należało tego dokonać. Pierwsze sygnały podjętych działań wystąpiły w warunkach postawionych Stanisławowi Augustowi przed koronacją w 1764 roku. Ale wyraźny przełom stanowiły obrady Sejmu Wielkiego. Poruszono wiele podstawowych kwestii ustrojowych, społecznych i gospodarczych, sprawę powiększenia armii, uporządkowania systemu władzy. Choć ostatecznie nie udało się wszystkich zamierzeń doprowadzić do końca, w Konstytucji 3 maja z 1791 roku zawarto zestaw podstawowych reform, otwierających drogę ku umocnieniu państwa.

Było to jawne zerwanie z planami państw ościennych, zwłaszcza Prus i Rosji. Dla Rosji Konstytucja była wyzwaniem, impulsem do reakcji wobec nieposłuszeństwa zdawałoby się całkowicie podporządkowanego, a jak się okazało, niedocenionego państwa. Berlin widział w tym zagrożenie dla realizacji planów aneksji. Katarzyna II po raz pierwszy wtedy w dziejach stosunków polsko-rosyjskich wykorzystała formę „bratniej pomocy”: przychyliła się do prośby „prawdziwych patriotów” skupionych w konfederacji targowickiej (której akt spisano… w Petersburgu) i dokonała zbrojnej interwencji w Polsce. Latem 1792 roku słaba, dopiero reorganizowana armia polska nie mogła stawić skutecznego oporu. Konstytucja 3 maja stała się pretekstem do drugiego rozbioru Polski w styczniu 1793 roku. Tym razem w podziale uczestniczyły tylko Prusy i Rosja; Hohenzollernowie mieli w swych rękach już niemal całą Wielkopolskę i Pomorze.

Można dziś określić, że wszechwładna Targowica wprowadziła coś w rodzaju terroru wobec zwolenników uchwał Konstytucji 3 maja i czystek na stanowiskach. Osoby zaangażowane w reformy albo się ugięły i przystąpiły do konfederacji, licząc na przynajmniej zachowanie spokoju, albo wyemigrowały, m.in. do Saksonii. Wtedy też zaczął dojrzewać pomysł powstania przeciwko Rosji, z cichą nadzieją na neutralność Prus, od 1790 roku formalnie związanych przymierzem z Polską. Liczono też na pomoc Francji.

Powstanie rzeczywiście wybuchło, pod wodzą Tadeusza Kościuszki, 24 marca 1794 roku. Wojsko stanęło po stronie Naczelnika, magnateria odniosła się do ruchu wrogo, szlachta niejednoznacznie. Insurekcja została poparta przez mieszczaństwo, do którego dochodziły wieści o wydarzeniach we Francji. Chłopów (i to tylko część) Kościuszko przyciągnął do szeregów obietnicą uwolnienia od pańszczyzny i uwłaszczenia — czym od razu zraził sobie część szlachty. Kosynierzy niewiele rozumieli z polskiej symboliki, walczyli nie tylko z Rosjanami, ale przede wszystkim w obronie tego, kto im obiecał wolność społeczną; ich świadomy patriotyzm pojawił się dopiero w przyszłości. Prusacy od bitwy pod Szczekocinami (6 czerwca 1794 r.) oficjalnie stanęli u boku Rosjan. Mimo sukcesów w kilku bitwach i powodzenia powstania w Wielkopolsce, Insurekcja Kościuszkowska zakończyła się klęską — dając pretekst do trzeciego, już ostatecznego rozbioru Polski, w 1795 roku. Prusacy osiągnęli swój cel: granica ich państwa oparła się na Wiśle.

Upadek Rzeczypospolitej w końcu XVIII wieku nie był zjawiskiem wyjątkowym w dziejach świata i Europy. Nie istniały i nie istnieją mocarstwa o potędze utrwalonej raz na zawsze i niezmiennej. Rzadko które jednak upadało w tak niefortunnym stylu, jak Polska. Nie można mieć pretensji do poszczególnych klas i warstw społecznych o to, że nie przeciwstawiły się w wystarczającym stopniu bezprawiu, jakim była likwidacja państwa. Nie można oceniać ludzi żyjących w wiekach XVII — XVIII według norm i kryteriów ustalonych dopiero w połowie dziewiętnastego stulecia. Nie było jeszcze wtedy pojęcia narodu w dzisiejszym rozumieniu, podobnie było ze świadomością narodową.

Nadzieja z zewnątrz

Państwo polskie formalnie przestało istnieć, a poddani króla Stanisława Augusta Poniatowskiego znaleźli się w granicach trzech różnych monarchii — każdej innej pod względem administracyjnym, gospodarczym i mentalnościowym. Potrzeba było czasu, by poszczególne klasy i warstwy społeczne uświadomiły sobie znaczne pogorszenie sytuacji. Prusy i Austria natychmiast przystąpiły do germanizowania zagarniętych obszarów, nie zakładając choćby ich autonomii i samodzielności. Zaczęto wprowadzać swoje porządki i realia, nie licząc się zupełnie z tradycjami, obyczajami, przyzwyczajeniem do innych porządków. W rezultacie wystarczyło kilka lat, by wieści o triumfach Napoleona zaczęły budzić nadzieje także na ziemiach polskich, zwłaszcza że Cesarz Francuzów był skonfliktowany ze wszystkimi trzema zaborcami Polski.

Sprawa fascynacji Polaków (i nie tylko Polaków) postacią Napoleona to osobne zagadnienie, interesujące wiele pokoleń badaczy przeszłości. Owa niepospolita postać swoją osobowością, metodami działania i efektami, a przede wszystkim atmosferą epoki, sprawiła, że Napoleon cieszy się do dziś niesłabnącym zaciekawieniem pasjonatów nie tylko z dawnych państw sojuszniczych, ale nawet w Rosji, Niemczech, Austrii, Hiszpanii i w Wielkiej Brytanii. Istotnie, był to znakomity polityk i psycholog, umiejący bezbłędnie posługiwać się zwolennikami, szachować wrogów, a sojuszników traktować instrumentalnie — zgodnie z odwiecznymi zasadami polityki. Polaków Napoleon zafascynował szczególnie, wiedział, jak i co im obiecywać — ale zawsze w trybie przypuszczającym. Z kolei strona polska nie miała wyboru. Związek z przeciwnikami Bonapartego oznaczał sojusz z którymś z zaborców, a najpewniej ze wszystkimi trzema jednocześnie — co było nie do przyjęcia. Żadne z nich nie po to kilkanaście lat wcześniej likwidowało państwo polskie, by teraz gwarantować choćby autonomię ich części. Polacy, jeżeli chcieli mieć wpływ na rozwój wydarzeń na swoich ziemiach, musieli ulec obietnicom Napoleona — i trwali przy nim wiernie do końca.

Pierwszy kontakt ziem polskich z rewolucyjną Francją w okresie napoleońskim wystąpił już w realiach tworzenia od 1794 roku organizacji konspiracyjnych. Były to związki niepodległościowe, reprezentujące różne kierunki polityczne, oparte na zróżnicowanych programami ośrodkach kierowniczych i stronnictwach. Po upadku Insurekcji Kościuszkowskiej były to Centralizacja Lwowska i Towarzystwo Republikanów Polskich, a na Podlasiu zawiązany został spisek Franciszka Gorzkowskiego, liczącego na pomoc ze strony republikańskiej Francji. Republikanie już wyraźnie byli ukierunkowani na współpracę z Paryżem. Wbrew pozorom, taka postawa nie była zbyt odległa od rzeczywistości. Rewolucyjna Francja, będąca w konflikcie z Austrią i prowadząca wojnę na ziemiach włoskich, dawała nadzieję na wyzwoleńczy marsz wojsk francuskich na północ, przekroczenie Karpat i wkroczenie na ziemie polskie. Słowa „Mazurka Dąbrowskiego” z lipca 1797 roku szlak ów wyraźnie wskazują. Nie ma się więc czemu dziwić, że TRP organizowało przerzut ochotników do tworzonych w Lombardii Legionów Polskich dowodzonych przez generała Jana Henryka Dąbrowskiego — które w większości złożone były właśnie z uciekinierów i jeńców-Polaków z armii austriackiej, wcześniej przemocą wcielonych do habsburskiej armii. Epopeja legionowa, zakończona po czternastu latach wielkim zawodem i odsunięciem sprawy polskiej na dalszy plan, jednak nie załamała nadziei związanych z osobą Cesarza Francuzów.

Księstwo Warszawskie, utworzone traktatem w Tylży w 1807 roku, obejmowało tylko część obszaru, jaki Polsce pozostał po drugim rozbiorze, z przesunięciem w stronę Wielkopolski. W 1809 roku dołączono Lubelszczyznę i Kraków. Początkowo działacze polscy zakładali, że Napoleon odrodzi Królestwo Polskie (choć nigdy tego jednoznacznie nie obiecywał), a w 1812 roku zawiązali Konfederację Generalną Królestwa Polskiego — co stało się nieaktualne z chwilą klęski Bonapartego w wojnie z Rosją i stopniowego upadku potęgi Napoleona. Polacy złożyli daninę krwi na polach bitew od Saragossy po Moskwę i od Wagram po Lipsk, zasłynęli jako znakomici żołnierze, wierni do końca. W ostatecznym bilansie trzeba stwierdzić, że w perspektywie czasu klęska Cesarza Francuzów była nieunikniona, gdyż Francja nie wytrzymałaby biologicznie i gospodarczo wojen z wciąż odradzającymi się koalicjami; w razie porażki w 1815 roku próby zniszczenia niespokojnego Korsykanina wciąż byłyby ponawiane. Jednak w ciągu dwudziestu lat niemal ciągłych wojen Bonaparte również korygował granice, tworzył państwa i je likwidował, wprowadzał zmiany, które później nie zawsze udało się zniwelować — także prawne (Kodeks Napoleona) i ustrojowe. W tym czasie wyrosło nowe pokolenie, które nie pamiętało epoki sprzed 1789 roku, sprzed wybuchu Wielkiej Rewolucji Francuskiej. Mechaniczny powrót do czasów przedrewolucyjnych był niemożliwy.

Jednak na ziemiach polskich powoli zaczął pojawiać się fenomen, który kilkanaście lat później utrwali się jako odrębna metoda działania. Niektórzy oficerowie napoleońscy, wśród nich Dezydery Chłapowski z Turwi w Wielkopolsce, doszli do wniosku, że klęska Bonapartego na długo pogrzebała szanse na odzyskanie niepodległości. Czas oczekiwania na kolejną sprzyjającą okoliczność, nie może łączyć się z biernością. Trzeba mocno stanąć na nogi, umocnić się gospodarczo i kulturowo. Przetrwać. Na razie były to przypadki jednostkowe.

Realia te musiały być wzięte pod uwagę podczas obrad kongresu wiedeńskiego w latach 1814–1815. Oczywiste było, że nie ma powrotu do czasów sprzed rewolucji. Inne już czasy, inne państwa, inni ludzie. Podjęto wtedy szereg ważnych decyzji, m.in. powołano Święte Przymierze, mające tworzyć koalicję skierowaną przeciwko ruchom dążącym do wprowadzenia zmian w centralnej części kontynentu, i ogłoszono zasadę legitymizmu, mającą utrwalić nowy system władzy. Ziemie polskie zostały podzielone, głównie pod dyktando Rosji — tym razem, jak się okazało — ostatecznie, na trzy części. Na obszarze przydzielonym Prusom utworzono Wielkie Księstwo Poznańskie, Rosji — Królestwo Polskie, Austrii zaś — Rzeczpospolitą Krakowską. Podczas podziału nie brano pod uwagę więzi ekonomicznych, kulturowych, układu geograficznego. W rezultacie dokonano sztucznych podziałów, rozerwano długoletnie więzi i tradycje. Znamienne, że początkowo we wszystkich trzech częściach podzielonego kraju, zmęczonego wojnami napoleońskimi, nie dostrzeżono tych niedogodności. Zaborcy podkreślali autonomiczność ziem polskich i społeczeństwo przyjmowało te deklaracje życzliwie, z pełnym zaufaniem. Postanowienia kongresu wiedeńskiego nie były odbierane jako dramat i szykana, Aleksander I zaś był traktowany jako (przynajmniej częściowy) wskrzesiciel Polski i fetowany. Sytuacja zaczęła się zmieniać po 1820 roku, gdy rządy państw zaborczych zaczęły stopniowo zaostrzać kurs wobec Polaków i wycofywać się z dotychczasowych i zapowiedzianych koncesji. Ulga z kresu ciągłych wojen została w społeczeństwie polskim zastąpiona uważniejszym przyglądaniem się aktualnej sytuacji i wyciąganiem wniosków. Zaczęło dorastać nowe pokolenie słabo pamiętające czasy Księstwa Warszawskiego i oceniające sytuację na bieżąco, na zasadzie tu i teraz — a także w perspektywie przyszłości.

Podział Polski na zabory ostatecznie został utrwalony nie w 1795 roku (jak powszechnie się przyjmuje), lecz dopiero w wyniku postanowień traktatu wiedeńskiego, dwadzieścia lat później. Przez kolejne 103 lata ziemie polskie rozwijały się w trzech różnych kierunkach, zgodnie z duchem danego mocarstwa — a Rosja, Prusy i Austria to były trzy różne światy. Różny był system administracyjny, gospodarczy, odmienna polityka społeczna, przede wszystkim zaś inna była mentalność, sposób rozumowania zarówno władzy, jak administracji i mieszkańców. Realia te nie mogły pozostać bez wpływu na ludność przyłączonych (formalnie autonomicznych) polskich prowincji. Ale różnice te, mające też swoje podłoże w rzeczywistości poszczególnych regionów w I Rzeczypospolitej, teraz się spotęgowały, co w miarę upływu lat utrudniało ujednolicenie także przyjętych metod walki o niepodległość. Każda z części podzielonej Polski miała swoją własną drogę do wolności.

Podzielony kraj w latach powstań – i nie tylko

KRÓLESTWO POLSKIE

Sercem Królestwa była Warszawa — do 1795 roku stolica państwa, w latach 1795–1807 jedno z prowincjonalnych miast Prus Południowych. W 1807 roku miasto wróciło do stołecznej pozycji w Księstwie Warszawskim, a postanowieniami układu wiedeńskiego — do Królestwa Polskiego państewka obszarem bardzo okrojonego, nawet w stosunku do Księstwa. Samo państwo funkcjonowało na zasadzie unii personalnej z Rosją (car Rosji równocześnie był królem polskim), w oparciu o konstytucję z 15 maja 1815 roku. Mimo początkowej obietnicy powiększenia państwa o obszar od Dźwiny po Dniepr, pozostawiono pierwotny zarys granic. Formalnie ogłoszono, że „Królestwo Polskie jest na zawsze związane z Cesarstwem Rosyjskim”, ale urzędnikom Królestwa pozostawiono spore pole do działania. Kontrola ze strony Petersburga jednak była konsekwentna. Już za czasów Aleksandra I zrezygnowano z realizacji zapowiedzi rozszerzenia autonomii. Jednak najbardziej widocznym akcentem polskości Królestwa było wojsko, pochłaniające dużą część budżetu, znakomicie wyposażone i wyszkolone, mające w szeregach wielu oficerów jeszcze z czasów napoleońskich. W tym środowisku i wśród młodzieży otwartego w Warszawie uniwersytetu najwcześniej zaczął się pojawiać ferment i skłonność do konspiracji niepodległościowej. Z czasem jednak armia Królestwa stała się obiektem swoistych przetargów pomiędzy Petersburgiem i Warszawą. Naczelnym wodzem armii był brat cesarza, wielki książę Konstanty Pawłowicz, który szczególnie po 1825 roku, gdy kolejnym władcą został jego brat Mikołaj, miał nadzieję uczynić z Królestwa Polskiego własną enklawę, zachować w miarę możliwości niezależność. Bywał nieobliczalny i brutalny, ścigał polskich konspiratorów, tropił spiski w wojsku (m.in. Wolnomularstwo Narodowe, a potem spisek w Szkole Podchorążych Piechoty), ale jednocześnie starał się rozwiązywać problemy sam, tylko w ostateczności informując o nich Petersburg. Wybuch powstania w listopadzie 1830 roku był także dla niego powodem frustracji i przekonania o niewdzięczności Polaków.

Nieustającym prześladowaniom polskich spisków niepodległościowych także wśród studentów, gdzie niepoślednia rola przypadła w udziale Mikołajowi Nowosilcowowi, towarzyszył jednak wzrost poziomu nauki i kultury. Działania Konstantego Druckiego Lubeckiego stopniowo wywindowały finanse i gospodarkę państwa na wysoki poziom, z inicjatywy ks. Stanisława Staszica rozwijało się górnictwo. Mimo znanych nacisków narodowościowych i politycznych, jak ustaliły prowadzone w ostatnich latach badania prawno-ustrojowe prowadzone przez prof. Lecha Mażewskiego i badaczy z nim związanych, położenie Królestwa Polskiego w gruncie rzeczy nie było złe. Odwrotnie, wiele wskazywało na to, że obowiązująca wtedy unia polsko-rosyjska, przy ówczesnym położeniu ziem polskich i polityce międzynarodowej, z czasem, za cenę ograniczenia autonomii, równocześnie utrwalała pozycję Królestwa. Zgodnie z zasadą polityki rosyjskiej stawiającą podporządkowanie przed aneksją (jako rozwiązanie znacznie korzystniejsze od przyjmowania w swoje granice żywiołu wrogiego, niebezpiecznego, zapalnego), była szansa na utrwalenie wewnętrznej władzy i wzmocnienie polskiego samorządu, z kompletem instytucji administracyjnych, gospodarczych i kulturalnych.

Wybuch rewolucji lipcowej w 1830 roku wprowadził niepokój wśród monarchów Świętego Przymierza, ale król Ludwik Filip to zażegnał na drodze polityki równowagi między Francją, Anglią, Austrią i Rosją. Znacznie więcej zamieszania wzbudziła sierpniowa rewolucja w Królestwie Niderlandów, która doprowadziła do powstania odrębnego państwa belgijskiego. Tym razem miało dojść do interwencji zbrojnej ze strony Rosji, która zarządziła postawienie części wojsk (w tym armii Królestwa Polskiego) w stan gotowości wojennej. Istniały też przesłanki do podejrzeń, że Mikołaj I oprócz użycia wojska Królestwa w marszu na Belgię, będzie dążył do likwidacji odrębności Królestwa Polskiego. Okoliczności te, połączone z frustracją młodszej kadry oficerskiej w armii, doprowadziły do w gruncie rzeczy nieoczekiwanego wybuchu powstania 29 listopada 1830 roku.

W owym okresie od grudnia 1830 do września następnego roku strona polska popełniła wiele błędów. Powstanie listopadowe i wojna polsko-rosyjska 1831 roku, najczęściej postrzegana jako piękna, bohaterska (a przede wszystkim romantyczna) epopeja wojenna, z perspektywy czasu może być oceniana też jako cykl niewybaczalnych błędów, wynikających z emocjonalnego podejścia do zachodzących wydarzeń. W tamtych czasach było to naturalne i zrozumiałe, lecz lekcje i wnioski wyprowadzone z perspektywy czasu są bolesne. Powstanie miało szansę na sukces wyłącznie w przypadku pomocy z zewnątrz. Nie można dać się zwieść wspaniałością wojska i dzielną postawą żołnierzy w polu. Możliwości mobilizacyjne Królestwa były ograniczone, a napływ ochotników zza zachodniej i południowej granicy nie był stały i nie równoważył strat ponoszonych na polach bitew. Po przegranej bitwie pod Ostrołęką w maju 1831 roku odporność psychiczna społeczeństwa polskiego została znacznie osłabiona, przekonanie o słuszności dalszej walki podzielało coraz mniej ludzi. Ograniczone były też możliwości gospodarcze Królestwa, początkowo rzeczywiście imponujące. Rosja takich problemów nie miała. Dowództwo było skłócone, niewielu polskich generałów, psychicznie obciążonych klęską Napoleona w Rosji w 1812 roku, wierzyło w powodzenie wojny. Powstanie rozpoczynano bez konkretnego planu i dowództwa. Generałowie, którzy przeciwstawili się wystąpieniu podchorążych w Noc Listopadową (co przypłacili życiem), ze ściśle wojskowego punktu widzenia mieli rację. Ta wojna nie miała szans na zwycięstwo. Klęska była tylko kwestią czasu, można było jedynie walkę przedłużyć.

W tej sytuacji los powstania pozostawał w rękach polityków — wewnątrz Królestwa i wysłanych na dwory europejskie. Wybuch powstania był zaskoczeniem także dla Petersburga i w zasadzie dopiero podjęta przez Sejm pod naciskiem kręgów radykalnych, w styczniu 1831 roku, decyzja o detronizacji Mikołaja I z tronu polskiego, spowodowała radykalizację postawy cara. Do tego momentu jeszcze można było pertraktować i targować się o ewentualne koncesje i władca Rosji nie był od nich daleki — teraz o rozmowach już nie było mowy. Równocześnie od powstania w Polsce odcięła się Francja, Anglia też nie była zainteresowana udzielaniem pomocy, Austria — tym bardziej. Królestwo Polskie przez mocarstwa uczestniczące w kongresie wiedeńskim było traktowane jako strefa wpływów Rosji i nie zauważano potrzeby angażowania się w sprawy wewnętrzne tego państwa. Nie na wiele zdały się starania polskich przedstawicieli i dyplomatów. Powstanie zostało skazane na klęskę. Ostatnią szansą uratowania choćby resztek nadziei, było przyjęcie ultimatum feldmarszałka Iwana Paskiewicza w czasie szturmu Warszawy we wrześniu 1831 roku. I znowu radykałowie odrzucili tę możliwość. Nastała „czarna noc Mikołajewska” połączona z utratą większości dotychczasowych odrębności, zlikwidowano sejm (w miejsce konstytucji wprowadzono Statut Organiczny), armię, uniwersytety w Warszawie i w Wilnie. Królestwo zostało spacyfikowane i w kolejnych kilkudziesięciu latach nie było mowy o podejmowaniu zbrojnych działań przeciwko zaborcy, mimo kilku desperackich, a mniej lub bardziej nieudolnych prób, między innymi Józefa Zaliwskiego w 1833 roku. Na kontynuację, a tym bardziej rozszerzenie walki szans już nie było. Romantyczna legenda, jaką otoczono te wydarzenia, nie miała nic wspólnego z politycznymi i wojskowymi realiami owych czasów. Po upadku powstania listopadowego przemysł Królestwa (zwłaszcza w centrum) rozwijał się nadal, choć nierówno i nie z taką dynamiką jak przed rokiem 1831. W 1845 roku pojawił się nowy środek transportu: kolej. Mimo dyskusji i pozytywnych sygnałów ze strony Mikołaja I, nie zdecydowano się na uwłaszczenie chłopów, choć w początkach lat czterdziestych, z inicjatywy Andrzeja Zamoyskiego i Aleksandra Wielopolskiego, zaczęto wprowadzać oczynszowanie wsi. Ale konflikt między dworem a wsią rozpalał się nadal. Nie wróżyło to najlepiej planom kolejnego powstania.

Wydarzenia Wiosny Ludów 1848 roku w zasadzie ominęły Królestwo Polskie. Społeczeństwo było spacyfikowane represjami, a nowe pokolenie na tyle jeszcze nie wyrosło, żeby można było rozpocząć kolejne powstanie. Zaborca zwiększył liczebność garnizonów w Królestwie, w Warszawie i w Dęblinie zbudowano twierdze, rozbudowano umocnienia w Modlinie. Nieprzypadkowo plany powstańcze z 1846 roku przewidywały rozpoczęcie działań w Poznańskiem i w Galicji, dopiero z ich rozszerzeniem na Królestwo Polskie. W tym czasie aktywność organizacyjna została przeniesiona na ośrodki emigracyjne, zwłaszcza na Towarzystwo Demokratyczne Polskie, które oddziaływały na środowisko krajowe za pośrednictwem emisariuszy i szkoliły kadry. Pojawiła się wtedy bardzo realistyczna koncepcja prowadzenia z wojskami zaborcy (oczywiście przede wszystkim rosyjskiego) wojny partyzanckiej — i utopijna: wojny ludowej. Zakładano szybkie uświadomienie narodowe ludności wiejskiej i skierowanie jej do walki przy wykorzystaniu niektórych narzędzi pracy, zwłaszcza kos. Zaczęto działać „na skróty”, agitacją próbując w ciągu niewielu miesięcy z upokorzonego rolnika (uwłaszczonego jedynie w zaborze pruskim, w 1823 roku) uczynić świadomego żołnierza walczącego o wolność ojczyzny. Równie utopijna w owym czasie była teoria Ludwika Mierosławskiego, który w odróżnieniu od zwolennika wojny partyzanckiej, Karola Bogumiła Stolzmana i Henryka Kamieńskiego — apologety wojny ludowej, był zwolennikiem prowadzenia wojny regularnej, jak w 1831 roku. Zresztą w czasie Wiosny Ludów, w kwietniu 1848 roku, władze carskie przeprowadziły w Królestwie akcję aresztowań wśród polskich spiskowców. Wielu z nich też wyjechało do walczącej wtedy Wielkopolski i na Węgry.

Upadek Wiosny Ludów znacznie pogorszył położenie Polaków na emigracji, szczególnie w Paryżu; odtąd Centralizacja Towarzystwa Demokratycznego Polskiego działała w Londynie, przegrano na wszystkich teatrach politycznych. Również konserwatywny Hotel Lambert, bardzo dotąd aktywny w dyplomacji, utracił na znaczeniu. Zdawałoby się, że sprawa polska na długo odejdzie w zapomnienie.

Okres między powstaniami listopadowym i styczniowym nie był dla Rosji pomyślny. Początkowo Mikołaj I zamierzał rozwinąć ekspansję w kierunku wschodnim i dążył do ostatecznego zniszczenia Turcji. Nie przewidział jednak siły interesów, jakie w tym rejonie miały Francja i Anglia. Rosja, żandarm Europy, nagle zaczęła być izolowana i w 1853 roku doszło do wybuchu wojny krymskiej, w której przeciwko Petersburgowi stanęła koalicja turecko-francusko-brytyjska i Królestwa Sardynii. W ciągu kolejnych trzech lat ujawniły się wielkie braki w organizacji, wyposażeniu i w dowodzeniu armii rosyjskiej. Rosja wojnę przegrała i stanęła w obliczu niezbędnych reform w wojsku i w administracji. Kolejny car, Aleksander II, energicznie przystąpił do dzieła. W 1861 roku Rosja zniosła poddaństwo chłopów, nastąpiły głębokie reformy w administracji i w wojsku.

Wojna krymska, mimo tworzenia polskich formacji w Turcji, niewiele zmieniła w planach znacznie osłabionych środowisk niepodległościowych, zwłaszcza wobec konfliktu między Władysławem Zamoyskim i Michałem Czajkowskim — Sadykiem Paszą. Cesarz Napoleon III nie kwapił się do udzielania pomocy, sprawa polska była dla niego uciążliwym problemem, który mógł utrudnić położenie Francji w grze politycznej mocarstw europejskich. Problem polski nie był podnoszony także w 1856 roku, podczas kongresu pokojowego w Paryżu. Jedynie dość nieśmiało a bezskutecznie interweniowano u Aleksandra II w sprawie złagodzenia kursu. Po wojnie krymskiej sprawa polska w polityce europejskich mocarstw bardzo straciła na znaczeniu i nic nie wskazywało, żeby sytuacja w najbliższym czasie mogła się poprawić.

Natomiast w Królestwie Polskim porażki Rosji w wojnie krymskiej przyjmowano ze zrozumiałą satysfakcją, a chwilowa odwilż polityczna związana z początkowym okresem rządów Aleksandra II została przyjęta za dobrą monetę. Tymczasem sam car w Warszawie wprost doradził polskim środowiskom narodowym rezygnację z marzeń. Statut Organiczny z 1832 roku wciąż nie wszedł w życie, nadal nie było mowy o likwidacji poddaństwa na wsi. Właśnie sprawy związane z likwidacją pańszczyzny wkrótce stały się jednym z głównych problemów Towarzystwa Rolniczego i Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego, z Andrzejem Zamoyskim jako jednym z głównych działaczy. Decyzja należała jednak do monarchy.

Był to już czas, gdy dorosło kolejne pokolenie działaczy polskich, które funkcjonowało w nowych warunkach społeczno-ekonomicznych i politycznych. Wyłoniły się dwa stronnictwa, Białych i Czerwonych, reprezentujące odmienne spojrzenie na sposób dalszego działania. Biali, programowo umiarkowani, reprezentowali głównie środowiska ziemiańskie, Czerwoni — dążyli do powstania zbrojnego połączonego z reformami społecznymi. Z politycznego punktu widzenia nie było żadnego powodu do rozpoczęcia powstania, a sytuacja międzynarodowa w żadnym stopniu nie zapewniała w przyszłości pomocy i poparcia. Dalszy rozwój sytuacji w Królestwie Polskim spotykał się z uznaniem i poparciem społeczeństw, ale rządy kierowały się innymi zasadami. Francja w tym czasie nie zaostrzała stosunków z Rosją, Anglia sprzyjała Polakom — ale bez konkretnych kroków. Zdecydowanie niechętny wobec rozwoju sytuacji w Królestwie Polskim i później, podczas powstania, był papież Pius IX. Polskie szkoły wojskowe w Genui i Cuneo, istniejące od 1860 roku, w dwa lata później zostały zamknięte na żądanie Rosji, w zamian za uznanie powstałego niedawno Królestwa Włoch. Z kolei w polityce Petersburga wobec Królestwa Polskiego pojawiły się wyraźne przesłanki świadczące o podobieństwie do metody zastosowanej przez Aleksandra II wobec Finlandii: środowiska polskie mogły liczyć na koncesje. Nie było powodu do spiskowania i przygotowywania kolejnej insurekcji — odwrotnie, należało w maksymalnym stopniu wykorzystać pojawiające się możliwości, bez stawiania wszystkiego na jedną kartę i wywoływania kolejnego powstania, które i tak nie miałoby najmniejszej szansy. W tym przypadku kolejny raz potwierdziła się reguła, w myśl której powstania wybuchają nie w okresie największego terroru, lecz wówczas, gdy następuje złagodzenie kursu. Jednak zwyciężyły emocje.

Dzień 11 czerwca 1860 roku, związany z pogrzebem wdowy po generale Józefie Sowińskim, zapoczątkował nową erę w rozwoju sytuacji Królestwa Polskiego. Stopniowo, krok za krokiem, zaczęła się rozszerzać fala demonstracji patriotycznych połączonych ze śpiewaniem Mazurka Dąbrowskiego i „Boże coś Polskę”. Nie było żadnego powodu do takich reakcji — aż do 27 lutego 1861 roku, gdy początkowo zdezorientowane władze administracyjne i policyjne przystąpiły do ostrej reakcji. W wyniku otwarcia ognia do demonstrantów poległo pięciu uczestników patriotycznego pochodu, co zbulwersowało polską opinię publiczną i gwałtownie wzmogło napięcie w stolicy. Władze rosyjskie początkowo nie chciały konfrontacji. Wycofano wojsko z ulic, powołano Delegację Miejską, przyjęto deputację polskich przedstawicieli z adresem prezentującym rozgoryczenie i nadzieje mieszkańców Królestwa. Car jednak zalecał zastosowanie siły dla spacyfikowania rozgorączkowanego miasta.

Wówczas na arenę wkroczył Aleksander Wielopolski, który nie podpisał dokumentu i został dopuszczony do pertraktacji z władzami carskimi. Przedstawił warunki, w których w zamian za likwidację Towarzystwa Rolniczego postulował przywrócenie części instytucji, które zostały zamknięte po upadku powstania listopadowego. Miały być utworzone m.in. Rada Stanu i samorządy miejskie oraz powiatowe. Dziś działania Wielopolskiego oceniane są różnie, ale coraz częściej można spotkać opinie przychylne margrabiemu, który miał dobre pomysły i plany, ale niezręcznie je wprowadzał; w dodatku cechowała go dość nieprzyjemna osobowość, a syn Wielopolskiego służył w armii rosyjskiej. Nie on jeden zresztą. Znamienne, że postać margrabiego Wielopolskiego dziś już nie jest oceniana wyłącznie negatywnie, nawet Józef Piłsudski w swoich pracach o powstaniu styczniowym unikał niechętnych wypowiedzi na jego temat. Niewątpliwie była to postać interesująca, skomplikowana, ale i tragiczna.

W latach 1862–1863 Aleksander Wielopolski wśród zwolenników walki zbrojnej z zaborcą jednak był odbierany jako zdrajca i osoba zaprzedana Petersburgowi. W Królestwie Polskim pojawiło się zjawisko, które wcześniej na ziemiach polskich nie występowało: eksplozja nastrojów patriotycznych połączona z mistycyzmem, demonstrowaniem symboliki i żałoby narodowej. Pojawiły się też elementy solidaryzmu narodowego, atmosferze ulegały środowiska niepolskie, w tym Żydzi. W miarę upływu czasu doszło do społecznego nacisku, niekiedy wręcz wymuszania określonych postaw i zachowań, połączonego z ostracyzmem i potępieniem wobec osób, które tym nastrojom nie ulegały. Władze carskie próbowały metodami administracyjnymi zwalczać tę sytuację, ale czyniły to niezręcznie, często wręcz groteskowo (jak ściganie osób noszących elementy stroju narodowego i oznaki żałoby w ogóle). Wreszcie w październiku 1861 roku wprowadzono stan wojenny w Królestwie. Od tej chwili zaczęły się mnożyć próby rozwiązania sytuacji siłą, wojsko wkraczało nawet do świątyń. Próbował interweniować A. Wielopolski, ale bez skutku.

Sytuacja najwyraźniej dojrzewała do zbrojnego wybuchu. Od kwietnia 1861 roku zaczęły powstawać zakonspirowane organizacje wojskowe, tajny związek powstał w armii rosyjskiej, wśród służących tam oficerów Polaków. Od chwili ogłoszenia stanu wojennego działał Komitet Ruchu, a w końcu maja następnego roku Komitet Centralny Narodowy. Gremium to stało się władzą podziemnego państwa polskiego i wkrótce przybrało formę rozgałęzionej i dobrze zorganizowanej struktury, która z czasem stała się konkurencyjna (w podziemiu) dla administracji carskiej. Wybuch powstania zaplanowano na lato 1862 roku.

Wówczas A. Wielopolski przywiózł z Petersburga carskie ukazy, wprowadzające oczynszowanie chłopów, równouprawnienie Żydów i o wychowaniu publicznym — który otworzył drogę do ponownego otwarcia Uniwersytetu w Warszawie i rozbudowy systemu polskiego szkolnictwa. Umiejętne wykorzystanie tych dokumentów pozwoliłoby przynajmniej częściowo zachować autonomię Królestwa. Ale rezultat był odwrotny do zamierzonego. W kręgach dążących do powstania Wielopolski został okrzyknięty jako zdrajca i carski kolaborant. Rozpoczęła się seria zamachów na czołowe postacie z administracji Królestwa (także na Wielopolskiego), w polskich kręgach narodowych zaś zapanowało zamieszanie, które margrabia skwitował słynnym zdaniem: „Dla Polaków można czasem coś dobrego zrobić, ale z Polakami nigdy!”. W październiku Komitet Centralny Narodowy, choć tajny, niemal otwarcie zaczął wchodzić w kompetencje oficjalnych władz Królestwa. Wówczas Wielopolski ustalił zasady dodatkowego poboru do wojska, z zamiarem osłabienia środowisk, dążących do powstania. Przygotowania do wystąpienia zbrojnego były już wtedy w toku. W nocy z 14 na 15 stycznia 1863 roku przeprowadzono niespodziewany pobór do wojska („brankę”), ale dziś wiadomo, że wydarzenie to znacznie zmitologizowano. Zabrano prawie połowę mniej młodych mężczyzn, niż planowano i władze carskie nie przywiązywały do tego większego znaczenia. Dla kręgów dążących do powstania było to wyzwanie. W nocy z 22 na 23 stycznia wybuchło powstanie.

Wydarzenia kolejnych kilkunastu miesięcy obfitują w dramatyczne opisy bohaterskich wydarzeń, męczeństwa narodowego, straceńczej walki, która kolejny raz miała „dać świadectwo”. Wywalczenie pełnej niepodległości od początku bowiem nie było realne. Żadnego z celów nie osiągnięto. Ogłoszenie uwłaszczenia chłopów przez Rząd Narodowy zostało szybko zniwelowane przez podobny ukaz wydany w Petersburgu. Chłopi szybko przekalkulowali, czyj dokument jest bardziej wiarygodny i pewny, z wiadomym skutkiem dla składu oddziałów powstańczych — i zachowaniem się chłopów wobec powstańców i na pobojowiskach.

Powstanie zakończyło się klęską, bo i szans na zwycięstwo nie było żadnych. Wystąpiły jednak zjawiska, które usytuowały powstanie styczniowe w dziejach wojskowości nie tylko polskiej. Rzecz nie tylko w międzynarodowym charakterze niektórych oddziałów; w szeregach powstańczych walczyli ochotnicy z Francji, Niemiec, Włoch, z Rosji. Chodzi przede wszystkim o efektywność powstania. W odróżnieniu od powstania listopadowego i wojny polsko-rosyjskiej 1831 roku, gdzie naprzeciw siebie stanęły armie regularne, dobrze uzbrojone i wyszkolone, toczyły się wielkie bitwy w polu — ale i w lasach, w powstaniu styczniowym doszło do ewenementu w owych czasach: wojny partyzanckiej. Powstańcy walczyli z wojskiem, będącym w trakcie przemian reformatorskich Aleksandra II, ale już zreorganizowanym i uzbrojonym inaczej niż w czasie wojny krymskiej. A mimo to armia ta, największa w Europie, nie mogła sobie poradzić z powstańcami w lasach Królestwa Polskiego przez półtora roku. Było to nowe zjawisko, które zwróciło uwagę wyższych dowódców na całym kontynencie. Do polskich oddziałów dołączali obserwatorzy zagraniczni, wśród nich szczegółowy raport pozostawił szwajcarski pułkownik Franz von Erlach. Obserwacje z wojny w Królestwie były dla nich cennym doświadczeniem. Zadziwiała wielka mobilność poszczególnych zgrupowań i oddziałów, ich zdolność do odradzania się po kolejnych porażkach, waleczność mimo różnicy wyposażenia i wyszkolenia. Zdarzała się niekiedy przewaga powstańców w uzbrojeniu, gdyż niejednokrotnie broń używana w poszczególnych partiach była bardziej precyzyjna i lepiej wykorzystywana niż w oddziałach rosyjskich.

Kolejny ewenement w okresie powstania styczniowego to istnienie państwa podziemnego, które przez pewien czas prężnie funkcjonowało i skutecznie dublowało administrację carską. Podatek narodowy był ściągany tak samo efektywnie, jak oficjalny, a wymiar sprawiedliwości funkcjonował bardzo skutecznie, niekiedy nawet bezwzględnie, w połączeniu z wykonywaniem wyroków m.in. przez żandarmów-sztyletników. Z czasem, przy ogromnej różnicy w liczbie żołnierzy i w uzbrojeniu, przy braku pomocy z zewnątrz, walka zaczęła wygasać, system władzy podziemnej osłabł. A jednak w kilkadziesiąt lat później, podczas okupacji hitlerowskiej, w warszawskiej komórce gestapo powołano zespół, zajmujący się analizą powstania styczniowego. Zamierzano w ten sposób odkryć tajemnicę struktury i skuteczności działania podziemnego państwa, zorganizowanego przez mieszkańców okupowanego kraju. Znamienne, że powstańczy Rząd Narodowy ziemie wszystkich trzech zaborów traktował jednakowo, jako część jednego walczącego państwa — choć z konieczności w różny sposób i w formie angażujące się w walce.

Jednak największym problemem w strukturach owego państwa w latach 1863–1864 i w oddziałach, było rzadko spotykane skłócenie i rywalizacja osobista, które niweczyły wiele cennych inicjatyw i decyzji. Sprawy te doskonale ukazał m.in. rosyjski historyk Mikołaj Berg, autor znanego dzieła o polskich spiskach i powstaniach owego czasu.

Państwem, które najwięcej zyskało na powstaniu styczniowym, były Prusy. Już w lutym 1863 roku została zawarta tak zwana Konwencja Alvenslebena, która ustalała współpracę Berlina i Petersburga w zwalczaniu polskiego powstania w Królestwie. Został w ten sposób rozerwany dotychczasowy sojusz francusko-rosyjski. Paryż, dotąd zdecydowanie przeciwny zjednoczeniowym tendencjom w Niemczech, został wyeliminowany z gry. Wypadki potem potoczyły się lawinowo: w 1864 roku Prusy pokonały Danię, w dwa lata później Austrię, a w 1870 — Francję. 18 stycznia 1871 roku w Galerii Lustrzanej pałacu wersalskiego proklamowano powstanie Cesarstwa Niemieckiego. A rozpoczęło się od furtki otwartej przez powstanie styczniowe.

Sprawa polska w czasie powstania styczniowego na arenie międzynarodowej też przedstawiała się nie najlepiej. Podpisanie Konwencji Alvenslebena doprowadziło do podważenia sojuszu francusko-rosyjskiego. Francja dworowi wiedeńskiemu zaproponowała porozumienie w sprawie odbudowy Polski kosztem Rosji i Prus. Jeszcze w lutym 1863 roku Napoleon III zapewniał Hotel Lambert o poparciu dla polskiego powstania, we Włoszech i w Anglii wyrażano poparcie dla polskiej sprawy, ale nie podjęto żadnych konkretnych działań w tym kierunku. Zdecydowanie przeciwko powstaniu wypowiedział się papież Pius IX. W sumie poza szumem propagandowym i poparciem społecznym, ziemie polskie na konkretną pomoc ze strony mocarstw europejskich liczyć nie mogły.