Miasto gruzińskie w świetle europejskiej i orientalnej koncepcji urbanistycznej ebook

Recenzenci:

Dr hab. Barbara Miszewska

Prof. dr heb. Zbigniew Rykiel

Skład i łamanie:

Maciej Widzowski

Książka dofinansowana przez Komitet Badań Naukowych

© Copyright by Wydawnictwo Akademickie DIALOG 2002

ISBN (ePub) 978-83-8002-704-6

ISBN (Mobi) 978-83-8002-705-3

Wydawnictwo Akademickie Dialog

00-112 Warszawa, ul. Bagno 3/218

tel./faks 620 87 03

e-mail:[email protected]

http://www.wydawnictwodialog.pl/

Wydanie elektroniczne, Warszawa 2017

Skład wersji elektronicznejTomasz Szymański

konwersja.virtualo.pl

Składam gorące podziękowania

na ręce wszystkich osób,

które pomagały mi zawodowo

i wspierały duchowo

w trudnych dla mnie chwilach

Przedmowa

Studia nad rozwojem przestrzennym i strukturą miasta wchodzą w zakres wielu dyscyplin wiedzy. Z tego też względu są one dziedziną o wykształconej i zróżnicowanej teorii, reprezentowanej przez wiele szkół naukowych. Dostarczają nie tylko opisu przestrzeni miejskiej, lecz także starają się formułować prawa, które wyjaśniają tworzenie i modyfikowanie owej przestrzeni.

Współczesna geografia miasta charakteryzuje się z jednej strony nawiązywaniem do klasycznych koncepcji, z drugiej zaś – wprowadzeniem pojęć zaczerpniętych z innych, niekiedy dość odległych systemów teoretycznych. Wielokierunkowość i skala prowadzonych studiów pozwalają nie tylko na wyjaśnienie genezy samej struktury przestrzeni miejskiej, lecz także na zrozumienie uniwersalnych procesów rozwoju cywilizacji w rozmaitych rejonach świata i różnych społeczeństwach je zamieszkujących.

Miasto rodziło się wraz z cywilizacją i w pewnym sensie sprzyjało jej narodzinom. Charakteryzuje niewątpliwie w zasadniczy sposób każdy kontynent, region czy też kraj, stanowiąc o ich odrębności historycznej, społecznej, gospodarczej czy kulturowej. Od trzeciego tysiąclecia przed Chrystusem osadnictwo miejskie, tworząc zamknięte przestrzenie, przyśpieszyło w sposób decydujący bieg dziejów i wyznaczyło przejście do historii. Jest ono jednocześnie czynnikiem utrwalającym krajobraz i w pewnej mierze ogranicza życie każdego pokolenia poprzez wybór jakiego dokonała poprzednia generacja. Właśnie miasto stanowi o nierozerwalnym związku z przeszłością, rzutując też w przyszłość. W obu wypadkach umożliwia nam podróż w czasie, przeskakiwanie następujących po sobie wydarzeń bądź też przybliżanie odległych chwil.

Nie wystarczy jednak rozpatrywanie miasta tylko w kontekście historycznym. Jeśli bowiem chcemy zrozumieć jego naturę, istotę, a także miejsce w cywilizacji ludzkiej, to trzeba mówić o nim również z punktu widzenia jego struktury przestrzennej, a więc zarówno przestrzeni fizycznej, jak też społecznej, gospodarczej czy też kulturowej, które tworzy sam człowiek. Ma ona charakter ciągły, gdyż łączy czasem współczesność z przeszłością i warunkuje przyszłość. W takim też rozumieniu jest jednym z wyznaczników egzystencji ludzkiej tak w wymiarze materialnym, jak też symbolicznym.

W studiach nad strukturą przestrzenną miast poczesne miejsce zajmuje badanie ich morfologii, czyli najogólniej mówiąc układu przestrzennego (rozplanowania), fizjonomii oraz genezy. W takim ujęciu miasto jest analizowane poprzez formy fizyczne, czyli urbanistyczne, które z kolei są efektem ludzkich działań. Te zaś są uwarunkowane w pierwszym rzędzie względami socjoekonomicznymi, tzn. socjalnymi, ogólnogospodarczymi oraz prawnymi. Morfologia miasta jest ponadto wyrazem działania innych, często trudno dostrzegalnych i weryfikowalnych czynników, jak kultura, semiologia czy też postawy i wartości grup i warstw społecznych.

W badaniach morfologicznych miasto nie jest więc traktowane jako martwa struktura, która stanowi sumę istniejących form urbanistycznych. Jest ono rozpatrywane jako żywy organizm, który tworzą wzajemnie powiązane formy przestrzenne, ekologiczne czy też strukturalne. One to właśnie tworzą system wzajemnych sprzężeń, reagujących na cały system uzależnień. Z tego też względu w badaniach tego typu uwzględnia się zarówno uwarunkowania zewnętrzne, jak i wewnętrzne. Pierwsze z nich są z reguły pochodną procesów społecznych i gospodarczych, które mają miejsce w danym czasie i określonej przestrzeni. Drugie z kolei wynikają z funkcji, jakie pełnią poszczególne formy urbanistyczne, związane z charakterem miasta, jego specyfiką społeczną i gospodarczą, związkami z regionem i światem.

Analiza form rozplanowania miast i ich morfologii ma w geografii długą tradycję, wyrażającą się m.in. w postaci bogactwa klasyfikacji układów urbanistycznych, struktur morfologicznych, ich wzajemnych związków, a także przeobrażeń w czasie. Z reguły jednak studia te dotyczyły miast europejskich, które stały się jednym z głównych składników cywilizacji, docierając również na inne kontynenty. Jednak przestrzeń miejska powstawała również na styku różnych kultur, jak to miało miejsce np. na pograniczu Europy i Azji. Ulegała też różnym wpływom, tworząc układy daleko odbiegające od tradycyjnych form wykształconych pod wpływem modeli miasta greckiego, rzymskiego czy też średniowiecznego, którego wzorem mogą być miasta włoskie.

Takim właśnie formom przestrzeni miejskiej, powstałym jako wyraz „długiego trwania” procesów cywilizacyjnych na obszarze historycznej Gruzji, poświęcona jest książka Mariki Pirveli. Gruzja, podobnie zresztą jak i całe Zakaukazie, należy do obszarów konwergencji kultur i tradycji. Już od czasów prehistorycznych położenie Gruzji na tranzytowej drodze Wschód – Zachód przyciągały uwagę sąsiadujących z nią potężnych mocarstw, tworząc dla całego zresztą. Kaukazu specyficzne warunki geopolityczne. Właśnie położenie na styku interesów dwóch, a czasem i trzech potęg świata, oraz na obszarze pogranicza kultur, wyznaczało drogę rozwoju miast gruzińskich.

Miasta gruzińskie, których dzieje liczą ponad 25 wieków i mieszczą się w orbicie największych cywilizacji miejskich, są niezwykle interesującym przedmiotem badań morfologicznych. W ujęciu M. Pirveli mają one niejako charakter polifoniczny. Autorka nie ogranicza się bowiem tylko do odtworzenia podstawowych form morfologicznych miast gruzińskich, lecz bada również wpływ europejskich i orientalnych koncepcji urbanistycznych na kształtowanie ich struktur przestrzennych. Z kolei przy charakterystyce cech morfologicznych tych miast uwzględniła również przynależność kulturową i społeczną poszczególnych jednostek morfologicznych. W konsekwencji w sposób precyzyjny i logiczny pokazała, co z tak ogromnego dziedzictwa przeszłości przetrwało we współczesnych miastach gruzińskich i w jaki sposób kreuje współczesną przestrzeń miejską.

W wielowiekowej historii miasto gruzińskie podlegało różnorodnym wpływom, głównie greckim, rzymskim, bizantyjskim oraz islamskim. To one w decydującym stopniu ukształtowały jego oblicze. Ta ciągłość rozwoju przestrzeni miejskiej i jej charakteru została jednak zahamowana w XV wieku i dopiero w XIX stuleciu odradza się związek miast gruzińskich z miastem wywodzącym się z europejskiej tradycji kulturowej, ściślej zaś płynącym z Rosji carskiej ideami euroorientalnymi. Był to wówczas w istocie jedyny kontakt miast tego regionu z nowoczesnymi formami miejskimi, powstającymi w Europie Zachodniej, głównie Francji, Wielkiej Brytanii oraz Niemczech.

Wiek XX przyniósł ponowne zerwanie tradycji w rozwoju przestrzennym miast gruzińskich. Na wielopłaszczyznowej strukturze miejskiej odcisnął bowiem swoje piętno komunistyczny totalitaryzm. Dążył on do ujednolicenia miast i nadania im czytelnej warstwy semantycznej, niosącej jasne i czytelne, docierające do „szerokich mas” przesłanie ideologiczne. Wyrażać ono miało dominację proletariatu, zanik społeczeństwa klasowego, przy jednoczesnej hegemonii monopartii, jedynego depozytariusza „nowej wiary”. Miasto socjalistyczne było jednak kompletnie obce tradycji miast gruzińskich, w znacznym też stopniu zubożając i deformując ich przestrzeń miejską, jej sens i znaczenie.

Książka Mariki Pirveli w sposób rzetelny i udokumentowany pokazuje jak zmieniała się przestrzeń miast gruzińskich, jakie czynniki ją tworzyły oraz dekonstruowały. Wnosi też wiele interesujących poglądów na genezę i rozwój miast tej części świata. Autorka patrzy bowiem na miasto nie tylko jako geograf ekonomiczny czy też urbanista, lecz przede wszystkim jako geograf humanista, wzbogacając swoje analizy o studia socjologiczne, etnologiczne, semiologiczne oraz historyczne i archeologiczne. Dzięki temu przynosi zupełnie nowe spojrzenie na kwestie miejskie jako jeden z największych fenomenów współczesnej cywilizacji.

Dzięki temu powstała praca niezwykle cenna tak pod względem treści, jak i formy, na którą składają się oryginalne mapy i plany, unikalne ryciny, zupełnie nieznane w polskiej literaturze przedmiotu. Zainteresuje ona niewątpliwie nie tylko geografów, urbanistów czy architektów, do których jest w pierwszym rzędzie adresowana, lecz także historyków, socjologów i etnologów. Pozwala bowiem wnikliwiej i wszechstronniej spojrzeć także na morfologię miast polskich, które również zostały poddane presji komunistycznej utopii, wyrażającej się m.in. w kształcie i strukturze przestrzeni miasta „zwycięskiego proletariatu”.

Dobiesław Jędrzejczyk

Wstęp

Miasto jako przedmiot badań

Miasto jest przedmiotem zainteresowań wielu różnych nauk, takich jak: urbanistyka i architektura, geografia, historia, socjologia, kulturoznawstwo itp. W toku specjalizacji i wewnętrznego zróżnicowania tych dyscyplin z jednej strony, z drugiej zaś jako rezultat procesu zespolenia węższych i bardziej wyspecjalizowanych sfer badań, wyodrębniają się dziedziny interdyscyplinarne, takie jak: socjologia miast, historia budowy miast, planowanie miast, geografia miast, ekonomia miast itp. Wspólny wszystkim tym dyscyplinom jest przede wszystkim przedmiot badań – miasto.

Specyficzny charakter miasta (jako przedmiotu badań), które może być pojmowane jako system żyjący w czasie i w przestrzeni kulturowo-geograficznej, zawsze – niezależnie od skali badań – zobowiązuje do szerszego spojrzenia i do odniesienia badanych ujęć do całości problematyki. Odrębność miasta bowiem wynika ze specyfiki środowiska geograficznego oraz społecznego, w jakim ono powstało (Dziewoński, 1967).

Miasto, będąc wynikiem „oddziaływania całego szeregu przyczyn, a mianowicie: przyrodniczych i historycznych, politycznych, ekonomicznych, socjalnych […] wymaga nie tylko krytycznej obserwacji obecnego stanu rzeczy, ale i poznania rezultatów osiągniętych drogą metodycznych badań geograficznych i historycznych oraz oparcia się o materiał kartograficzny, nagromadzonych w ciągu wieków” (Sosnowski, 1930). System stworzony przez wszystkie uwarunkowania (topograficzne, geograficzne, geopolityczne, kulturowe, społeczne, religijne, gospodarcze, polityczne, militarne, prawne, administracyjne, historyczne itp.), które w procesie historycznym mogły wpłynąć na miasto, nazywany jest w tej książce zespołem uwarunkowań. Obszar pojęciowy wielu z wymienionych uwarunkowań zazębia się (np.: uwarunkowanie topograficzne i geograficzne lub społeczne i kulturowe, kulturowe i religijne, itp.). W zależności od okresu historycznego oraz obszaru kulturowego, z którego pochodzi badane miasto, uwarunkowania te mogą odgrywać mniejszą lub większą rolę w procesie jego kształtowania. Różni autorzy, badając miasto europejskie, sprowadzają wymienione uwarunkowania do kilku najważniejszych kategorii, takich jak: topograficzne, społeczne, gospodarcze i polityczne. Natomiast badacze zajmujący się również miastami arabskimi1 uznali za potrzebne wyszczególnienie jeszcze dwóch uwarunkowań, a mianowicie religijnego i militarnego (Hamdan, 1958, 1960, 1962:122).

Geografowie najczęściej rozumieją miasto jako formę organizacji przestrzeni. Formy tej organizacji zależą od zespołu uwarunkowań, które są zmienne w czasie i przestrzeni oraz determinowane przez szeroko rozumianą kulturę. „Nie ma nic bardziej nieokreślonego i niekonkretnego niż słowo Kultura” – pisał J. G. Herder (Myśli o filozofii dziejów). Kultura rozpatrywana w aspekcie genetycznym realizuje się na drodze tradycji, przekazywania dorobku między jednostkami a pokoleniem. W ujęciu organicznym tradycji odpowiada zdolność recepcji – przejmowania dziedziczonych elementów. Kultura stanowi swoiście ludzki aparat przystosowania do środowiska (zarówno naturalnego, jak antropogenicznego), dzięki któremu człowiek góruje nad otaczającym go światem (zwierzęcym i ludzkim), a przystosowanie to realizuje się w ciągłym sporze przeciwstawnych interesów i samozachowawczych dążeń gatunków (Kłoskowska, 1983:17). Autorka tej pracy rozumie kulturę zgodnie z definicją antropologiczną Edwarda Tylora. Definicja ta, sformułowana w jego dziele Primitive Culture z 1871 r., brzmi następująco: „Kultura lub cywilizacja jest to złożona całość obejmująca wiedzę, wierzenia, sztukę, prawo, moralność, obyczaje i wszystkie inne zdolności i nawyki nabyte przez człowieka jako członka społeczeństwa”.

Miasto może być owocem przemian pierwotnego, prymitywnego osiedla, rozbudowanego z woli jego mieszkańców, albo też efektem planowego działania na dziewiczym terenie, z inicjatywy jednostki reprezentującej władzę czy też jakiejś grupy działającej zbiorowo. Może to też być jednostka reprezentująca tylko siebie (np. miasta prywatne). Zarówno miasto samorzutnie zrodzone, jak i założone planowo rozwija się w miarę upływu czasu; rośnie liczba jego mieszkańców, zwiększa się obszar, sposób budowania i architektura ulegają zmianie. Topograficzne właściwości podłoża oraz kształt budynków, niskich i wysokich, tworzą jego sylwetę. Architektura budynków odzwierciedla zarówno funkcje, jakie mają one spełniać, jak i zamożność oraz kulturę mieszkańców miasta. W efekcie krajobraz każdego miasta nabiera cech indywidualnych. W porównaniu z innymi dziełami człowieka czynnik czasu gra w budowie miasta bardzo ważną rolę; jest on odbiciem rozwoju stosunków społecznych w danej epoce; przykładem oddziaływania czynnika czasu są stare fragmenty miast współczesnych, miejsce nagromadzenia i przekazywania następnym pokoleniom zabytków cywilizacji i kultury.

Badając zatem miasto, nie można odseparować struktur społecznych i przestrzennych, gdyż jedne warunkują drugie. Struktury społeczne kształtują przestrzeń miasta, ale też specyfika zróżnicowania przestrzeni wpływa na struktury społeczne. Dlatego też istoty fenomenu miasta nie mogli w pełni uchwycić ani socjologowie, którzy za E. Durkheimem próbowali wyjaśnić struktury społeczne jedynie społecznymi procesami, ani geografowie, którzy struktury przestrzenne próbowali wyjaśnić jedynie procesami przestrzennymi. Koniecznym jest zatem dostrzeganie złożoności zjawisk miejskich w ich wzajemnym uwikłaniu i nierozdzielanie, dla łatwości uporządkowania i opisu, tego co z natury swej jest złączone (Sagan, 2000, Gregory, Urry, 1985, Massey 1984). Z licznych badań (Rapoport, 1976:7-35; 1977; 1979; 1980a:283-305; 1980b; 1981:6-35; 1984:50-75; itp., Bacon, 1967; Goodenough, 1970:167-173; Holzner, 1970:315-339; King, 1976; itp.) poświęconych miastom wywodzącym się z różnych kultur wynika, iż miasto z określonego regionu kulturowego stanowi odzwierciedlenie tworzącej go kultury. Nadrzędność kultury sprawia, iż miasta (należące do różnych kultur) tworzą odrębne grupy, np. miasto europejskie, miasto chińskie, miasto arabskie lub islamskie itd. (Rapaport, 1979, 1984; King, 1976; Rykwert, 1980). Różnica między tymi miastami polega na tym, że w ramach każdej kultury wytwarza się właściwy dla niej urban order (dalej autorka będzie się posługiwała dosłownym tłumaczeniem tego terminu, tj. porządek urbanistyczny).

Porządek urbanistyczny, inaczej mówiąc sposób, w jaki kultura „porządkuje” przestrzeń w granicach jednostki urbanistycznej, jest swoisty dla kanonów każdej kultury. Jako przestrzenny aspekt zjawisk kulturowych i społecznych jest on wyrazem sposobu życia danej społeczności i odpowiada jego potrzebom. Przez „obcych” odbiorców z zewnątrz określony bywa niekiedy jako „chaos” bądź też brak porządku, lecz chaos ten lub brak ładu przestrzennego jest wyłącznie pozorny i wskazuje na zróżnicowane traktowanie przestrzennych układów przez kulturowo różne społeczności. W takiej sytuacji, jak pisze Rapoport (1984:50), trzeba raczej mówić o different urban order niż o disorder or chaos.

Obszar badań

Istnieją regiony geograficzne, w których dochodzą do głosu wpływy odrębnych kultur. Przeważnie są to regiony pogranicza lub regiony będące w politycznej zależności od państwa, które reprezentuje inną kulturę niż obszar podległy. Stykają się tam różne kultury, różne tradycje, między innymi urbanistyczne, tzn. różne sposoby budowania i organizowania przestrzeni miejskiej.

Il. 1. Schematyczne ujęcie geopolitycznego położenia regionu Kaukazu: I — starożytność;II — XI—XII w.; III — XIX—XX w. A — region Kaukazu; S — region Morza Śródziemnego;C — region Środkowego Wschodu (Opracowanie własne)

Do obszarów konwergencji kultur i tradycji należy również Gruzja, podobnie jak cały Kaukaz. Łagodny klimat, bogate gleby, surowce naturalne itp., a w pierwszej kolejności położenie Gruzji na tranzytowej drodze Zachód – Wschód, od czasów prehistorycznych przyciągały uwagę sąsiadujących z nią potężnych mocarstw, co tworzyło na Kaukazie specyficzne warunki geopolityczne (il 1.). Takie właśnie położenie na styku interesów dwóch, a czasem i trzech potęg świata oraz w obszarze pogranicza kontynentów, religii i kultur – przy jednoczesnym istnieniu tubylczej wielowiekowej kultury (Pirveli, 1999) – wytycza drogę rozwoju miast gruzińskich.

Środowisko urbanistyczne

Na il 2 przedstawiono miasto gruzińskie oraz miasta, które otaczając obszar Gruzji, tworzyły dla gruzińskich miast środowisko urbanistyczne. Na podstawie analizy morfologicznej miast w Gruzji, w kontekście miast europejskich i orientalnych, chcę dowieść ich miejsca między Okcydentem (Zachód) a Orientem (Wschód) oraz wskazać rolę wzorców urbanistycznych sąsiednich terenów w procesie historycznego kształtowania miast badanego obszaru. Celem tych studiów jest zatem rekonstrukcja i przybliżenie czytelnikom gruzińskiego miasta oraz miasta europejskiego i orientalnego na przestrzeni czasu, opracowanie chronologii morfologicznej miast gruzińskich, wydzielenie właściwych im okresów morfologicznych, wyodrębnienie charakterystycznych komponentów oraz określenie procesów kształtujących te miasta.

Il. 2. Schemat geopolitycznego położenia miast gruzińskich (Opracowanie własne)

Wychodząc z założenia, że kultura tworzy swoje własne miasto, miastem europejskim nazywam osiedle, które wywodzi się z europejskiego kręgu kulturowego. W książce przedstawione i analizowane są miasta grecko-rzymskie, średniowieczne oraz miasta rosyjskie i radzieckie, począwszy od XVIII w. po upadek ZSRR. W tych bowiem okresach Gruzja była podatna na wpływy europejskie. Natomiast w okresach stagnacji oraz izolacji politycznej państwa gruzińskiego (XV-XVIII w.) nie było warunków dla zaistnienia ewentualnych „korytarzy przenikania wpływów” europejskich. Stąd nie ma w miastach gruzińskich np. elementów renesansowych i barokowych2. W tekście poruszane są jednak zagadnienia związane z zachodnioeuropejskim miastem z drugiej połowy XIX w., które określam mianem miasta Haussmana. Wynika to z chęci pokazania różnic między miastem europejskimi rosyjskim; choć miasto rosyjskie jest przykładem miasta europejskiego, to jednak pod względem cech morfologicznych ma wiele wspólnego z miastem orientalnym. Dlatego też nazywam je miastem euroorientalnym.

W odróżnieniu od kultury europejskiej, która ma w miarę jednolity charakter, nie ma jednej kultury orientalnej. Termin „Orient”, który sam w sobie oznacza kierunek (a nie miejsce), został wymyślony w XVII w. przez Francuzów i Anglików z myślą o krajach islamskich Środkowego Wschodu, tj. krajach, które nieraz nazywane są krajami arabskimi. W XX stuleciu termin ten był używany z myślą o krajach znajdujących się na kontynencie azjatyckim, na którym położona jest również Gruzja. W ostatnich latach coraz częściej określa się mianem Orientu kraje, które nie tak dawno znajdowały się w zasięgu wpływu byłego ZSRR, co również odnosi się do Gruzji.

Na obszarze Orientu mamy do czynienia z tyloma typami miast i koncepcjami urbanistycznymi, ile jest tam kultur. W tej książce będą nas interesowały wyłącznie te koncepcje urbanistyczne, które mogły wpłynąć na oblicze urbanistyczne interesujących nas miast gruzińskich. Zatem miasto orientalne rozumiane jest tu jako miasto znajdujące się na obszarze Środkowego Wschodu. Ponieważ obszar ten pokrywa się częściowo z kulturą Środkowego Wschodu i z kulturą islamską (arabską), w tekście autorka będzie również zamiennie używać, w odniesieniu do odpowiedniego okresu historycznego, pojęć: „dawne miasto Środkowego Wschodu” oraz „miasto islamskie” (arabskie), „islamska koncepcja urbanistyczna”.

W XIX-XX w., zgodnie z mapą polityczną danego regionu, państwa sąsiadujące z Gruzją od południa znajdowały się tak samo pod wpływem rosyjskim i radzieckim, jak i miasta gruzińskie. Gruzja była zatem podatna na wpływy orientalne do końca XVIII w., dlatego też nie omawiamy tu miast i urbanistycznych koncepcji islamskich z XIX i XX w.

Etymologia terminu miasto

W celu przybliżenia natury pierwszych miast, zwłaszcza gruzińskich, w paru słowach należy powiedzieć o etymologii słowa „miasto” w językach różnych kulturowo krajów, będących obiektem moich zainteresowań.

Gruziński współczesny odpowiednik wyrazu „miasto” (kart, obecnie kalaki) prawdopodobnie wywodzi się z assuryjskiego dialektu3 języka syryjskiego i oznacza ogrodzony, a zatem strzeżony teren. Termin ten rozpowszechnił się w Gruzji i w Armenii 1968:73; Brockelmann, 1962:176). Wcześniej prawdopodobnie używano wyrazu pochodzenia miejscowego ciche (twierdza), co również wiąże się z ogrodzeniem i obronnością. Jednocześnie z ciche w języku gruzińskim występuje słowo kala, oznaczające w języku arabskim i perskim „wykopać jamę – okopać się”, co również wskazuje na ścisły związek między osadą (miejską) a celem, dla jakiego ją założono, tj. obronnością 1968:73). We wczesnym średniowieczu4 określenie kala, w znaczeniu „twierdzy”, przejęły prawie wszystkie języki Środkowego Wschodu. W innych językach azjatyckich również dodaje się do nazwy osady określenie twierdzy, jeśli jest to miasto, lub też wprost wprowadza termin „miasto – twierdza” (Satoh, 1996:11-18).

Podobna jest sytuacja w językach słowiańskich: „gród” – po polsku, „grad” – po rosyjsku. W starorosyjskim słowo gorod (miasto) miało wiele znaczeń, ale większość badaczy dochodzi do wniosku, że nazwą tą określano każdy ogrodzony i strzeżony teren (Topuria, 1985). Nie różnią się też od powyższych znaczeń niemieckojęzyczne terminy Berg orazBurg. Berg – po niemiecku znaczy góra (na której powstała większość niemieckich miast), a Burg – twierdza, zamek, co również wiąże się z obronnością.

Wśród starożytnych miast europejskich miasta rzymskie, wywodzące się z obozu wojskowego (castrum), również wzbogacają przykłady potwierdzające powyższe stwierdzenia. Natomiast grecki termin polis – określający miasto najstarsze, rozpoczynające dzieje europejskich miast – ma inną etymologię. Wywodzi się z greckiego czasownika, który w tłumaczeniu oznacza „dopełniać”. W definicji polis (Mała encyklopedia kultury antycznej, 1983:604) czytamy, że było to „miasto – państwo, powstałe zwykle przez połączenie kilku gmin w jeden wspólny organizm państwowy. […] Był to tzw. synojkizm. […]”. Szukając z kolei znaczenia pojęcia synojkizmu, dowiadujemy się, że było to: „połączenie się kilku gmin w jedną całość polityczną. […]” (Mała encyklopedia kultury antycznej, 1983:716). Etymologia terminu polis wskazuje więc na to, iż ludzie, tworząc miasta, jak również nazwę dla nich, mieli na myśli łączenie się, jednoczenie mniejszych form. Oczywiście takie stwierdzenie nie wyklucza wojen i najazdów ze strony Greków, ale historia dowodzi, że starożytna kolonizacja grecka była związana raczej z zakładaniem ośrodków gospodarczo-wojennych niż z całkowitym podbojem ziem, do których Grecy docierali. Inne było też znaczenie terminu „kolonizacja” w ówczesnej Grecji. Oznaczało bowiem osiedlanie greckich rolników na nowych terenach.

W późniejszych czasach zachodzi bardzo ciekawa zmiana pierwotnego znaczenia wyrazu polis. Litewskiepilis i łotewskie pils oznaczają „zamek”. Zmiana taka jeszcze raz potwierdza fakt, iż w powszechnym rozumieniu miasto wiązało się z obronnością.

Trochę inaczej wygląda sprawa z terminem medyna (odpowiednik „miasta” w świecie islamskim). Warto zwrócić uwagę na radykalne różnice, wynikające z odmienności kulturowej. Jeśli w wyżej opisanych przykładach pojęcie „miasto” kojarzyło się z obronnością, to w kulturze islamskiej medyna (miasto) kojarzy się z procesem zbiorowych modlitw. Zbiorowe modlitwy odbywały się w meczetach. Termin określający zbiorową modlitwę (masjad-as-jami) był do X w. używany zamiennie ze słowem medyna. Oznacza to, że istnienie meczetu, jako miejsca odbywania masjad-as-jami, było podstawowym wymogiem nazywania osady miastem. Fakt ten nie oznacza, że obronność była obca islamskim miastom. Wiadomo, że arabskie plemiona koczownicze zaczęły prowadzić osiadły tryb życia dopiero po przyjęciu islamu (VII w.). Początkowo wszystkie stałe lub półstałe osady, niezależnie od rolniczej bądź nierolniczej funkcji, były raczej obozowiskami. Obóz wojskowy, ansar, w którym pojawił się meczet, był nazywany medyną5.

Prawdą jest, że dociekania etymologiczne nie rozwiążą problemu badawczego. Mogą one jednak wprowadzić w nastrój epoki i sposób myślenia ludzi, którzy zapoczątkowali istnienie tej formy organizacji przestrzeni, oraz zasygnalizować wstępnie uwarunkowania, jakie wpłynęły na pojawienie się miast, a także na istotę pojmowania miejskości. Każdej formie cywilizacji – jak zauważył K. Hassert – odpowiada jakaś koncepcja miasta.

Wybrane definicje miasta

Generalnie definicje starożytnych miast można podzielić na dwie grupy. Dla definicji pierwszej grupy punktem wyjścia są kryteria społeczne; Carter (1972) określa te definicje jako społeczno-polityczne. Głównym twórcą takiego podejścia był Max Weber (1958:80-81), zwolennik koncepcji paneuropejskiej, który podejmując problematykę definicji pierwszych miast wyeliminował z pola badań wszystkie miasta orientalne (tzn. najstarsze cywilizacje miejskie!), albowiem brak w nich było określonych struktur społeczno-politycznych. W myśl jego definicji, miastem można nazwać duże skupisko ludzi, które w sensie prawno – administracyjnym zajmuje miejsce między osadą targową a garnizonem i którego mieszkańcy zrzeszeni są w specyficzne struktury o charakterze polityczno-administracyjnym, czyli gminy miejskie. Weber podkreśla, że gmina miejska, w pełnym znaczeniu tego słowa, jest fenomenem wyłącznie zachodnim. Zaznacza on, że również na Zachodzie zdarzają się wyjątki, ale są one sporadyczne. Autor ten wymienia podstawowe charakterystyczne formy i cechy miast: 1) fortyfikacje, 2) rynek, 3) częściowo autonomiczne prawo, 4) różne rodzaje stowarzyszeń i 5) właściwa osada, gdzie rozgrywa się codzienne życie6.

Druga grupa definicji — jakkolwiek dotyczy ona miast wcześniejszych – oparta jest na cechach fizycznych (takich jak wielkość osady i stopień aglomeracji) i na kryteriach fizjonomicznych pierwszych miast, które zostały odkopane przez archeologów. James Mellaart, zafascynowany wynikami badań Çatal Hüyük (1961-1963, il 3.) w Turcji, napisał, że „znacznie rozszerzyły się granice naszej wiedzy z zakresu urbanistycznych osiągnięć człowieka. Çatal Hüyük, zbudowane 6000 lat p.n.e., jest miastem dużym, rozwiniętym i doskonałym” (Mellaart, 1967:15).

Il. 3. Çatal Hüyük — miasto anatolijskie zbudowane 6000 lat p.n.e.(Źródło: Miniencyklopedia, Budowle, 1996: 13)

Na podstawie licznych definicji z tej grupy Carter (1972:2, rozdział I) wymienia kilka podstawowych cech różniących miasto neolitu od „nowego miasta” (greckiego polis). Są nimi:

1) Wielkość osady. Średnia liczba mieszkańców sumeryjskich miast wahała się od 7 do 11 tys. osób; były i wyjątki, tzw. miasta giganty, jak Ur, gdzie liczba mieszkańców dochodziła do 30 tys. osób.

2) Struktura społeczna ludności. Istotą miejskiej struktury społecznej była zmiana zawodu rolniczego na rzecz rzemiosła i zawodów związanych z administracją; zmiana ta odbywała się poprzez „zawodową kolonizację” przyległych terenów rolniczych. Rozszerzały się w ten sposób granice miasta, wchłaniając tereny osad rodowych. W następstwie tego procesu obszar jednostki osadniczej, jaką było miasto, zamieszkany był przez różne rody. Łamało to podstawową zasadę osad rodowych, zasadę pokrewieństwa. W ten sposób wyłania się druga kluczowa cecha, charakterystyczna dla struktury społeczności miejskiej, a mianowicie brak pokrewieństwa między mieszkańcami. Ponadto rządy królów – kapłanów zawierały elementy społecznej stratyfikacji, które gwarantowały niższym warstwom ludności pokój i porządek.

3) Urzędowy charakter osady. Tworzenie się wspólnot oznacza również pojawienie się stolicy, czego wyrazem jest wznoszenie monumentalnych budynków o specjalnych funkcjach użyteczności publicznej.

4) Archiwa i nauki ścisłe. Potrzeba rejestrowania i prowadzenia kronik była początkiem rozwoju piśmiennictwa, a także matematyki, co pośrednio powodowało rozwój cywilizacji, w pierwszej kolejności na terenie osady wyróżnionej jako miasto.

5) Handel. Powstawanie najstarszych miast uwarunkowane było w pierwszej kolejności rozwojem intensywnego rolnictwa oraz względami bezpieczeństwa, jakie mogła dać osada poprzez zapewnienie obrony przed klęskami żywiołowymi i napadami z zewnątrz. Wymiana i handel bez wątpienia były cechami charakterystycznymi miast, zakładanie i utrzymywanie sieci pierwszych szlaków handlowych stało się znamieniem urbanizacji.

6) Elementy planowe nowych typów miast.

7) Strukturalne zmiany w ramach społeczeństwa, które doprowadziły do większego zróżnicowania społecznego.

Miasto (zarówno neolitu jak i polis) było zatem ośrodkiem władzy, miejscem, dokąd się zawoziło i wymieniało nadwyżki produktów rolnych z bardziej urodzajnych okolic. Miasto to było obszarem zamkniętym lub zespołem takich obszarów, na którym dojrzewała sztuka operowania przestrzenią, to znaczy architektura. Było też miejscem, gdzie dzięki władcy można było znaleźć poczucie bezpieczeństwa. Mieszkająca tam ludność była rozwarstwiona, ponieważ pochodziła z różnych osad rodowych; obok rolnictwa wykonywała również inne zawody.

W definicjach miasta proponowanych przez naukowców gruzińskich (Vahušti, 1904; Maruašvili, 1956; Kauhcišvili, 1948; Džavahišvili, 1913, 1930; Apakidze A., 1963a, Apakidze G., 1974; Cilašvili, 1968, 1970 itp.) „miejski styl życia” jest niezastąpionym kryterium określania skupiska ludzi jako miasta, poczynając od starożytności aż do XIX w.7 Drugim, równie niezastąpionym, kryterium jest „administracja miejska”, tak samo trudna do zdefiniowania, jak „miejski styl życia”. W obu przypadkach, szukając sposobu sprecyzowania tych określeń przeciwstawia się je „wiejskiemu stylowi życia” i „wiejskiej administracji”, zakładając, że forma „administracji” istnieje w obu typach osiedli.

Morfologia formy urbanistycznej

Większość badań z zakresu morfologii miast – której dotyczą również obecne studia – pochodzi z trzech podstawowych regionów geograficznych. Są to: Europa Zachodnia (bez Wysp Brytyjskich), Wielka Brytania i Ameryka Północna. Ze schematycznego zestawienia (tab. 1.) tradycji badawczych wynika, iż większość państw Europy Zachodniej i Wielka Brytania mają wspólne korzenie, sięgające do niemieckiej tradycji badań morfogenetycznych. W Ameryce europejskie wpływy pojawiają się dopiero w latach 70. XX w. Wcześniej znana szkoła morfologii w Berkeley rozwinęła się tam niezależnie od wzorców europejskich i była tylko pod ich słabym wpływem. Poza tym szkoła w Berkeley bardziej interesowała się badaniami wiejskiego krajobrazu i architektury niż krajobrazu miejskiego (M. P. Conzen, 1978:130; Whitehand, 1981:12, 1988:285).

Obecnie znane są w Europie trzy szkoły prowadzące interdyscyplinarne badania morfologiczne miast: angielska, włoska i francuska. Szkoły te powstały nawiązując do idei głoszonych przez dwóch badaczy – M.R.G. Conzena, niemieckiego geografa, który przed II wojną wyemigrował z Niemiec do Anglii, gdzie zajmował się planowaniem miast, a później uczył geografii, i Saverio Muratoriego, włoskiego architekta, który wykładał w Wiedniu, a potem w Rzymie (Pirveli, 2000).

Obaj ci badacze, śledząc formy urbanistyczne, kładli nacisk odpowiednio na geografię lub na architekturę, co wpłynęło na sposób, w jaki traktowali oni i rozwiązywali zagadnienia morfologiczne (szczegółowo na ten temat pisze Nicola Marzot, 1997). Conzen, znany ze swoich szczegółowych studiów na temat Alnwick (1960), przyczynił się do rozwoju nowego kierunku badań. Szczególnie ważne były jego poglądy na temat wzajemnego stosunku badań morfologicznych i funkcjonalnych.

Tabela 1. Tradycje badawcze z zakresu morfologii miast(Źródło: A Glossary of Urban Form, 1991:2)

Conzen sugeruje konieczność nowego spojrzenia na krajobraz miasta oraz przestrzennego interpretowania opisywanych zjawisk w ujęciu genetycznym, przy dobrej znajomości ich struktury funkcjonalnej. Interpretację taką można przeprowadzić, analizując elementy krajobrazu miasta dostępne bezpośredniej obserwacji w ścisłej korelacji ze źródłami historycznymi i archeologicznymi. Conzen przypisuje źródłom pisanym rolę najważniejszą.

Muratori przyczynił się do przewrotu w kręgach architektów, tworząc – na podstawie badań Wiednia i Rzymu – nowe określenie „operatywna lub twórcza historia” (1959, 1963). Jego teoretyczne prace na temat modelowania przestrzeni przez historię nie znalazły aprobaty wśród architektów i okazały się odosobnione. Prace włoskiej szkoły, tworzonej przez Muratoriego oraz jego kolegę i ucznia, Caniggię, z dużym opóźnieniem, bo dopiero w drugiej połowie lat 80. dotarły do anglo – niemiecko – i francuskojęzycznych naukowców (A Glossary of Urban Form, 1991:6).

Tezy głoszone przez Conzena oraz Muratoriego (i Caniggię) spotkały się ze zrozumieniem wśród ich uczniów, którzy docenili wagę terminu „genius loci” (znaczenie lub duch miejsca), używanego przez obu mistrzów (A Glossary of Urban Form, 1991:43). Najlepiej o tym świadczą funkcjonujące obecnie w Europie, wspomniane wyżej, trzy szkoły morfologiczne (angielska, włoska i francuska). Badania prowadzone w tych szkołach różnią się od siebie w zależności od celu, w jakim są prowadzone.

Włoska szkoła Muratoriego bardziej wiąże się dziś z nazwiskiem jego ucznia, Gianfranca Caniggii. Jego prace (1963, 1979) są nieomal podręcznikowymi pozycjami dla włoskich morfologów, mają dla nich taką samą wartość, jak praca M.R.G. Conzena na temat Alnwick (1969) dla jego uczniów. Przedstawione są tam metodologiczne podstawy badań oraz podejście autora do badań morfologicznych, tzn. sposób, w jaki rozumie on poszczególne pojęcia podstawowe, takie jak: organizm, organizm miejski, czas, cykl, fenomen cykliczny itp. Te podstawy metodologiczne wpływają na całokształt badań nie tylko Caniggii, ale również całej szkoły włoskiej8.

We wszystkich studiach morfologicznych, niezależnie od tego, czy są one prowadzone przez geografów (Conzen, M.P., 1978; Whitehand, 1981, 1988; Slater 1990 itp.) czy na przykład architektów (Panerai, Depaule, Demorgon, Veyrenche, 1980; Moudon, 1992 itp.), niezależnie też od tego, czy badacz skoncentruje uwagę na mieście średniowiecznym, barokowym czy współczesnym, pewne aspekty badań są wspólne. Są to:

1) Formy urbanistyczne, które jako fundament krajobrazu miejskiego stanowią podstawowy obiekt badań morfologicznych. Mogą one być analizowane na różnych poziomach lub płaszczyznach. Przeważnie jest to poziom: a) działki budowlanej, b) ulicy/grupy ulic, c) miasta, d) regionu.

2) Podstawowe elementy fizyczne, tworzące formę urbanistyczną9 tj. a) budowle i związane z nimi tereny niezabudowane, b) działki i parcele, c) ulice.

3) Czynnik czasu. Większość morfologów miast bierze w swych badaniach pod uwagę czynnik czasu i uznaje jego zmienną rolę w procesie przemian morfologicznych. Różnią się oni jednak z reguły czasowym (a także przestrzennym) zakresem badań.

4) Uwarunkowania determinujące formę urbanistyczną. Ogół badaczy uwzględnia określone uwarunkowania – wewnętrzne i zewnętrzne – które ujawniają się w cechach morfologicznych formy. Różnią się jednak, jeśli chodzi o liczbę oraz rangę poszczególnych uwarunkowań branych pod uwagę. Conzen np. przypisuje określone formy urbanistyczne do konkretnych procesów socjogospodarczych, które dokonują się w danym czasie. Zajmując się miastami z konkretnego obszaru i czasu, funkcjonującymi w podobnych systemach prawnych i administracyjnych, Conzen zakłada, że między formą a funkcją, w tym samym czasie w różnych miejscach, nie może być rozbieżności. Znaczy to, że forma i funkcja są do siebie przypisane. Natomiast Caniggia, który zajmuje się formami miejskimi w szerszym zakresie czasowym i przestrzennym, nie ogranicza się wyłącznie do uwarunkowań socjoekonomicznych, lecz przenosi je na szeroko pojęty zespół uwarunkowań, a ponadto istotne znaczenie przypisuje miejscu (obszarowi) geograficzno-kulturowemu, w jakim poszczególne formy powstają (tab. 2.).

M.G.R. Conzen i jego uczniowie analizują poszczególne elementy planu średniowiecznego lub późniejszego miasta10, zaczynając od ich formy pierwotnej, poprzez kolejne etapy aż do współczesności. W rezultacie badań ewolucyjnych wyjaśniają genezę poszczególnych form oraz wydzielają pewne genetycznie odmienne części składowe planu, które zgodnie z opracowaną przez Kotera (1970) terminologią polską, nazywają się jednostkami morfogenetycznymi11.

Tabela 2. Uwarunkowania determinujące formę morfologiczną według Conzena (a) i Caniggii (b). (Opracowanie własne)

W przypadku, gdy autor chce zbadać więcej niż jedno miasto, Conzenowska metoda kartograficznej analizy planu miasta jest nazbyt szczegółowa i wymaga pewnych uogólnień (Whitehand, 1981:12-26; Whitehand, Alauddin, 1969; Slater 1982; Satoh, 1996; Siksna, 1996; Corsini, 1997 itp.). Jeszcze trudniejsza jest sytuacja, gdy badacz stawia sobie za cel opracowanie morfologicznego całokształtu miasta z obszaru konwergencji kulturowej, w tym procesów modelujących miasto w warunkach zazębiających się kultur. W takim przypadku trzeba nie tylko zbadać morfologię danego miasta (grupy miast), lecz także przeprowadzić analizę porównawczą jednostek morfogenetycznych pochodzących z obszarów o odmiennej kulturze.

Zgodnie z Conzenowską definicją morfologii miast, badania morfologiczne zajmują się zewnętrzną i wewnętrzną budową form urbanistycznych w ujęciu historycznym, jednocześnie uwzględniając uwarunkowania i procesy je kształtujące (A Glossary of Urban Form, 1996:55). Zajmując się zatem krajobrazem miejskim, morfologia miast zalicza się do geografii miast, a odwołując się do genezy miasta – wkracza w sferę geografii historycznej. Interesując się procesami i uwarunkowaniami, na skutek których zmienia się lub powstaje krajobraz miejski, wykazuje natomiast charakter interdyscyplinarny, systemowy; próbując interpretować poszczególne procesy i sposób ich oddziaływania na krajobraz miejski, którego głównym kreatorem jest człowiek, ujawnia też swoją przynależność do studiów społecznych. Wszystkie te aspekty badań morfologicznych nakładają wielką odpowiedzialność na badacza i pociągają za sobą znaczne ryzyko od strony interpretacji. Aby bowiem dokonać prawidłowej interpretacji charakteru i jakości wpływu zespołu uwarunkowań na formy urbanistyczne, trzeba dysponować szeroką wiedzą interdyscyplinarną, której granice trudno jest ustalić. Z drugiej zaś strony, nie sposób zrozumieć „organizmu miejskiego” – jednego z najbardziej złożonych systemów wśród „systemów żywych” – bez uciekania się do problematyki różnych dyscyplin wiedzy.

Metoda modelowego podejścia

Koncepcja książki oraz przedstawionych w niej studiów, a także dobór odpowiednich metod był uwarunkowany przede wszystkim ubóstwem materiału kartograficznego dotyczącego miast gruzińskich i brakiem możliwości prowadzenia badań w Gruzji. W celu zatem ujednolicenia niejednolitego i trudno porównywalnego materiału kartograficznego, dotyczącego miast gruzińskich oraz miast tworzących dla nich tło badawcze, analiza morfologiczna form urbanistycznych gruzińskiego miasta została przeprowadzona w ujęciu modelowym. Model jest uproszczonym, dwuwymiarowym zapisem graficznym danych, przedstawiającym najbardziej charakterystyczne elementy składowe wszystkich dostępnych dla badań planów miast. Są one efektem syntetycznych studiów przeprowadzonych w ramach poszczególnych typów miast. W rezultacie badane typy miast zaprezentowane są w książce w 21 modelach, z których zdecydowana większość została opracowana specjalnie na potrzeby tych studiów12.

W przyjętych schematach modelowych konkretne elementy fizyczne formy urbanistycznej13 są odpowiednio przedstawione w oznakowaniu symbolicznym. Forma urbanistyczna rozumiana jest nie tylko jako suma tych elementów, lecz jako system ich wzajemnych relacji, zachodzących w czasie i w przestrzeni geograficzno-kulturowej. Oznacza to, że wszystkie elementy fizyczne, zawarte w modelach, mają konkretne znaczenie, a ich lokalizacja bądź kształt nie są przypadkowe. Każdy symbol jest nośnikiem treści dotyczących:

1) Formy – tzn. kształtu elementu fizycznego (np. regularny bądź nieregularny charakter sieci ulic, murów miejskich itp., miejsce lokalizacji poszczególnych elementów fizycznych).

2) Funkcji pełnionych przez poszczególne elementy modelu. W sytuacji braku danej formy w modelu autorka próbuje stwierdzić, czy funkcja ta jest pełniona przez inną formę występującą w danym układzie. Był to bardzo ważny etap analizy porównawczej, wymagał bowiem kompleksowego ujęcia zespołu uwarunkowań, determinujących w krajobrazie miejskim różne formy urbanistyczne. Niekiedy kształt elementu fizycznego warunkowany był cechami topograficznymi obszaru, a czasami determinowany był kulturowo – w rozumieniu sensu largo, czy też zdeterminowany politycznie itp. Niezwykle ważnym czynnikiem analizy morfologicznej był czynnik czasu; służy on do wykazania, czy forma jest efektem ewolucyjnego rozwoju społecznego i gospodarczego w przestrzeni kulturowo-geograficznej, czy też wynikiem zastosowania gotowych rozwiązań, wzorców urbanistycznych.

3) Procesu odzwierciedlonego w przestrzeni przez konkretne formy, pełniące konkretne funkcje.

Podstawowym przedmiotem badań jest miasto gruzińskie, zatem analizie porównawczej poddane zostały elementy fizyczne występujące przede wszystkim w legendach modeli miast gruzińskich. Elementy fizyczne modeli miast oceniane są w skali czterostopniowej:

1) Podobne (P) – gdy forma, funkcja bądź procesy kształtujące daną formę morfologiczną w modelu gruzińskim oraz w modelu porównywanym są na tyle zbieżne, że można je określić jednoznacznie;

2) Częściowo podobne (CP) – gdy forma, funkcja bądź procesy kształtujące daną formę morfologiczną w modelu gruzińskim oraz w modelu porównywanym nieco różnią się od siebie;

3) Brak podobieństwa (BP) – gdy forma, funkcja bądź procesy kształtujące daną formę morfologiczną w modelu gruzińskim zdecydowanie różnią się od swoich odpowiedników w modelu porównywanym;

4) Brak występowania (BW) – gdy forma, funkcja bądź procesy kształtujące daną formę morfologiczną w modelu gruzińskim nie występują w modelu porównywanym.

Wyniki analizy porównawczej modeli zestawione zostały w tabeli oraz zaprezentowane w odpowiednich rozdziałach14. Zawartość tabeli zaś analizowana jest z uwzględnieniem:

1) długości występowania w mieście gruzińskim elementu fizycznego, oznaczonego symbolem – co miało pomóc w przeprowadzaniu periodyzacji morfologicznej;

2) określenia, w jakich jeszcze miastach występuje ten sam symbol w sensie formy, funkcji i procesu (przy czym autorka przyznaje pierwszeństwo procesom przed funkcją i formą oraz funkcjom przed formą).

Jeśli wszystkie trzy treści (forma, funkcja, proces) są podobne, to oznacza, że symbol ten jest wspólny dla miasta gruzińskiego i miasta tła. Natomiast w zależności od tego, czy symbol wcześniej występował w mieście gruzińskim, czy w mieście tle, zachowując wyżej wspomnianą hierarchię między procesem, funkcją i formą, autorka uznaje bądź nie uznaje danego zjawiska za wpływ porównywanego miasta na miasto gruzińskie.

Opisana wyżej metoda jest metodą autorską, stworzoną na potrzeby tych studiów. Została ona nazwana modelową metodą morfologiczną. Mimo całej jej złożoności jest to, moim zdaniem, jedyna metoda umożliwiająca prowadzenie tego typu całościowych badań.

Modele miasta starożytnego

Wprowadzenie

Pod określeniem „miasto starożytne” będą rozpatrywane dawne miasta Środkowego Wschodu, miasta greckie i rzymskie oraz miasta gruzińskie, dla których te poprzednie tworzą tło badawcze (il 2). Epoka miast starożytnych zaczyna się od powstania najstarszych osad miejskich, a kończy w IV w. rozpadem Imperium Rzymskiego, pojawieniem się feudalizmu oraz uprawomocnieniem religii chrześcijańskiej (tab. 3).

Obszar, który określamy mianem Środkowego Wschodu, nie ma precyzyjnie określonych granic. Większość tego regionu znajduje się w Azji Mniejszej, część leży w Afryce Północnej (Egipt). W sensie historycznym, kulturowym i pod względem procesów rozwojowych jest to obszar znacznie różniący się od regionów przyległych. Wzorce urbanistyczne Środkowego Wschodu są odrębne od tych, które pochodzą z innych obszarów Azji i Afryki.

Prawie 4/5 Środkowego Wschodu zajmują pustynie lub jałowe góry. Takie warunki naturalne mają bardzo duży wpływ na położenie miast. W czasach prehistorycznych największa koncentracja ludności występowała w dolinach dużych rzek (międzyrzecze Tygrysu i Eufratu, dolina Nilu). Tam właśnie w IV tys. p.n.e. pojawiły się pierwsze miasta (Wheatley, 1967, 1971; Whitehouse, 1977; Braidwood, Willey, 1962 itp.). Środkowy Wschód częstokroć nazywany jest kolebką cywilizacji. Najstarsze śródlądowe cywilizacje miejskie kultury Mezopotamii, Egiptu, a później Lewantu rozwinęły się właśnie tutaj, na stosunkowo małym obszarze geograficznym.

Kolejny etap rozwoju urbanistycznego tego regionu (od 1200-800 r. p.n.e. do końca VI w.) wiąże się z początkiem miasta hellenistycznego (Kraeling, Adams, 1960; Adams, 1966; Braidwood, Willey, 1962). Jest to okres dalszych wędrówek ludów (Wróbel, 1971:18) oraz dyfuzji form urbanistycznych ze Środkowego Wschodu w kierunku zachodnim (Carter, 1972:1-17). Ówczesne osady miejskie jeszcze nie spełniały kryterium miejskości według definicji Weberowskiej (przedstawionej we wstępie). Rozpoczyna się postępujący proces zmniejszania się gospodarczego i politycznego znaczenia śródlądowych miast Środkowego Wschodu (takich jak: Eridu, Çatal Hüyük, Ur, Nippur, Nineven, Byblos, Memfis, Kahun, Babilon, Uruk, Tepe Yahya, itp.) na rzecz nowych miast portowych z basenu Morza Śródziemnego (Ateny, Rzym, Sparta, Milet, Aleksandria, Pireus, Sydon, Efez, Tyr, Abydos, Perynt, Bizancjum, Herakleja, Synopa, Amizos, Trapezunt, Fazis, Dioskuria, Pityus itp.) (Carter, 1972; Wróbel, 1971; Wycherley, 1962 itp.).

Tabela 3. Miasto gruzińskie oraz wybrane miasta orientalna i europejskie* w skali czasowej** (Opracowanie własne)

* W tabeli przedstawione są wyłącznie te typy miast, które w pracy tworzą środowisko urbanistyczne dla miast gruzińskich.

** Skala czasowa według gruzińskiej periodyzacji:

I. Okres miast starożytnych (hellenistycznych), I poł. I tys. p.n.e. – IV w. n.e., zapoczątkowany datą powstania państwa gruzińskiego i trwający do wykształcenia się nowych systemów społeczno-gospodarczych oraz rozpowszechnienia religii chrześcijańskiej (337 r.)

II. Okres miast średniowiecznych (feudalnych), IV w. – 1781 r., okres feudalizacji kraju trwający w zasadzie do podpisania Traktatu Georgiewskiego między Gruzją a Rosją. W ramach tego okresu wydzielone zostały podokresy oraz etapy rozwoju miast:

1) Podokres miasta wczesnofeudalnego (IV-X w.)

a) etap miasta przejściowego od starożytności do średniowiecza (IV-VI w.) – dawne miasta utrzymują jeszcze siłą inercji wysoki poziom rozwoju;

b) miasto etapu upadku gospodarki miejskiej, gdy nastąpiło ograniczenie podstawowych funkcji miejskich, tj. handlu i rzemiosła (VI-IX w.) – tak zwane miasto agrarne;

c) etap nowomiejski (IX-XI w.) – powstanie nowych i odrodzenie niektórych starych miast;

2) Podokres miasta pełnego feudalizmu (XI-XIII w.). W historii Gruzji okres ten nazywany jest inaczej „złotym wiekiem” i dorównuje doniosłością europejskiemu renesansowi; w tym czasie miasto dochodzi do swego szczytowego rozwoju; dają się zaobserwować elementy gospodarki kapitalistycznej (podział pracy).

3) Podokres stagnacji miast (XIV-XVIII w.) – Gruzja traci znaczenie polityczne, co staje się powodem stagnacji miast.

III. Okres miast nowych (zalążków kapitalistycznego miasta), 1781-1921 r., od podpisania Traktatu Georgiewskiego między Gruzją a Rosją do ogłoszenia Gruzji republiką ZSRR.

IV. Okres miast współczesnych (miasta socjalistycznego lub radzieckiego), rozpoczęty w 1921 r. i trwający do momentu rozpadu ZSRR.

W tym czasie na terenach Hellady zaczynają się wyłaniać zorganizowane organizmy społeczne i polityczne. Rozpad ustroju plemiennego i przejmowanie władzy w nowym ustroju przez króla warunkuje powstanie greckiego polis. Proces powstawania polis – nazywany procesem synojkizmu – oznacza tworzenie małych organizmów o specyficznej formie państwa-miasta poprzez łączenie się kilku blisko siebie leżących osad rolniczych w jeden organizm państwowy (Mała encyklopedia kultury antycznej, 1983:604). Z tym faktem łączy się morfologicznie plan greckiego miasta (Wróbel, 1971:20), które najpierw rozwija się bezplanowo, a później planowo. Greckie miasto bezplanowe nazywane jest również miastem o budowie archaicznej (nazwa wg Arystotelesa), natomiast miasto planowe – greckim miastem planowym.

Polis ukształtowało się w pierwszej połowie I tys. p.n.e., po upadku poprzednich wielkich cywilizacji epoki brązu. W tamtej epoce umiejętności techniczne były zmonopolizowane przez wąskie grupy sprawujące władzę. Zdobycze techniki w epoce żelaza, tańszego i skuteczniejszego w użyciu, przyczyniły się do wielu innowacji w rzemiośle i handlu oraz w rolnictwie. Zaowocowało to wyraźniejszą różnicą ośrodków miejskich i wiejskich, a także jeszcze większym rozwarstwieniem społecznym, bo pojawiły się nowe zawody. Dawne plemienne i półplemienne formy organizacji społecznej zostały zastąpione instytucjami państwowymi i nowymi kategoriami urzędników.

Początkowo polis były zarządzane przez arystokrację ziemską, która z biegiem czasu zdobywała coraz bardziej uprzywilejowane stanowisko w sferze społeczno-gospodarczej. Wytworzyła się również (obok średnio- i małorolnych chłopów) warstwa ludności bezrolnej, która w okresie kolonizacji (VIII-VII w. p.n.e.) emigrowała za morza. Greckie kolonie, zasiedlone przez małorolnych chłopów oraz ludność bezrolną, znajdowały się na wybrzeżach Tracji i Morza Czarnego, w Italii i na Sycylii, w Hiszpanii i Galii. W VII w. p.n.e., wraz z rozpowszechnieniem pisma alfabetycznego, wystąpiła w świecie greckim wyraźna tendencja do kodyfikacji prawa. Ta znamienna innowacja nie pojawiła się w Grecji lądowej i w greckich koloniach na wschodzie, lecz w pierwszym rzędzie w koloniach na Zachodzie, bardziej oddalonych i trudniej dostępnych.

Główny impuls mógł pochodzić z potrzeby zapewnienia kolonistom, wywodzącym się z rozmaitych miast, gdzie obowiązywały różne systemy prawa zwyczajowego, jednego kodeksu prawa (Willetts, 1990:294). W mieście greckim z okresu ustroju demokratycznego agora – nie jako forma, lecz treść – stanowi przestrzenne odzwierciedlenie prawnych innowacji w świecie greckim (Carter, 1972; Dickinson, 1951, 1961; Eisenstadt, Shachar, 1987 itd.).

Przed rozkwitem miasta greckiego (obok którego rodzi się miasto rzymskie) Aleksander Wielki zaczyna podbijać świat (od roku 334 p.n.e.). Następuje wówczas wtórny proces urbanizacji na terenach kolebki miast. Pojawia się miasto hellenistyczne, a wraz z nim najpierw prawa samorządowe i statut miasta, a potem hellenistyczne wzorce przestrzenne.

Warto zauważyć, że w przeciwieństwie do greckiej kolonizacji o charakterze gospodarczym rozpoczęta przez Aleksandra Macedońskiego kolonizacja terenów wschodnich miała charakter ekspansji militarnej. Wzorce urbanistyczne rozpowszechniane przez wojowników, a nie przez rolników, spotykały się z niechęcią miejscowej ludności. O braku aprobaty miejskiego społeczeństwa z obszaru kolebki miast w stosunku do nowych, siłą wprowadzanych, samorządowych, demokratycznych wzorców z Zachodu świadczy fakt, że na Wschodzie można spotkać się z hellenistycznymi formami przestrzennymi, natomiast brak tam mechanizmów demokratycznych15.

Greckie i rzymskie wzorce na terenach Orientu przetrwały do momentu rozpowszechnienia się w regionie Środkowego Wschodu nowej, islamskiej kultury (począwszy od VII w.), która, rzecz jasna, zapoczątkowała rozwój właściwych dla siebie form urbanistycznych.

Miasta rzymskie różniły się nieco od starożytnych miast greckich. Różnice między nimi polegały nie na odmiennych zasadach rozplanowania (szachownica ulic), lecz na wprowadzeniu w rzymskim mieście nowych technik konstrukcyjnych, nowych typów budowli, nowych udogodnień technicznych, a także na istotnym wpływie czynnika militarno-obronnego na rozplanowanie miasta. Prawdą jest – pisze Willets (1990:293) – że monarchowie hellenistyczni, włączając Aleksandra Wielkiego, położyli kres idealnej koncepcji greckiego polis, w której samowystarczalność niezależnego miasta-państwa była podstawą cywilizowanego dobrobytu. Wszelako, kiedy Rzymianie poddali swojej władzy wszystkie terytoria, na których ukształtowała się cywilizacja śródziemnomorska, miasta pozostały przez stulecia lokalnymi centrami władzy. Dopiero gdy cesarstwo rzymskie zaczęło usuwać się ze sceny dziejów, przestały odgrywać tę rolę.

Miasta gruzińskie leżą między obszarem kolebki miasta macierzystym obszarem miast greckich i rzymskich (il 1, 2). W obu przypadkach zajmują peryferyjną pozycję, aczkolwiek mieszczą się w orbicie wpływu obu tych obszarów (Atlas historyczny świata, 1992:6, 9, 12, 13, 17, itp.; Mała encyklopedia kultury antycznej, 1983, Kolchida, Iberia: 333, 380, Diospolos: 196, Pont: 608; Pirveli, 1999 itp.). Warunki przyrodnicze w Gruzji sprzyjają rozwojowi zarówno miast śródlądowych (Iberia – Wschodnia Gruzja), jak i portowych (Kolchida – Zachodnia Gruzja). Oznacza to, że podstawowe uwarunkowania gospodarcze i polityczne, które przesunęły ognisko urbanizacji ze Środkowego Wschodu do Hellady, w przypadku miast gruzińskich zmieniły jedynie kierunek do „centrum”.

Warto również zauważyć, że gruzińskie miasta należą do tych miast, które:

a. z powodu łatwego kontaktu z Grecją lądową nie zostały objęte skodyfikowanym prawem, które wprowadzono w miastach położonych na zachód od Grecji lądowej;

b. broniąc się przed ekspansją militarną z zewnątrz, prawdopodobnie broniły się również przed narzuconymi wzorcami przestrzennymi grecko-rzymskiego miasta kolonialnego.

Dawne miasto Środkowego Wschodu

Nie wiadomo dokładnie, kiedy i gdzie pojawiły się pierwsze miasta, ale generalnie za pierwsze miasto na świecie uznawane jest Eridu w Mezopotamii (Mallowan, 1967:6-7). Jednakże miasto anatolijskie, Çatal Hüyük, (il 3), odkryte w 1961 r., korzeniami może sięgać nawet głębiej (Mellaart, 1967). Powstało ono około 6000 lat p.n.e. Domy, budowane z cegły i suszonego mułu, przylegały do siebie. Wchodziło się do nich przez otwory w płaskich dachach. W chłodniejsze dni dachy wykorzystywano jako miejsca pracy. Na przykładzie tego miasta naukowcy przypuszczają, że w Anatolii pojawienie się miejskiego trybu życia mogło poprzedzić początki rolnictwa (Jacobs, 1969:5-38).

Pierwsze miasta Środkowego Wschodu (np. Eridu, Çatal Hüyük,, Ur, Nippur, Nineven, Byblos, Memfis, Kahun, Babilon, Uruk, Tepe Yahya itp.) były miastami śródlądowymi, wywodzącymi się z kultur rolniczo-hodowlanych typu przednioazjatyckiego16. Zdecydowana ich większość miała podobne położenie topograficzne: znajdowały się one w dolinach życiodajnych rzek.

Do powstawania pierwszych miast przyczyniło się kilka uwarunkowań, które spowodowały gromadzenie się ludności w określonych miejscach (Wiley, 1976:189-192; Mallowan, 1967; Oppenheim, 1965, 1965 itp.). Były to:

1) rozwinięta technika irygacyjna, a także rozwój rybołówstwa i górnictwa, co sprzyjało powstaniu nadwyżek żywności;

2) transport rzeczny przy użyciu ręcznie sterowanych tratw, który ułatwił koncentrację nadwyżek produkcji w kilku centrach;

3) potrzeba kanalizowania wody i ochrony ludności przed powodziami.

Prawdopodobnie powstanie w naturalny sposób pierwszych osiedli i organizmów miejskich odpowiadało wyżej wymienionym potrzebom, a owe skupiska ludności nabierały fizjonomicznych i przestrzennych cech miejskich. Na ich przykładzie można mówić o ewentualnych koncepcjach urbanistycznych pierwszych miast.

W miastach tych władcy zamieszkiwali w pałacach. Występowały też pewne formy zorganizowanej religii, co oznaczało konieczność budowy świątyń. Pałac i świątynia były najokazalszymi budynkami i stanowiły trzon miast. Przed atakiem wrogów chroniły miasto solidne mury z ufortyfikowanymi bramami i wieżami strażniczymi, a przed klęskami żywiołowymi – kanały irygacyjne. Ponieważ pałac i świątynie były podstawowymi komponentami spontanicznie powstałej koncepcji, to one wraz z elementami obronnymi, do których zaliczane były również kanały irygacyjne – tworzyły wzorzec, powtarzający się we wszystkich innych osadach typu miejskiego.

Zaspokojenie minimum ludzkich potrzeb zależało od władcy, króla-kapłana, który zyskiwał w zamian zaufanie poddanych. To niepisane prawo wytworzyło się w mieście, a z czasem obowiązywało w całym państwie. Częstą formą były wówczas miasta-państwa. Były one zamieszkane przez rolników i nierolników i zawierały w swoich granicach tereny rolnicze. Nie trzeba było spełniać wymogów prawnych, żeby zostać miastem, „bo miasto samo w sobie było prawem” (Child, 1956:3).

Warto zauważyć, że brak praw miejskich jest cechą regionalną miast orientalnych. Nawet w okresie, gdy na Zachodzie obowiązywało prawo miejskie, nie przyjęło się ono na terenach wschodnich. Podczas wtórnej urbanizacji terenów kolebki miast pojawiły się hellenistyczne formy miejskie, pozbawione jednak tych treści, które wyróżniały miasta znajdujące się na zachód od Grecji.

Niektóre z pierwszych miast zakładane były według planu. Warto tutaj przypomnieć, że egipski hieroglif oznaczający miasto wyobrażał kółko z krzyżykiem w środku, co symbolizowało osiowość (Carter, 1972:5). Później zasada ta, która dotarła do Rzymian przez Etrusków, została wykorzystana w schemacie rzymskiego castrum. Dobrym przykładem planowego miasta jest Kahun (2600 r. p.n.e.) w Egipcie. Powstało ono specjalnie dla robotników zatrudnionych przy budowie piramid. Miało szachownicowy układ ulic oraz jednolity charakter zabudowy. Standardowe, jednokondygnacyjne domy robotników były trzypokojowe, z otwartym dziedzińcem. Od tej jednolitej zabudowy odróżniało się kilka domów dwukondygnacyjnych, które należały do brygadzistów, nadzorców i urzędników (Hiorns, 1956:11-14).

W Mezopotamii wcześniej niż gdzie indziej powstały pierwsze miasta otoczone murem. Ogrodzony teren obejmował zarówno obszar zabudowany, jak i rolniczy. W okresie późniejszym (od I tys. p.n.e.) w mieście pojawiają się mury wewnętrzne, które oddzielają od reszty miasta tę jego część, w której gromadzą się instytucje publiczne oraz siedziby władz cywilnych i religijnych. Zabudowę miejską można podzielić na dwie kategorie: na bogato ozdobione monumentalne budowle publicznego użytku (świątynie, warsztaty, spichlerze itp.) oraz na znacznie uboższe domy mieszkalne. Dom przeciętnego mieszkańca miasta zbudowany był z suszonego mułu i nawozu i – z wyjątkiem pojedynczych przykładów, odkrytych przez archeologów – nie przetrwał do naszych czasów. Badania archeologiczne w Ur odkryły różne typy domów, datowane na 2000 r. p.n.e.; były wśród nich domy dwukondygnacyjne z dziedzińcem, z bieżącą wodą i systemem kanalizacyjnym dla ścieków (Beaurnont, Blake, Wagstaff, 1976:190).

Większość mieszkańców tych miast stanowili rolnicy i rybacy. W przeciwieństwie do wiosek, tzn. osad nieobwarowanych oraz najczęściej rodowych, mieszkali tam również duchowni, urzędnicy, kupcy, rzemieślnicy i artyści. Miasta liczyły od 7000 do 25 000 mieszkańców i były co najmniej trzy razy większe od ówczesnych wiosek (Gordon, Child, 1950:3-17).

Ze względu na zajmowaną powierzchnię ośrodki miejskie Środkowego Wschodu można podzielić na miasta-giganty i na miasta o zwykłej wielkości. W I tys. p.n.e. Babilon zajmował 1000 ha, Niniwa 750 ha, Erech – 450 ha (Oppenheim, 1965:5). Fakt ten wyjaśnia się istnieniem w granicach tych miast stref ogrodów i domów z ogrodami. Oczywiście tego typu miast-gigantów nie było wiele. Zwykle wielkość miast wahała się od 10 do 20 ha (McAdams, 1965). Większość miast Środkowego Wschodu (zwłaszcza sumeryjskich) zbudowana była na podstawie jednego schematu i charakteryzowała się idealnie planowym układem, zachowując przy tym indywidualny charakter.

Model dawnego miasta Środkowego Wschodu

Podane wyżej przykłady nie wyczerpują listy wszystkich dawnych miast Środkowego Wschodu, niemniej można je potraktować jako najbardziej typowe. W miastach tych można wyszczególnić trzy podstawowe elementy planu: 1) mury zewnętrzne, otaczające całość oraz mury wewnętrzne, dzielące obszar miasta na część rolniczą i administracyjną; 2) miejsce dla bydła i 3) kwartał handlowy. Na tle całego miasta wyróżnia się pałac władcy, świątynia i obiekty fortyfikacyjne.

Il. 4. Model dawnego miasta środkowego Wschodu(Opracowanie własne na podstawie źródeł pisanych i rekonstrukcji archeologicznej planów ówczesnych miast)

Model przestrzenny dawnego miasta Środkowego Wschodu (il 4) składa się więc z dwóch części, które oddzielone są od siebie wewnętrznym murem; obie części są planowe, ale różnią się wielkością siatki17, co wskazuje na wielkość działek. Wielkie budowle pałacowe oraz gmachy użyteczności publicznej (świątynie, archiwa, spichlerze itp.) koncentrują się w części z drobną siatką, natomiast drugą połowę – z większą siatką – stanowią tereny dla bydła, ogrody i obszar zabudowy wyłącznie mieszkaniowej. Ta ostatnia występuje w obu częściach miasta, z tym jednak, iż w drugiej części ma charakter wiejski. Świątynia i pałac wyznaczają centrum miasta, które rzadko pokrywa się z geometrycznym centrum osady. Częstokroć mieszkalna część miasta – kwartał reprezentacyjny, handlowy i z zabudową mieszkaniową – oddzielona jest od rolniczej części dodatkowym ogrodzeniem. Zabudowa pałacowa i świątynie charakteryzują się dużą liczbą elementów obronnych w postaci własnych murów i wież. Całość miasta zamykał zewnętrzny pierścień murów z ufortyfikowanymi bramami i wieżami strażniczymi, otoczony fosą.

Jako materiał budowlany wykorzystywano cegłę, suszoną cegłę, suszony muł i nawóz. Do budowy obiektów fortyfikacyjnych oraz do wykańczania nawierzchni ulic używano także kamieni.

Na zakończenie warto podkreślić, że jest to model miasta, którego powstanie warunkowane było intensywnym rolnictwem, natomiast do jego dalszego rozwoju przyczynił się handel oraz rozwój nauk ścisłych, potrzebnych m.in. do prowadzenia ksiąg.

Miasto greckie

Grecka koncepcja urbanistyczna przedstawiona jest na przykładzie miasta archaicznego (il 5) i miasta planowego (il 6). W archaicznym mieście greckim nie występowały elementy planowe układu przestrzennego, tak bardzo charakterystyczne dla miast późniejszych (Wycherley, 1962:9)

Il. 5. Ateny – rekonstrukcja planu miasta archaicznego wg Wycherleya 1) akropol, 2) agora, 3) dzielnica bogatych ziemian, 4) dzielnica kupców i rzemieślników(Źródło: Carter, 1973:20)

Greckie miasto-państwo, polis, było jednostką niezależną pod względem religijnym, politycznym i gospodarczym. W planie miasta (il 5.) wszystkie te trzy funkcje mają swoje przestrzenne odzwierciedlenie i są widoczne w postaci dominujących cech fizycznych, przy czym w procesie tworzenia się miast najpierw wyłaniał się akropolis – miejsce obronne, centrum polityczne i religijne, a dopiero później miejsce pełniące funkcje gospodarcze i społeczne (agora).

Na akropolis, siedzibie najwyższej władzy religijnej i wojskowej, znajdowały się świątynia i zamek króla; mieściły się tam również skarbce i archiwa. Poniżej, wokół lub u stóp akropolu, rozwijało się miasto. Tam również znajdował się trzeci charakterystyczny element – agora, rynek, plac, przy którym grupowały się budynki użyteczności publicznej. Na początku agora stanowiła fragment otwartej przestrzeni; później pojawiły się na niej budynki związane z handlem i z władzą cywilną. Z czasem powstawały tam również ołtarze i świątynie, które jednakże nie dorównywały znajdującym się na akropolu. Ponieważ agora – drugie po akropolu centrum miasta – była miejscem, gdzie zbierali się obywatele, wśród otaczającej ją zabudowy pojawiła się charakterystyczna budowla, rodzaj portyku, podcieni – stoa. Można było się tam schronić przed słońcem lub deszczem. Wielkość, ilość i rola zabudowań agory rosły wraz z postępem organizacji polis i wzrostem liczby ludności. W okresie późniejszym agora przejęła wszelkie funkcje centrum miasta i z czasem stała się jego najważniejszą częścią.

Obok akropolu i agory, wzdłuż dróg lub wydeptanych ścieżek powstawały kwartały mieszkaniowe. Na tle okazałej, monumentalnej zabudowy publicznej domy mieszkalne wyglądały nijako; rozbudowywały się one samorzutnie i spontanicznie. Chaotycznie grupujące się domy mieszkalne nie wykazywały w swym układzie przestrzennym żadnej prawidłowości. Ulice łączące ze sobą poszczególne grupy domów powstawały tam, gdzie było miejsce; były one wąskie i kręte. Główne ulice, tj. te, które prowadziły od bram miejskich do agory oraz od agory do akropolu, były trochę szersze od pozostałych, ale również były kręte (Wróbel, 1971; Benevolo, 1995).

W początkowej fazie rozwoju miast archaicznych akropol był najważniejszym miejscem polis. Później, wraz z ograniczeniem władzy króla, zanikało znaczenie akropolu, natomiast wzrastało znaczenie agory. Ewolucja ustroju politycznego i społecznego polis – od królewskiego, poprzez arystokratyczny do demokratycznego – znajduje więc odzwierciedlenie w planie miasta. Akropol cały czas góruje nad miastem i tworzy jego sylwetkę i symbol, natomiast agora, rozwijając się stopniowo i grupując coraz ładniejsze budynki publiczne, staje się ważniejszym od akropolu elementem miasta. Świadectwem ustroju arystokratycznego natomiast są widniejące na planie Aten duże i małe działki miejskie.

Na początku akropol, jako twierdza, był jedynym elementem fortyfikacji miejskich. Mury miasta, zamykające całą osadę w pierścień obronny, pojawiły się dopiero w VI-V w. p.n.e. (gdy nasiliły się najazdy Persów). Były one przystosowane do warunków topograficznych terenu i powtarzały zewnętrzny kształt chaotycznie rozwijającego się miasta.

Wszystkie wymienione cechy archaicznego miasta greckiego są dobrze widoczne na przykładzie Aten (il 5.), miasta, które wyrosło na stromym, skalistym wzgórzu (60 m n.p.m.), o płaskim szczycie, w miejscu przedgreckiej osady Pelazgów. Akropolis dominuje nad całym miastem; u jego stóp, od północy mieści się agora, połączona z akropolem trasą uroczystych procesji, falistą ulicą zwaną Drogą Panatenajską (dromos). W północno-zachodniej części agory, nad rzeką Ilissos, leżała dzielnica najdawniejszych osadników, natomiast po stronie północno-wschodniej powstała dzielnica rzemieślników i kupców, tworząca wraz z agorą i placem targowym ośrodek życia miejskiego. Miasto składało się zatem z trzech części: 1 ) akropolu – siedziby władzy królewskiej, 2) dzielnicy bogatych ziemian nad rzeką Ilissos, 3) dzielnicy kupców i rzemieślników z agorą. Odpowiada to wspomnianym wyżej trzem kolejnym ustrojom polis: królewskiemu, arystokratycznemu i demokratycznemu.

Miasto, które wyrastało wokół monumentalnego i ceremonialnego centrum, miało układ radialno-koncentryczny. Nieregularnie koncentryczne ulice, a raczej spontanicznie wydeptane ścieżki powtarzające kontury rzeźby, wiązały centrum miasta z bramami również nieregularnych murów miejskich.

Opisany wyżej typ archaicznego greckiego polis rozpowszechnił się na terenach samej Grecji oraz – w procesie greckiej kolonizacji – nad Morzem Śródziemnym i Czarnym (Carter, t. I, cz. II, 1972:20).

Fale migracji w kierunku zachodnim (wybrzeża Morza Jońskiego, Sycylia, południowe Włochy, południowa Francja, Libia, Hiszpania) rozpoczęły się około 750 p.n.e. i trwały mniej więcej do końca VI w. p.n.e. Bardziej dla nas interesująca fala migracji o kierunku wschodnim (wybrzeże Morza Marmara i wschodnie wybrzeża Morza Czarnego), która wywodziła się z dwóch miast, Megary i Miletu, około 650 p.n.e. dotarła do wschodniego wybrzeża Morza Czarnego, w tym do Kolchidy (zachodnia Gruzja). W obu przypadkach osady zakładane bądź zamieszkane przez greckich osadników służyły celom gospodarczym Grecji. Charakteryzowały się one trzyczęściowym (akropol, dzielnica bogatych ziemian bądź arystokracji i dzielnica zwykłych mieszkańców), nieregularnym, radialno-koncentrycznym układem przestrzennym, podobnym do wyżej opisanego archaicznego (bezplanowego) miasta greckiego18.

Il. 6. Milet — greckie miasto planowe; rekonstrukcja von Gerkana, 1924(Źrodło: Carter, 1972)

W roku 479 p.n.e. Milet – miasto o archaicznym układzie przestrzennym, zburzone wcześniej przez Persów, zostaje odbudowane na podstawie regularnego planu Hippodamusa. W urbanistyce jest to moment przełomowy, bowiem rozpoczyna on erę nowej urbanistycznej koncepcji miasta planowego i daje początek nowemu, bardziej znanemu typowi miasta klasycznego.

Il. 7. Obszar kolonizacji greckiej (Źródło: Carter, 1972)

Plan Miletu (il 6) jest najczęściej prezentowanym przykładem greckiego miasta planowego; między innymi dlatego, że cechy zewnętrzne Miletu i greckiego miasta kolonialnego wykazują ogromne podobieństwo, wobec czego plan tego miasta można uznać za wzór. Różnice, jakie występują między poszczególnymi miastami zakładanymi na podstawie planu Hippodamusa, wynikają głównie z różnic w charakterze terenu, na którym miasto było zakładane. Niżej przedstawione charakterystyczne cechy planu Miletu można do pewnego stopnia zgeneralizować i odnosić także do innych miast powstałych lub przebudowanych po 479 r. p.n.e. w Grecji oraz na większości obszarów kolonizacji greckiej (il 7) (Carter, 1972:21-22).

Od tego momentu dawna grecka forma urbanistyczna miasta bezplanowego, zachowując swoje podstawowe elementy morfologiczne – mury miejskie, agorę, rodzaj zabudowy mieszkaniowej, administracyjno-publicznej, sakralnej itd. – wzbogaca się o regularny układ przestrzenny. Jednocześnie ostatecznie znika z planu miasta akropol. Jego funkcje oraz charakterystyczną zabudowę, zmodyfikowaną przez wymogi natury gospodarczej i politycznej, przejmuje agora. Ta specyficzna przestrzeń publiczna w mieście planowym występuje jako jednoznaczne centrum.

Na przykładzie Miletu widać wyraźnie, że całe miasto zostało zbudowane według zwartego i regularnego planu. Nie oznacza to jednak, że wszystkie części miasta są identyczne; północny fragment planu różni się np. od jego południowej części. Dominującą cechą zwartego planu jest regularna szachownica, która w rzeczywistości jak uważa Carter (1972:21) – nie była aż tak bardzo sztywna. Linie perpendykularne (północ – południe), wyznaczające dominującą serię ulic, są poprzecinane liniami horyzontalnymi (wschód – zachód) tak, aby wytworzyły się prostokątne bloki.

Budynki publiczne i place zajmowały większe prostokątne bloki, które powstały z połączenia kilku standardowych prostokątów. Zabudowa publiczna pochłaniała znaczną przestrzeń między północną a południową częścią miasta. Regularna siatka ulic i równo podzielone działki budowlane sygnalizują jednorodny charakter zabudowy mieszkaniowej; zwykle składały się na nią domy jednorodzinne, z wewnętrznymi podwórzami. Jakość i reprezentacyjny charakter domów malały w miarę oddalania się od centrum miasta ku peryferiom. Odpowiednio do tego zmieniała się też struktura społeczna wolnych obywateli; uboższe grupy społeczne zamieszkiwały tereny dalej położone, leżące bliżej murów miejskich. Tego rodzaju rozmieszczenie grup społecznych w mieście, zróżnicowane stosownie do zamożności, nazywane jest horyzontalną stratyfikacją społeczną (Wycherley, 1962). Taka segregacja społeczna była jedną z najbardziej charakterystycznych cech planowych miast greckich.

Il. 8. Priene (Źródło: Wróbel, 1971)

Na planie Miletu nie ma akropolu. W rezultacie uwydatnia się znaczenie agory, przy której również znajdują się świątynie. Twierdzę (akropol) pozostawiono poza planowym obszarem miasta. Funkcję obronną przejęły w całości mury miejskie, a wzmacniało ją trudno dostępne, strategiczne położenie miasta. Mury, które otaczają całe miasto, nie są regularne i tworzą kontrast w stosunku do geometrycznego układu miasta.

Miasta zakładane przez Greków, zarówno w Grecji właściwej, jak i na obszarach kolonizowanych, z pewnymi zmianami powtarzały wyżej opisany schemat. Różnice między rozplanowaniem poszczególnych miast – jak wynika z zaprezentowanych planów (il 8) – przeważnie podyktowane były różnymi warunkami topograficznymi. Natomiast prostokątna szachownica ulic, zorientowanych (z pewnymi odchyleniami) N – S oraz W – Z i ograniczających bloki o stałych wymiarach, zasadnicza różnica pomiędzy jednorodną zabudową mieszkaniową i wielkimi budowlami publicznymi, a także istnienie agory i innych placów były cechami powtarzającymi się we wszystkich miastach zakładanych przez Greków.

Model miasta greckiego

Na podstawie wcześniej przeprowadzonej analizy stworzone zostały dwa modele greckiego miasta, model archaicznego miasta bezplanowego (il 9.1) oraz model miasta planowego (il 9.11).

Model miasta archaicznego obejmuje obszar znajdujący się poza granicami obwarowanej osady, uwzględnia on bowiem również osady satelickie, składające się na polis. Liczba osiedli satelickich – które najczęściej były wioskami – zależy od liczby osad objętych procesem synojkizmu.

Samo miasto, jak wynika z modelu, składa się z trzech podstawowych części, a mianowicie: 1) akropolu, 2) pierwotnej osady, która zwykle była dzielnicą bogatych ziemian (c1), 3) dzielnicy kupców i rzemieślników (c2) z agorą (B).

Wszystkie te trzy części charakteryzują się nieregularnym, radialno-koncentrycznym układem przestrzennym. Model jest dwucentryczny. Z jednej strony akropol, z drugiej zaś agora są punktami, do których biegnie większość ulic. Liczba ulic zbiegających się przy akropolu ma wskazywać na jego dominujący w mieście charakter. Małe litery (a, b, c, d) symbolizują konkretne instytucje, a miejsce lokalizacji w granicach akropolu ma świadczyć o ich randze.

Jest sprawą oczywistą, że przedstawiony model nie może zawierać symboli oznaczających wszystkie podstawowe obiekty o funkcjach specjalnych, takich jak np. teatron, gimnazjon, urzędy municypalne itd., które były tak charakterystyczne dla greckiego miasta. Wszystkie one sprowadzono do jednego symbolu (i) pod ogólnym hasłem „budynki użyteczności publicznej”.

Następny model (il 9 II) zawiera najbardziej charakterystyczne cechy planowego miasta oraz pokazuje lokalizację wybranych obiektów o specjalnych funkcjach.

Zmiana ich lokalizacji w porównaniu z poprzednim modelem wskazuje na zmniejszenie lub zwiększenie ich roli w mieście.

Podstawowymi składowymi modelu są: regularna szachownica ulic oraz agora, otoczone murem miejskim, który jednocześnie ogranicza możliwości przestrzennego rozrostu miasta. Akropol – symbol ustroju królewskiego – znajduje się poza obszarem miasta. Znika również dzielnica bogatych kupców i ziemian – symbol ustroju arystokratycznego.

Il. 9. Model archaicznego (I) i planowanego (II) miasta greckiego (Opracowanie własne)

Segregacja społeczna, poprzez koncentrację w przestrzeni miejskiej zabudowy charakterystycznej dla elity, wywiera ogromny wpływ na fizjonomię miasta. Niestety, zjawisko to nie dało się ująć schematycznie. Jedynie na podstawie koncentracji reprezentacyjnej zabudowy w mieście monocentrycznym można wydedukować, że wyższe warstwy społeczne zamieszkiwały centralne fragmenty miasta.

Miasto rzymskie

Urbanistyczne koncepcje rzymskie ujawniają zarówno wpływy etrusko-latyńskie, jak i grecko-hellenistyczne. Rzymianie przyswoili od Etrusków sam sposób zakładania nowych miast, a mianowicie: ceremoniał i sposób wytyczania planu w terenie, wyznaczanie zewnętrznych granic oraz ich utrwalanie poprzez wznoszenie kamiennych murów obronnych z bramami, wytyczenie przecinających się osi, tworzących główne ulice cardo i decumanus itp. (il. 10.). Grecy kończyli, a Rzymianie – podobnie jak Etruskowie – zaczynali wznosić miasta od budowy murów.

Wpływy Greckie rozpoczynają się już od momentu osiedlania się w południowej Italii (Wielka Grecja) kolonistów, którzy zakładali tam liczne miasta. Wówczas greckie polis (najpierw archaiczne, a późnej planowe typu Miletu) stało się w pewnym stopniu wzorem dla miast italskich. Przykładem oczywistym tego wpływu było forum, które stanowiło nawiązanie do agory. Jednak podkreślenie kompozycji osiowej w rzymskich miastach oraz umiejscowienie forum w miejscu przecinania się dwóch głównych ulic podkreśla różnicę między forum (il. 11.) a klasyczną grecką agorą (il 5.,6.,8.). Wpływów greckich można doszukiwać się także w elementach zabudowy, takich jak domy z wewnętrznymi dziedzińcami, świątynie, portyki. Niektóre świątynie i domy budowano także na wzór etruski. Natomiast wielorodzinne domy, bazyliki, termy, teatry, amfiteatry, cyrki oraz konstrukcje łuków, sklepień i kopuł, które odegrały tak ważną rolę w budownictwie imperialnych miast rzymskich, były Grekom i Etruskom nieznane i mają jednoznacznie rzymski rodowód.

Il. 10. Castrum rzymskie – schemat rozplanowania (Źródło: Wróbel, 1971)

Zasadnicza różnica między miastem greckim a rzymskim polega zdaniem autorki na tym, że miasto greckie zawierało w sobie coś szczególnego, było przykładem wielkiej harmonii między środowiskiem naturalnym a społecznym. Szczególny charakter miało również przestrzenne rozmieszczenie rozwarstwionego greckiego społeczeństwa miejskiego w granicach obwarowanej osady. Wpływało to na sposób wewnętrznej organizacji przestrzeni miejskiej i uwydatniało się w układzie przestrzennym i w fizjonomii miasta, tworząc przykład segregacji horyzontalnej.

Il. 11. Plany rzymskich obozów wojskowychA – Ostia – miasto podzielone jest na cztery części przez cardo i decumanusB – Florencja z okresu rzymskiego (1. kapitol, 2. łaźnie, 3. teatr)C – Florencja – rzut centralnej części miasta w 1795 r. (Źródło: Carter, 1972)

Miasto rzymskie natomiast, będąc idealnym wzorem urbanistyki militarnej, ze społeczeństwem o podziale pionowym, wykształciło inne niż greckie formy zabudowy mieszkaniowej. Rzymianie zaczęli mianowicie budować wielokondygnacyjne domy mieszkalne, w których zamożność mieszkańców zmniejszała się w miarę przechodzenia ku wyższym piętrom. Inna zasadnicza różnica między miastem greckim a rzymskim polegała na tym, iż greckie polis wywodziło się z gmin wiejskich i wiązało z procesem synojkizmu, natomiast pierwowzorem rzymskich miast było castrum – obóz wojskowy (il. 11. A.). Kolejna różnica zasadzała się na tym, że ostoją państwa greckiego była demokracja, natomiast ostoją władzy Rzymu – armia. Jeśli na terenach greckiej kolonizacji nowo założone osady nie były w politycznej zależności od miast macierzystych i więzi między nimi były głównie natury gospodarczej (choćby skodyfikowane prawo gospodarcze), to w przypadku kolonizacji rzymskiej armia pełniła rolę okupanta, wznosząc forty w zasięgu wzroku (30 km). Rzymianie na obszarze kolonizowanym (il. 12.) stworzyli nieznany dotychczas system obronno-informacyjny.

Il. 12. Miasta zakładane przez Rzymian do 200 r. wg Pounda (Źródło: Carter, 1972:33)