Wpływ zabaw na rozwój dziecka w wieku przedszkolnym ebook

WSTĘP

Celem książki jest ukazanie wpływu zabawy na rozwój dziecka w wieku przedszkolnym. Zabawa, definiowana był przez wielu znawców tematu: psychologów i pedagogów, jednak jedna prawda jest dla wszystkich oczywista, że zabawa to składnik zachowań wszystkich dzieci i ma ogromne znaczenie dla ich prawidłowego rozwoju.

W rozległej literaturze na temat zabawy przyjmuje się powszechną tezę, że aktywność zabawowa jest niezwykle istotną rolą w życiu dziecka. Owa niezastąpiona rola wynika z faktu, iż zaspokaja ona wszystkie wymagania umysłu, pobudzając dziecko do aktywnej działalności.

Aby dziecku było dobrze w przedszkolu i wynosiło z edukacji przedszkolnej korzyści dla swojego rozwoju, musi w nim odnajdywać warunki do aktywnej i nieustającej działalności jaką jest zabawa oraz mieć także możliwość uprawiania aktywności twórczej. Jak wiadomo zabawa jest zgodna z psychofizyczną strukturą dziecka, toteż ta aktywność ma istotny wpływ na rozwój psychomotoryczny, percepcyjny, intelektualny i estetyczny. Ponadto umożliwia podejmowanie i rozwiązywanie różnorodnych zadań.

Słusznie Piaget zauważył, że edukacja jest nie tylko kształtowaniem, ale nieodzownym warunkiem twórczym naturalnego rozwoju.

Odpowiednie stworzenie warunków do pojmowania spontanicznej zabawy jest ważnym zadaniem wychowania przedszkolnego, jako instytucji wychowawczej i środowiska rozwoju dziecka.

Dzieci bardzo lubią się bawić. Zabawę podejmują dobrowolnie i dla przyjemności. Uczą się kultury, sposobów nawiązywania kontaktów społecznych, wyrażania swoich przeżyć oraz stanów uczuciowych. Dzięki zabawie bardzo bogacą swoje słownictwo. W przedszkolu dzieci zdobywają pierwsze wiadomości o otaczającym go świecie, poznają rzeczy i zjawiska, o których słyszą lub oglądają na obrazkach w telewizji. Ich ciekawość wykracza poza najbliższe otoczenie i chcą to wszystko pokazać nie przez bierne słuchanie, ale przez aktywne działanie.

Książka składa się z trzech rozdziałów. W rozdziale pierwszym przedstawiono definicję zabawy w świetle literatury, a także omówiono funkcje zabaw. W dalszej części pracy scharakteryzowano podział zabaw. Na zakończenie tego rozdziału zaprezentowano zabawę, jako główną aktywność w przedszkolu.

Rozdział drugi rozpoczęto od przybliżenia definicji rozwoju w świetle literatury. Omówiono również stadia rozwojowe człowieka. W dalszej części scharakteryzowano specyficzne cechy rozwojowe dzieci w wieku przedszkolnym: rozwój fizyczny i motoryczny, rozwój społeczny, rozwój poznawczy, a także rozwój emocjonalny.

W ostatniej część książki zawarto zabawę w rozwoju dziecka. Ukazano w niej wpływ zabawy na rozwój: fizyczny, społeczny, poznawczy, a także emocjonalny.

Opisano ten temat, aby dać pełniejszy obraz, jaki wpływ na rozwój dziecka ma zabawa w wieku przedszkolnym oraz na lepsze poznanie dzieci samych w sobie.

ZABAWA JAKO JEDNA Z AKTYWNOŚCI CZŁOWIEKA

Definicja zabawy w świetle literatury

Podstawową formą aktywności dziecka jest zabawa. Daje ona możliwość wspierania i wspomagania rozwoju dziecka. „Dzięki niej poznaje ono coraz lepiej świat i stosunki społeczne, kształci umysł i umiejętności skutecznego działania, zaspokaja potrzebę ogólnej aktywności, a także tworzy pozytywne stany uczuciowe.”[1] Poprzez zabawę dziecko uczy się rozwiązywać problemy oraz rozwiązuje napięcia emocjonalne. W zabawie powstają nowe relacje pomiędzy sytuacjami rzeczywistymi a sytuacjami wymyślonymi.

„Zabawa”jest terminem używanym tak dowolnie, że jego rzeczywiste znaczenie mogłoby zostać z łatwością zagubione. W rzeczywistości zabawa oznacza każdą czynność, którą wykonuje się dla przyjemności, bez względu na końcowy jej efekt. Przystępujemy do niej dobrowolnie, a nie pod wpływem żadnej siły zewnętrznej lub nacisku.

Zabawa jest działalnością zachowania się dzieci, a także występuje w życiu dorosłych, choć inaczej przejawia się u jednych i drugich.

Problem zabawy jako podstawowej działalności dziecka jest szeroko rozpatrywany w przedmiocie psychologii i pedagogiki. Istnieje w tych naukach wiele teorii zabaw. Niektóre z nich wzajemnie się wykluczają. Jeden z najwybitniejszych historyków kultury holenderski uczony John Huizinga, określił „zabawę jako dobrowolną, swobodną czynność lub zajęcia dokonywane w pewnych ustalonych granicach czasu i przestrzeni według dobrowolnie przyjętych, lecz obowiązujących reguł.”[2]

Według J. Huizinga jest ona celem sama w sobie, nie łączą się z nią żadne interesy materialne, ponieważ nie można przez nią osiągnąć korzyści tylko towarzyszą jej uczucia napięcia, radości i świadomości odmienności od codziennego życia.

Zabawa jest podstawową strukturą aktywności dziecka w wieku przedszkolnym. Według E. Claparede „dla dziecka zabawa jest pracą, dobrem, obowiązkiem i ideałem życia.” „Jest to jedyna atmosfera, w której może ono psychicznie oddychać a zatem działać.”[3]

Zabawa realizuje swoje zadania, jeśli zostanie właściwie zorganizowana, czyli (właściwe warunki, dostęp do różnych przedmiotów i materiałów), a przede wszystkim powinna ona sprawić dzieciom dużo przyjemności i radości a także udział w niej powinny brać wszystkie dzieci. Dlatego nie należy więc stosować zabaw tego samego typu, ponieważ wprowadzają one brak zainteresowania i straszliwą nudę. W zabawie dziecko ukazuje swoje wnętrze oraz przeżycia. To także metoda w której dzieci zdobywają wiedzę i się uczą.

Zabawa wnosi do procesu kształcenia swobodę i twórczość, uatrakcyjnia ten proces i intensyfikuje. Spełnia rolę wspomagającą w integrowaniu nauczania i wychowania, a także w procesach poznawczych w przeżywaniu i działaniu uczących się dzieci. Zabawy potrafią wzbudzać uczucia poznawcze tj. zaciekawienie, zainteresowanie, wzmocnienie procesów motywacyjno — emocjonalnych.

Zabawa łączy w sobie wiele procesów rozwojowych dziecka, dlatego należy ją pielęgnować i stworzyć odpowiednie warunki by każdy malec mógł w pełni zaistnieć. Bowiem dziecko, które się bawi w pełni realizuje swojej prawo bycia dzieckiem.

Wśród współczesnych psychologów zajmujących się problematyką zabawy nie zabrakło Polaków. Możemy tu wymienić: Stefana Szumana, Władysława Jana Dynera, Zofię Topińską, Wincentego Okonia oraz Krystynę Tyborowską.

Psycholog i pedagog S. Szuman przedstawił ciekawą teorię zabawy „zabawa jest specyficzną, naturalną, wrodzoną i swoistą formą działalności dziecka oraz specjalną metodą, dzięki której dziecko wzbogaca swoje doświadczenie i zdobywa informacje o otaczającym świecie.”[4]

W. Dyner uważa, że „zabawa przybliża dzieciom świat ludzi dorosłych, umożliwia jego poznanie i przeżycie poprzez fikcyjny w nim udział.” (…) „W zabawie zdobywa dziecko poglądową naukę o świecie i o życiu człowieka.” „Wzrasta w stosunki panujące między ludźmi danego środowiska, kształtuje własne postawy moralne oraz doskonali własne normy zachowania wobec rówieśników i osób dorosłych.” „Według niego zabawa to także wartość diagnostyczna, ponieważ ujawnia ona stosunek dziecka do innych osób, mówi o jego pożądanych i niepożądanych zachowaniach.” „Odpowiednio dobrane zabawy mogą sprzyjać przezwyciężaniu przez dziecko trudności i konfliktów, ale to już jest funkcja terapeutyczna zabawy.”[5]

Definicję zabawy sformułował między innymi także W. Okoń. Uwzględnił on w zabawie wyobraźnie i twórczość, która pomaga dziecku poznać otaczającą rzeczywistość, otworzyć ją i przekształcić: „…zabawa jest to działanie wykonywane dla własnej przyjemności oparte na udziale wyobraźni tworzącej nową rzeczywistość.”[6]

We współczesnej psychologii K. Tyborowaskawymieniła cztery zasadnicze aspekty zabawy:

— zabawa to zjawisko społeczne, a nie biologiczne — rozwija się ona pod wpływem otoczenia i działalności dziecka;

— różni się ona od zabawy zwierząt;

— zawiera charakter historyczny, czyli zmienia się pod wpływem społecznych warunków w jakich dzieci się wychowują;

— odzwierciedla poznanie przez nią rzeczywistości.

Bogdan Suchodolski zauważa, że świat fikcji, który towarzyszy zabawie pomaga człowiekowi w życiu, czyni to życie radośniejszym: „zabawa będąc pewną formą odrealnienia rzeczywistości jest źródłem reorganizacji i konstrukcji sił.”[7]

Wiele definicji i spojrzeń na temat zabawy uznaje fakt, jak bardzo ważna i istotna jest w życiu dziecka. Poprzez zabawę dziecko szybciej i prościej wychowuje się, zostają przybliżone mu normy zachowań społecznych oraz dziecko łatwiej i w sposób bardziej interesujący poznaje siebie, ludzi i otaczający go świat.

W literaturze znajdziemy wiele teorii zabawa, które podkreślają różne jej właściwości i źródła biologiczne, jak i społeczne oraz ukazuje w rozmaity sposób jej funkcje i cele w życiu jednostki.

Jedną z najstarszych teorii zabaw jest teoria nadmiaru sił, czyli nadmiaru energiisformułowana przez słynnego poetę i filozofaF. Schillera.Głosiła ona pogląd, że zwierzęta i ludzie dają w zabawie upust nadmiarowi sił życiowych, których nie zużyje w codziennym życiu dla zaspokojenia swoich bezpośrednich potrzeb biologicznych. U dzieci ten nadmiar energii wyładowywany jest podczas zabawy.

Angielski filozof i socjolog H. Spencerrozbudował i uzupełnił teorię Schillera. Twierdzi on, że dziecko bawi się dlatego, ponieważ posiada nadmiar energii oraz zbyt wiele czasu, którego nie musi przeznaczyć na walkę o byt tylko o utrzymanie się przy życiu. Pokazał też, że dzieci naśladują w swych zabawach czynności ludzi dorosłych. Zabawa według niego stanowi rodzaj aktywności, która nie ma na celu osiągnięcia żadnej bezpośredniej korzyści, tylko który została zwyczajowo utrwalona. Teoria Spencera miała bardzo wiele wad. Nie wyjaśnia w sposób wystarczający zjawiska zabawy jaki również nie tłumaczy, powodując, że nadmiar siły i energii wyładowuje się w zabawie a nie w innej formie działalności.

Przeciwstawną do poprzedniej jest teoria sformułowana przez Schillera i Lazarusa określana teorią wytchnienia. Według tej teorii zabawa pozwala wypoczywać zmęczonemu organizmowi i umysłowi. Zabawa jest formą aktywnego wypoczynku, regeneracji sił, odprężenia od pracy.

Z innych teorii na wspomnienie zasługuje także teoria S. Halla. Teoria ta nosi nazwę atawizmu lub biogenetycznej. S. Hall twierdzi, że w zabawach dzieci pojawiają się czynności przypominające formy działania odpowiednie dla poszczególnych okresów rozwoju ludzkiego. Uważał, że zabawy są początkami działalności dawnych pokoleń, które zachowały się u dzieci.

Inną znaną teorią jest teoria ćwiczenia przygotowawczego K. Grossa. Zabawa przedstawiona jest w postaci ćwiczeń, czynności i ruchów potrzebnych w przyszłym życiu, stanowi więc przygotowanie do późniejszych czynności życiowych.

H. Carr mówi w swojej teorii o tzw. katartycznej funkcji zabaw czyli polegającej na tym, że zabawa jest oczyszczeniem nas z dążności przeciw społecznych z którymi się rodzimy oraz dostarcza organizmowi podniety niezbędnej do rozwoju narządów wpływającej jako podnieta wzrastania w szczególności na system nerwowy.

Edward Claparde pedagog szwajcarski jest twórcą teorii funkcji zastępczej. Zabawa jest substytutem, zastępstwem działalności poznawczej. Zabawa pełni zastępczą funkcję w życiu dzieci. Oprócz roli zastępczej zabawa spełnia także funkcje przygotowawczą. zabawa zaspokajając potrzeby teraźniejsze przygotowuje przyszłość.

Teoria ta zyskała duży rozgłos ponieważ odznaczało ja wszechstronniejsze spojrzenie na znaczenie zabawy w rozwoju psychicznym. Zabawa to czynnik rozwoju społecznego.

Francuski pedagog C. Freinet traktuje zabawę jako swoistą formę pracy dziecka. Działalność ta jest dla dziecka niezbędnym czynnikiem rozwoju. Freinet widział w zabawie dziecięcej nie tylko źródło przyjemności, która mu ona dostarcza, ale także ukazał dążenie przystosowania się dziecka do otaczającego je świata oraz możliwość wyładowania energii. Uważał, że zabawa w której towarzyszy wysiłek, zmęczenie, nowe doświadczenie i odkrycia daje dziecku zadowolenie oraz wiele innych korzyści.

Natomiast Piaget zaliczał zabawę do tych czynności, które biorą udział w wytwarzaniu symboli u dzieci. Wyróżnił trzy wielkie typy struktur, charakteryzujące zabawy dziecięce i w szczególności określające jej klasyfikacje:

— zabawa — ćwiczenie

— zabawa — symboliczna

— zabawa — regułami

Psychologowie gromadzili monitoring zabaw dzieci w różnym wieku. Wyodrębnili oni różne ich rodzaje w zależności od występujących w nich cech charakterystycznych.

Zabawa natomiast jest więc tym dla rozwoju dziecka, czym jest nauka szkolna dla ucznia, a praca dla człowieka dorosłego.

Podsumowując przegląd definicji zabaw, można zbudować własną opartą na dotychczasowych wyjaśnieniach teorię zabaw.

Zabawa jest jedną z ludzkich form aktywności stanowiącą cenną działalność we wszystkich okresach życia człowieka, zaspokaja jego wielorakie potrzeby takie jak: potrzebę fizyczną, psychiczną, duchową i społeczna. Jest to najważniejszy czynnik w rozwoju człowieka niezależnie od jego wieku. Pomaga on rozwijać sprawność myślenia, wzbogaca słownictwo, poszerza granice fantazji, wyrabia refleks oraz cierpliwość i wytrwałość. Czynnik ten jest sposobem uczenia się siebie i świata jak również stwarza szansę nabycia określonych umiejętności fizycznych, intelektualnych i emocjonalnych. Umożliwia uczenie się różnych ról społecznych i relacji międzyludzkich.

Zabawa przyczynia się do bezpośredniego kontaktu jednostki zarówno z otoczeniem oraz stwarza warunki kształtowania postaw społecznych.

W wyniku zabawy, czyli aktywności dziecko tworzy swoją efektywność, intelekt, umiejętności. Przygotowuje o zadań życiowych, pomaga przywrócić równowagę psychiczną i rozwija wyobraźnię.

W czasie zabawy dzieci wyrażają się całkowicie, wypowiadają swe uczucia, pragnienia oraz dążenia, odtwarzają zachowanie i postępowanie dorosłych. Uczą się myśleć i planować podobnie jak oni.

Według Wygotowskiego dzieci w zabawie chciały dokonać skoku nad poziomem swego zwykłego zachowania.

Funkcje zabaw

Zabawy wpływają na kształtowanie postaw, osobowości i kompetencji dziecka w wieku przedszkolnym. Jednak będą miały one charakter wszechstronny wówczas, gdy zostanie doceniona wartość wychowawcza i edukacyjna każdego rodzaju zabaw.

Nieodłącznym elementem zabawy są funkcje, jakie ona pełni.

E. Minczakiewicz przedstawia funkcje zabaw, które ujęte są według kryterium typu zmian, jakie się dokonują u dziecka pod ich wpływem:

— „kształcąca — poprzez zabawę dziecko kształci zmysł, doskonali sprawność motoryczną, wzbogaca wiedzę o świecie i o samym sobie, uczy się poznawać swoje możliwości i ocenia je;

— wychowawcza — dziecko przyswaja różne normy, poznaje reguły postępowania, zawiera umowy;

— terapeutyczna ( korekcyjna ) — dziecko ma sposobność uwolnienia się od dręczących je napięć i emocji, uczy się też wyrażania swoich uczuć i rozwiązywać swoje problemy;

— projekcyjna — pozwala wkroczyć dziecku w różne role społeczne, daje okazje do zrealizowania rzeczy niemożliwych w codziennym życiu, pozwala na uniknięcie za nie kary.”[8]

Tak więc zabawa jest swoistą formą dzięki, której dziecko w sposób naturalny gromadzi wiedzę o otaczającym świecie, zdobywa nowe umiejętności. Blokując dziecku zabawę uniemożliwiając lub ograniczając dzieciom twórczą i mądrą zabawę, hamujemy rozwój wszystkich sfer. Dziecko musi mieć możliwość zabawy, zarówno w domu jak i w przedszkolu, powinno mieć stworzone odpowiednie warunki do podejmowania tej spontanicznej działalności.

Zadaniem L. Wygotowskiego „zabawa tworzy strefę bliskiego rozwoju dziecka.” „W zabawie dziecko zawsze zachowuje się ponad swój wiek, wychodzi poza swoje codzienne zachowania, można powiedzieć, że w zabawie przerasta się o głowę.” (…) „Związek pomiędzy zabawą a rozwojem należy porównać do związku miedzy nauką a rozwojem.”[9]

M. Przetacznik — Gierowska w swojej literaturze podaje dwie funkcje zabawy:

— “zaspokaja potrzeby emocjonalne;

— pozwala wyrażać uczucia i emocje, tj. gniew, smutek, duma, poczucie winy, litość i wiele innych.”[10]

Wyraźne funkcje zabaw badawczych podaje B. Muchacka. Wyróżnia ona trzy podstawowe funkcje:

— „stymulująca

— diagnostyczna

— terapeutyczna.”[11]

Warto również zaznaczyć, iż charakterystyczną funkcją zabawy jest to, iż stanowi ona “ rodzaj zachowania się motywowanego wewnętrznie, co odróżnia ją od zależnych popędów zachowań konsumpcyjnych lub powiązanych z nimi zachowań instrumentalnych, a także zachowań realizujących cele wewnętrzne.”[12]

Kolejną cechą jest fakt, że w zabawie przeważają procesy asymilacji nad procesami akomodacji, co koncentruje uwagę dziecka na środkach i sposobach działania, nie zaś na osiągnięciu określonego celu. Ten ostatni jest równoznaczny z intencją malucha.

Aspekt trzeci wiąże się z różnicowaniem zabawy i zachowaniami eksploracyjnymi. „Przy badaniu dziecko sprawdza jaki on jest i co robi, podczas zabawy zaś pyta, co może z nim zrobić.”[13], a ponieważ decyzja zależy od samego malucha, może zrobić on to, co zechce. Zatem w zabawie bodziec pełni drugorzędną role w stosunku do organizmu.

Podsumowując powyższe rozważania można stwierdzić, iż wiele funkcji zabawy pozwala odkryć jej istotę. Zdaniem M. Przetacznik — Gierowskiej sensowne jest podejście funkcjonalne, widzące w zabawie aktywność twórczą dziecka, “ powiązana z rzeczywistością społeczną i kulturową, w której ono żyje.”[14]

Podział zabaw

Zabawa