Egzekucja z nieruchomości ebook

W jednym wniosku o wszczęcie egzekucji wierzyciel może wskazać kilka sposobów egzekucji. W stanie prawnym obowiązującym przed 8 września 2016 r. prawo zobowiązuje go, by spośród nich zastosował najmniej uciążliwy dla dłużnika (art. 799 § 1 k.p.c.). Komornik nie jest uprawniony do badania, czy wierzyciel, który miał możliwość wyegzekwowania wierzytelności kilkoma sposobami, wybierając egzekucję z nieruchomości, wskazał egzekucję najmniej uciążliwą dla dłużnika. Komornik w tym zakresie jest związany wnioskiem wierzyciela. Nie jest organem uprawnionym do badania tej kwestii, podobnie jak nie do niego należy ocena zasadności i wymagalności obowiązku objętego tytułem wykonawczym. Nie jest więc możliwe jednoznaczne rozgraniczenie, kiedy wierzyciel, wskazując kilka sposobów egzekucji czy też od razu egzekucję z nieruchomości, a więc co do zasady najbardziej uciążliwą dla dłużnika, dąży do szybkiego zaspokojenia wierzytelności, a kiedy kieruje się chęcią szykany bądź największego dokuczenia dłużnikowi. Nie wydaje się, by taka ocena obiektywnie była w ogóle możliwa. Przykładowo wierzyciel posiada względem dłużnika wierzytelność pieniężną w kwocie 10 000 zł. Pozostają mu w konkretnym stanie faktycznym do wyboru trzy sposoby egzekucji: z ruchomości, świadczenia emerytalno-rentowego i nieruchomości. Ten pierwszy sposób, biorąc pod uwagę charakter i stan ruchomości, prawdopodobnie nie będzie skuteczny. Przewidywana wysokość miesięcznego zajęcia emerytury dłużnika to 500 zł. Oczywiście, że po pewnym czasie wierzyciel w ten sposób zaspokoi wierzytelność. Ma on jednak prawo do zaspokojenia wierzytelności w inny sposób, w krótszym czasie. Nie musi także ponosić ryzyka np. utraty przez dłużnika prawa do świadczeń z ubezpieczenia społecznego. W takiej sytuacji brak podstaw do zakwestionowania celowości skierowania egzekucji do nieruchomości dłużnika, nawet gdy jej wartość znacznie przekracza wysokość egzekwowanej wierzytelności. Przedstawiony tylko przykładowo stan faktyczny można modyfikować na wiele sposobów, co tylko pokazuje, iż brak obiektywnych kryteriów do wskazania, kiedy zastosowany przez wierzyciela środek egzekucyjny mieści się w ramach jego prawa do zaspokojenia wierzytelności i jest najmniej uciążliwy, a kiedy granicę tę przekracza. Jak już wskazano, ocena tego nie należy de lege lata w żadnym przypadku do komornika. Ten nigdy nie może odmówić wszczęcia egzekucji, uzasadniając taką swoją decyzję oceną, iż sposób ten jest dla dłużnika zbyt uciążliwy5. Sytuacja ulega zmianie po wejściu w życie ustawy z dnia 10 lipca 2015 r., którą to nowelizacją § 1 art. 799 k.p.c. nadano nowe brzmienie: „Wniosek o wszczęcie egzekucji lub żądanie przeprowadzenia egzekucji z urzędu umożliwia prowadzenie egzekucji według wszystkich dopuszczalnych sposobów, z wyjątkiem egzekucji z nieruchomości. Skierowanie egzekucji do nieruchomości dłużnika oraz składników jego majątku, do których przepisy o egzekucji z nieruchomości stosuje się odpowiednio, jest możliwe tylko na wniosek wierzyciela. Wierzyciel może wskazać wybrane przez siebie sposób albo sposoby egzekucji. Organ egzekucyjny stosuje sposób egzekucji najmniej uciążliwy dla dłużnika”. Zmiana przytoczonego przepisu prowadzi do przeniesienia uprawnienia do decydowania o stopniu uciążliwości wybranego sposobu lub sposobów egzekucji z wierzyciela na komornika. De lege lata to wierzyciel jest zobowiązany do zastosowania takiego sposobu egzekucji, który jest najmniej uciążliwy dla dłużnika, a w związku z tym, to wierzyciel ponosił odpowiedzialność wobec dłużnika za zastosowanie nieadekwatnego pod względem uciążliwości sposobu egzekucji w relacji do wysokości egzekwowanej kwoty. Takie rozwiązanie było krytykowane na etapie procesu legislacyjnego, w trakcie którego zarzucono, że zbyt daleko wzmacnia ono pozycję i uznaniowość komornika, a z drugiej strony, ogranicza uprawnienia wierzyciela egzekwującego6. Uwaga taka nie została jednakże uwzględniona przy wskazaniu na celowość takiego rozwiązania. W ocenie ustawodawcy „dotychczasowa regulacja jest martwa, a organ egzekucyjny, poza wypadkami wymienionymi w art. 770 k.p.c. nie dysponuje instrumentami, które pozwalałyby mu kontrolować decyzje wierzyciela”7. Tak więc w nowym stanie prawnym to do komornika należeć będzie decyzja, czy z kilku wskazanych przez wierzyciela sposobów egzekucji wybierze egzekucję z nieruchomości. Intencja ustawodawcy jest jasna. Nawet w przypadku gdy wierzyciel wskaże tylko jeden sposób egzekucji – egzekucję z nieruchomości, to do komornika należeć będzie decyzja, czy zastosuje ten środek czy inny – niewymieniony we wniosku, a mniej uciążliwy dla dłużnika. Wierzyciel taką decyzję komornika będzie mógł kwestionować w drodze skargi na czynność komornika. Taka sama droga przysługiwać będzie dłużnikowi, jeżeli jego zdaniem nie zastosowano najmniej uciążliwego środka egzekucji.

Wątpliwa jest także rola sądu rozpoznającego skargę dłużnika na czynność komornika, której podstawą jest zarzut zastosowania sposobu egzekucji zbyt uciążliwego dla dłużnika. De lege lata komornik nie dokonuje takiej oceny. Po zmianie treści art. 799 § 1 k.p.c. to jego będzie obciążała ocena, który ze sposobów egzekucji jest najmniej uciążliwy dla dłużnika. Ocena takiej decyzji komornika, zakwestionowanej w drodze skargi na czynność komornika, będzie trudna, a przede wszystkim uznaniowa. Sąd rozpoznający skargę na czynność komornika ocenia prawidłowość jego działania pod względem formalnym, to jest czy podejmowane przez niego działania mieszczą się w ramach przepisów normujących postępowanie egzekucyjne. Nawet gdyby dłużnik wykazał, że zastosowanie wobec niego egzekucji z nieruchomości jest szczególnie uciążliwe, nie ma podstaw do odmowy wszczęcia egzekucji czy skutecznego zakwestionowania takiej czynności w drodze skargi na czynność komornika8. Co do zasady bowiem egzekucja jest dolegliwa dla dłużnika, jej celem jest zaspokojenie wierzyciela. Na etapie wszczęcia egzekucji nie można przewidzieć, czy istnieje wybór między rożnymi sposobami egzekucji. Ponadto nie wszystkie stany faktyczne będą się sprowadzać tylko do oceny samej uciążliwości sposobu egzekucji. Jak już wskazano tytułem przykładu w poprzednim podrozdziale, w niektórych sytuacjach dojdzie do konieczności wyboru między dwoma sposobami egzekucji, w których oba doprowadzą do zaspokojenia wierzyciela, lecz w przypadku jednego z nich efekt zostanie odsunięty w czasie (np. konieczność dokonywania potrąceń z wynagrodzenia za pracę przez pewien okres). Oczywiste jest, że zajęcie wynagrodzenia za pracę jest sposobem egzekucji mniej uciążliwym dla dłużnika niż egzekucja wynagrodzenia za pracę. Jednakże taki sposób egzekucji może narażać wierzyciela na oczekiwanie, a to nie on powinien ponosić konsekwencje niewykonania przez dłużnika obowiązku płynącego z tytułu wykonawczego w terminie. Wydaje się więc, że obowiązek wyboru sposobu egzekucji mniej uciążliwego dla dłużnika komornik powinien ograniczyć do sytuacji, w których dwa różne sposoby doprowadziłyby do zaspokojenia wierzyciela w podobnym czasie. Gdyby porównanie to doprowadziło do oceny, że wskazywana przez wierzyciela egzekucja z nieruchomości z sposób szybszy czy też pewniejszy realizuje prawo wierzyciela (czyli zaspokojenie egzekwowanej wierzytelności), komornik powinien wybrać sposób wskazywany przez wierzyciela.

Wobec powyższego dłużnikowi pozostają inne sposoby obrony przed zbytecznym wszczęciem przez wierzyciela egzekucji z nieruchomości. Dłużnik może zawsze wystąpić przeciwko wierzycielowi z roszczeniem odszkodowawczym, jeżeli na skutek zastosowania przez wierzyciela nieproporcjonalnego sposobu egzekucji poniósł szkodę9. To jednak możliwe będzie dopiero po jej poniesieniu, co wiadome jest ostatecznie po zakończeniu egzekucji. W jej trakcie zaś dłużnik może wystąpić o zawieszenie postępowania egzekucyjnego na podstawie art. 799 § 2 k.p.c. Przepis ten stanowi, że jeżeli egzekucja z jednej części majątku dłużnika oczywiście wystarcza na zaspokojenie wierzyciela, dłużnik może żądać zawieszenia egzekucji z pozostałej części majątku. Na podstawie tego przepisu dłużnik może wystąpić do komornika z wnioskiem o zawieszenie nie całej egzekucji, lecz postępowania dotyczącego konkretnego sposobu egzekucji (tu egzekucji z nieruchomości). Przed wydaniem postanowienia o zawieszeniu postępowania komornik powinien wysłuchać wierzyciela i dłużnika zgodnie z art. 827 § 1 k.p.c.10 Komornik, rozpoznając taki wniosek, oceni, czy pozostałe zastosowane czy wskazane przez wierzyciela sposoby egzekucji oczywiście wystarczą na zaspokojenie wierzyciela. W przypadku dokonania takiego pozytywnego ustalenia komornik zawiesi postępowanie egzekucyjne z nieruchomości i będzie kontynuował egzekucję przy pomocy innych jej sposobów. W przypadku negatywnej odpowiedzi oddali wniosek dłużnika o zawieszenie postępowania. W obu przypadkach stronom przysługuje skarga na czynność komornika, a przedmiotem rozpoznania sądu będzie istnienie przesłanek do zawieszenia wskazanych w art. 799 § 2 k.p.c.

W przypadku całkowitego zaspokojenia wierzyciela egzekucja zostaje zakończona. Nie wydaje się, by komornik powinien wydawać osobne postanowienie w przedmiocie zawieszonego postępowania egzekucyjnego z nieruchomości. Musiałby je w takim przypadku umorzyć jako bezprzedmiotowe. Skuteczne zakończenie całej egzekucji odnosi się także do zawieszonego w jej ramach postępowania o egzekucję z nieruchomości. Postanowieniem kończącym postępowanie egzekucyjne jest postanowienie rozliczające jego koszty11. W doktrynie zaprezentowano także odmienny pogląd, zgodnie z którym w przypadku gdy egzekucja z części majątku doprowadziła do zaspokojenia wierzyciela, zawieszone postępowanie zostanie umorzone na jego wniosek na podstawie art. 825 pkt 1 k.p.c., na wniosek dłużnika oparty na prawomocnym orzeczeniu pozbawiającym wykonalności tytuł wykonawczy12. Taki jednak pogląd, jakkolwiek poprawny, formalnie powodowałby konieczność orzekania przez komornika w omawianym przedmiocie w sytuacji, gdy egzekucja doprowadziła już do całkowitego zaspokojenia wierzyciela. Może to niepotrzebnie komplikować sytuację, ponieważ wierzyciel nie jest już zainteresowany podejmowaniem jakichkolwiek działań; dłużnik musiałby inicjować postępowanie, w którym wydany zostałby wyrok pozbawiający tytuł wykonawczy wykonalności. W mojej ocenie nie zachodzi taka konieczność.

W przypadku gdy prowadzona egzekucja nie doprowadzi do zaspokojenia wierzyciela, może on zażądać podjęcia zawieszonego postępowania. Wydaje się, że wniosek wierzyciela o podjęcie postępowania ma charakter konstytutywny i nie jest możliwe bez niego podjęcie postępowania z własnej inicjatywy organu egzekucyjnego. Sam wniosek o podjęcie postępowania nie powoduje konieczności jego podjęcia. Musi on być uzasadniony, a więc muszą zachodzić przesłanki do jego podjęcia13. W omawianym przypadku wierzyciel musi wskazać, że dotychczas zastosowane sposoby egzekucji nie doprowadziły do jego zaspokojenia.

Uczestnikiem postępowania wymienionym już we wniosku jest wierzyciel, czyli osoba wymieniona w tytule wykonawczym. Swym wnioskiem inicjuje on postępowanie egzekucyjne. Wniosek o wszczęcie egzekucji może złożyć także na rzecz wierzyciela prokurator, Rzecznik Praw Obywatelskich, a także podmioty działające na prawach prokuratora. Należą do nich organizacje pozarządowe, o których mowa w art. 61–63 k.p.c., inspektorzy pracy (art. 631–632 k.p.c.) oraz powiatowy (miejski) rzecznik konsumentów (art. 633–634 k.p.c.). Podmioty te inicjują wszczęcie postępowania egzekucyjnego na rzecz wierzyciela. Nie są więc bezpośrednio zainteresowane jej wynikiem. Prokurator (a także podmioty działające na prawach prokuratora) składając wniosek o wszczęcie egzekucji na rzecz wierzyciela, zobowiązany jest wskazać go we wniosku (art. 55 w związku z art. 13 § 2 k.p.c.). Komornik zawiadamia o toczącym się postępowaniu osobę, na rzecz której prokurator złożył wniosek o wszczęcie egzekucji (art. 56 § 1 k.p.c.). Osoba ta zachowuje wszystkie uprawnienia wierzyciela. Jest więc dysponentem postępowania. Wszczęcie egzekucji na wniosek prokuratora jest przypadkiem, o którym mowa w art. 796 § 3 k.p.c., który stanowi o wszczęciu na żądanie uprawnionego organu. Wierzyciel, mimo że to on co do zasady jest dysponentem egzekucji, jest w takiej sytuacji ograniczony w możliwości żądania umorzenia egzekucji. Zgodnie z art. 825 pkt 1 k.p.c. organ egzekucyjny umorzy postępowanie, gdy tego zażąda wierzyciel, lecz w sprawach, w których egzekucję wszczęto z urzędu lub na żądanie uprawnionego organu, wniosek wierzyciela o umorzenie postępowania wymaga zgody uprawnionego organu, który żądał wszczęcia egzekucji.

Wszystkie podmioty, które występują w interesie wierzyciela z wnioskiem o wszczęcie egzekucji, muszą dołączyć do wniosku tytuł wykonawczy. Wejdą w jego posiadanie bądź z racji bycia uczestnikiem postępowania, w którym taki tytuł wydano, bądź otrzymają go od wierzyciela zainteresowanego w złożeniu przez ten podmiot na swoją rzecz wniosku o wszczęcie egzekucji. Podmioty działające na prawach prokuratora mogą żądać także prowadzenia egzekucji z nieruchomości.

Krąg wierzycieli może się poszerzyć, jeżeli kolejny wierzyciel skieruje egzekucję do tej samej nieruchomości danego dłużnika. Dopuszczalność takiego poszerzenia przewiduje art. 927 § 1 k.p.c., według którego wierzyciel, który skierował egzekucję do nieruchomości po jej zajęciu przez innego wierzyciela przyłącza się do postępowania wszczętego wcześniej i nie może żądać powtórzenia czynności już dokonanych; poza tym ma te same prawa co pierwszy wierzyciel. W sytuacji przyłączenia się kolejnego wierzyciela do już toczącej się egzekucji z nieruchomości powstaje zagadnienie unaocznienia osobom trzecim rozszerzenia się granic podmiotowych zajęcia. Inaczej rzecz ujmując, chodzi o to, by osoba postronna mogła się dowiedzieć, czy egzekucja z danej nieruchomości toczy się na rzecz jednego czy też kilku wierzycieli31. Kwestię tę ustawodawca uregulował wprost32, dodając do art. 927 § 2, według którego w przypadku gdy wierzyciel skierował egzekucję do nieruchomości po jej zajęciu przez innego wierzyciela, komornik składa do sądu właściwego do prowadzenia księgi wieczystej wniosek o wpis o przyłączeniu się wierzyciela do egzekucji lub o złożenie wniosku do zbioru dokumentów33. Przed nowelizacją wskazanego przepisu kwestia ta nie była w praktyce traktowana jednakowo. Początkowo komornicy w przypadku przyłączenia się kolejnego wierzyciela składali kolejne wnioski o wpis do księgi wieczystej ostrzeżenia o wszczęciu egzekucji. Praktyka taka została szybko poddana krytyce przez judykaturę34. Przyjęto natomiast możliwość wystąpienia przez komornika z wnioskiem o ujawnienie w księdze wieczystej wzmianki o przyłączeniu się do toczącej się już egzekucji kolejnego wierzyciela35. W stanie prawnym obowiązującym od 1 kwietnia 2015 r. kwestię tę normuje wprost przepis.

Ujawnienie takiego przyłączenia się kolejnego wierzyciela ma istotne znaczenie dla jego sytuacji prawnej. Przepisy nie znają bowiem instytucji zajęcia skutecznego wobec wszystkich wierzycieli. Skutki zajęcia dla przyłączającego się wierzyciela powstają tylko wtedy, gdy dokonano odpowiedniego wpisu w księdze wieczystej lub złożono wniosek do zbioru dokumentów36.

Na gruncie art. 925 i 927 § 137 k.p.c. wątpliwe było, czy skuteczne jest przyłączenie się kolejnego wierzyciela do już wszczętej egzekucji z nieruchomości w sytuacji, gdy dłużnik zbył nieruchomość po jej zajęciu. W przypadku pozytywnej odpowiedzi osoba przyłączająca się do takiej egzekucji stawałaby się wierzycielem egzekwującym. Przy odpowiedzi negatywnej nie uzyskiwałaby takiego statusu, a komornik musiałby odmówić wskazanej osobie wszczęcia egzekucji z nieruchomości już zajętej na rzecz innego wierzyciela. J. Świeczkowski wyraził pogląd, że brak jakichkolwiek podstaw do kwestionowania skuteczności przyłączenia się kolejnego wierzyciela do prowadzonej egzekucji z nieruchomości w razie zmiany jej właściciela, gdy zmiana taka nastąpiła po dokonaniu zajęcia na rzecz pierwszego wierzyciela38. Odmienny pogląd, dominujący obecnie w praktyce organów egzekucyjnych, wyraził Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 30 marca 2006 r., III CZP 16/06, OSNC 2007, nr 2, poz. 20, w której stwierdził, że wierzyciel osoby, przeciwko której prowadzona jest egzekucja z nieruchomości, nie może po zbyciu zajętej nieruchomości przyłączyć się do postępowania egzekucyjnego, chyba że zbycie to zostało uznane w stosunku do niego za bezskuteczne. Uzasadniając taką tezę, Sąd Najwyższy wskazał, że dopuszczając możliwość prowadzenia egzekucji z nieruchomości, która przestała być własnością dłużnika, art. 930 § 1 k.p.c. stanowi wyjątek od reguły wyrażonej w art. 803 k.p.c., w myśl której zaspokojenie wierzyciela może nastąpić wyłącznie z majątku osobistego dłużnika. Konstytucyjna zasada ochrony własności (art. 21 ust. 1 oraz art. 61 ust. 1 i 3 Konstytucji) nakazuje rygoryzm przy kształtowaniu granic sytuacji, w których majątek osoby niebędącej dłużnikiem może być użyty do zaspokojenia cudzego długu. Nie można wreszcie nie dostrzec, że wpis w księdze wieczystej o wszczęciu egzekucji i wpisy o przyłączeniu się kolejnych wierzycieli do toczącej się egzekucji odgrywają nie tylko rolę ostrzeżenia o prowadzeniu egzekucji z nieruchomości, ale także pośrednio informują o wielkości długu, dla zaspokojenia którego prowadzona jest egzekucja, co wynika ze znajdującego się w aktach księgi wieczystej dołączonego do wniosku komornika wezwania do zapłaty. Informacja ta nie jest bez znaczenia dla osoby decydującej się na nabycie nieruchomości pomimo jej zajęcia. Zasada zaufania do ksiąg wieczystych nakazuje niezaskakiwanie nabywcy nieruchomości późniejszym przyłączeniem się do egzekucji przez wierzyciela zbywcy. Dopuszczalność takiego późniejszego przyłączenia się do egzekucji zagrażałaby więc pewności obrotu prawnego. Powyższe względy, w ocenie Sądu Najwyższego, skłaniają do przyjęcia, że przewidziana w art. 930 § 1 k.p.c. bezskuteczność zbycia zajętej nieruchomości powinna być podmiotowo ograniczona do tego tylko wierzyciela, który skierował egzekucję lub przyłączył się do niej przed zbyciem nieruchomości przez dłużnika. Nie ma dostatecznego uzasadnienia rozciągnięcie ochrony, jaką zapewnia wierzycielowi zajętej nieruchomości art. 930 k.p.c., na tych wierzycieli, którzy nie wszczęli egzekucji lub nie przyłączyli się do niej przed zbyciem nieruchomości przez dłużnika. Zbycie zajętej nieruchomości przez dłużnika nie pozbawia wierzyciela, który nie wszczął lub nie przyłączył się do egzekucji przed zajęciem, poszukiwania zaspokojenia swojej wierzytelności z tej nieruchomości; może to mieć miejsce jednak tylko wówczas, gdy zbycie zostanie uznane za bezskuteczne w stosunku do tego wierzyciela (art. 527 k.c.). Reasumując, przyłączenie się kolejnego wierzyciela do już toczącej się egzekucji będzie skuteczne tylko wtedy, gdy w chwili zajęcia dłużnik był właścicielem tej nieruchomości. Jeżeli przed chwilą zajęcia zbył własność nieruchomości, skutki wskazane w art. 930 § 1 k.p.c. istnieją tylko w stosunku do wierzycieli, którzy dokonali zajęcia, gdy dłużnik był właścicielem nieruchomości. Komornik w takiej sytuacji odmówi wszczęcia egzekucji z nieruchomości wierzycielowi, który skierował egzekucję do już wcześniej zajętej przez innych wierzycieli nieruchomości39.

Powyżej wskazano, że wierzycielem jest co do zasady osoba, na rzecz której wystawiono tytuł wykonawczy. Od tej reguły istnieje kilka wyjątków. Jednym z nich jest sytuacja, w której wierzyciel zmarł po wydaniu na jego rzecz tytułu wykonawczego. W takiej sytuacji spadkobierca wierzyciela chcący odzyskać wchodzącą w skład spadku należność musi uzyskać klauzulę wykonalności na swoją rzecz na podstawie art. 788 k.p.c. Zgodnie z tym przepisem, jeżeli uprawnienie lub obowiązek po powstaniu tytułu egzekucyjnego lub w toku sprawy przed wydaniem tytułu przeszły na inną osobę, sąd nada klauzulę wykonalności na rzecz lub przeciwko tej osobie, gdy przejście to będzie wykazane dokumentem urzędowym lub prywatnym z podpisem urzędowo poświadczonym. Takim dokumentem urzędowym stwierdzającym przejście obowiązków majątkowych zmarłego wierzyciela na jego spadkobiercę jest prawomocne postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku40 lub zarejestrowany akt poświadczenia dziedziczenia41, a także europejskie poświadczenie spadkowe42. Na podstawie jednego z tych dokumentów sąd nada klauzulę wykonalności tytułowi egzekucyjnemu wystawionemu na rzecz zmarłego poprzednika prawnego wierzyciela. Podstawą prowadzenia egzekucji będą więc razem tytuł egzekucyjny wystawiony na rzecz poprzednika prawnego wierzyciela (czyli pierwotnego wierzyciela) i postanowienie wydane na podstawie art. 788 k.p.c. Wymieniona w nim osoba, chociaż niewymieniona w samym tytule egzekucyjnym, będzie wierzycielem, jako sukcesor generalny pierwotnego wierzyciela.

Nieco odmiennie sytuacja kształtuje się w razie śmierci wierzyciela w trakcie egzekucji. Zgodnie z art. 819 k.p.c. w takim przypadku organ egzekucyjny zawiesza postępowanie, podejmie zawieszone postępowanie z udziałem spadkobierców zmarłego43. W tym przypadku ustawodawca odstąpił od zasady, według której wierzyciel powinien być wymieniony w klauzuli wykonalności. Podjęcie postępowania nastąpi na wniosek spadkobierców wierzyciela bądź też kuratora spadku czy wykonawcy testamentu. Warunkiem podjęcia postępowania jest wykazanie następstwa prawnego wskazanych następców dłużnika prawomocnym postanowieniem o stwierdzeniu nabycia spadku lub zarejestrowanym aktem poświadczenia dziedziczenia44.

Odmienna od powyżej przedstawionych jest sytuacja, w której przejście uprawnienia następuje w wyniku sukcesji singularnej. Typowym przykładem takiego zdarzenia jest cesja wierzytelności, która jest już przedmiotem postępowania egzekucyjnego toczącego się na podstawie tytułu wykonawczego wystawionego na rzecz wierzyciela, który w trakcie egzekucji dokonuje zbycia tej wierzytelności. W stanie prawnym obowiązującym do 7 września 2016 r. zagadnienie to nie zostało unormowane wprost w ustawie procesowej. W judykaturze przyjęto, że w sytuacji gdy uprawnienie objęte tytułem egzekucyjnym przeszło w drodze przelewu na inną osobę już po wszczęciu na rzecz pierwotnego wierzyciela egzekucji, zastosowanie znajdzie art. 788 k.p.c.45 Zatem jeżeli pierwotny wierzyciel wszczął postępowanie egzekucyjne, a następnie zbył egzekwowaną wierzytelność, nabywca także chcąc prowadzić egzekucję, zobowiązany był do uzyskania na swoją rzecz klauzuli wykonalności na podstawie art. 788 k.p.c. Sytuację w tym zakresie zmienia nowelizacja z dnia 10 lipca 2015 r. (z mocą od 8 września 2016 r.). Dodany tą ustawą art. 8041 k.p.c. stanowi, że w razie przejścia egzekwowanego uprawnienia na inną osobę po wszczęciu postępowania egzekucyjnego osoba ta może wstąpić do postępowania na miejsce wierzyciela za jego zgodą, o ile przejście będzie wykazane dokumentem urzędowym lub dokumentem prywatnym z podpisem urzędowo poświadczonym. Uzasadniając zmianę, ustawodawca wskazał, że „konieczność uzyskania klauzuli wykonalności przez osobę, która nabyła wierzytelność po wszczęciu egzekucji, jest wymogiem utrudniającym i przedłużającym postępowanie”46. W nowym stanie prawnym komornik nie zawiesi postępowania, nie będzie także, w sytuacjach objętych hipotezą dodanego przepisu, konieczności uzyskiwania przez nabywcę wierzytelności klauzuli wykonalności na swoją rzecz. Konieczne jedynie będzie wykazanie nabycia wierzytelności odpowiednim dokumentem oraz zgoda poprzedniego wierzyciela na wejście do postępowania w jego miejsce. Z uwagi na brzmienie nowego unormowania wydaje się, że nie obejmie ono przejścia uprawnień będących przedmiotem egzekucji na skutek utraty podmiotowości przez będącego osobą prawną wierzyciela, na rzecz którego wydano tytuł wykonawczy. Przykładem może być przejęcie wierzyciela przez inny podmiot. W takiej sytuacji nie będzie już wierzyciela, który – zgodnie z nowym unormowaniem – powinien wyrazić zgodę na wejście nabywcy do postępowania. W takiej sytuacji, jak się wydaje, nadal jedyną drogą będzie uzyskanie na rzecz nabywcy wierzytelności klauzuli wykonalności na podstawie art. 788 k.p.c.

Drugim wskazanym już we wniosku o wszczęcie egzekucji jej uczestnikiem jest dłużnik. Jest nim co do zasady osoba wskazana w tytule wykonawczym. W przypadku egzekucji z nieruchomości egzekucja może się toczyć przeciwko dłużnikowi osobistemu wierzyciela, ale także przeciwko dłużnikowi rzeczowemu. Odpowiedzialność za zapłatę egzekwowanej sumy w przypadku tego drugiego wynika z faktu, że jest on właścicielem nieruchomości, na której na rzecz wierzyciela ustanowiona została hipoteka na zabezpieczenie egzekwowanej obecnie wierzytelności. Osoba taka nie jest co do zasady zobowiązana do spełnienia egzekwowanego świadczenia, a jedynie do znoszenia egzekucji, to jest zaspakajania się wierzyciela z jego nieruchomości. Także jednak w przypadku, gdy dłużnik jest tylko dłużnikiem rzeczowym, wierzyciel musi uzyskać wobec niego tytuł wykonawczy. Przykładem będzie sytuacja, w której osoba trzecia zabezpieczyła zobowiązanie pieniężne dłużnika hipoteką ustanowioną na swojej nieruchomości. W przypadku gdy dłużnik osobisty wierzyciela nie spełnia świadczenia, będący dłużnikiem rzeczowym, właściciel nieruchomości obciążonej hipoteką nie staje się zobowiązany do spełnienia świadczenia obok dłużnika osobistego47. Wierzyciel musi jednak uzyskać przeciwko właścicielowi obciążonej nieruchomości tytuł wykonawczy, nie wystarczy samo uzyskanie takiego tytułu przeciwko dłużnikowi osobistemu. Najczęściej tytułem takim będzie zaopatrzony w klauzulę wykonalności wyrok wydany w sprawie z powództwa wierzyciela przeciwko właścicielowi nieruchomości, na której ustanowiono hipotekę na zabezpieczenie nieruchomości. W wyroku uwzględniającym takie powództwo sąd, zasądzając świadczenie na rzecz wierzyciela od właściciela obciążonej hipoteką nieruchomości, może zastrzec pozwanemu prawo do powołania się w toku postępowania egzekucyjnego na ograniczenie odpowiedzialności jedynie z nieruchomości obciążonej hipoteką. Możliwość taką daje sądowi art. 319 k.p.c.

W przypadku zbycia przez dłużnika (zarówno osobistego, jak i rzeczowego) w trakcie egzekucji, czyli po zajęciu nieruchomości będącej przedmiotem postępowania, status dłużnika nie zmienia się. Zgodnie z art. 930 § 1 k.p.c. rozporządzenie takie nie ma wpływu na dalsze postępowanie. Dochodzi więc do skutku prawnorzeczowego, nieruchomość zmienia właściciela, jednakże fakt ten nie ma znaczenia dla postępowania egzekucyjnego, toczy się ono nadal, a nabywca może uczestniczyć w postępowaniu w charakterze dłużnika. Jeżeli nie zgłosi takiego zamiaru, przysługuje mu status uczestnika. Jeżeli dłużnik dokona zbycia nieruchomości po jej zajęciu, ewentualne kolejne zajęcia dalszych wierzycieli będą już nieskuteczne. Zagadnienie to zostało szerzej przedstawione powyżej.

W przypadku śmierci dłużnika sytuacja przedstawia się podobnie jak w przypadku śmierci wierzyciela (co przedstawiono w rozdziale 4.2.4). Z chwilą utraty przez dłużnika podmiotowości dług nie wygasa, lecz przechodzi w drodze sukcesji generalnej na spadkobierców, polskie prawo nie zna bowiem spadków bezdziedzicznych. Jeżeli dłużnik zmarł po wszczęciu przeciwko niemu postępowania egzekucyjnego, wierzyciel chcący odzyskać swoją należność musi uzyskać klauzulę wykonalności przeciwko jego następcom prawnym na podstawie art. 788 k.p.c. Dokumentem urzędowym stwierdzającym przejście obowiązków majątkowych zmarłego dłużnika, przeciwko któremu wydano już tytuł wykonawczy, jest prawomocne postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku lub zarejestrowany akt poświadczenia dziedziczenia, a także europejskie poświadczenie spadkowe. Na podstawie jednego z tych dokumentów sąd nada klauzulę wykonalności tytułowi egzekucyjnemu wystawionemu przeciwko dłużnikowi, przeciwko jego spadkobiercom. Podstawą prowadzenia egzekucji będą więc razem tytuł egzekucyjny wystawiony przeciwko pierwotnemu dłużnikowi i postanowienie wydane na podstawie art. 788 k.p.c. Wymienione w nim osoby, chociaż niewymienione w samym tytule egzekucyjnym, będą dłużnikami, jako sukcesorzy generalni wchodzą oni w ogół praw i obowiązków majątkowych zmarłego dłużnika.

Odmiennie sytuacja kształtuje się w razie śmierci dłużnika w trakcie egzekucji. Zgodnie z art. 819 k.p.c. w takim przypadku organ egzekucyjny zawiesza postępowanie, podejmie zawieszone postępowanie z udziałem spadkobierców zmarłego. W tym przypadku ustawodawca odstąpił od zasady, według której dłużnik egzekwowany powinien być wymieniony w klauzuli wykonalności. Podjęcie postępowania nastąpi na wniosek spadkobierców dłużnika lub samego wierzyciela bądź też kuratora spadku czy wykonawcy testamentu. Warunkiem podjęcia postępowania jest wykazanie następstwa prawnego wskazanych następców dłużnika jednym z wymienionych wyżej dokumentów potwierdzających prawo do spadku po dłużniku.