Kodeks cywilny. Komentarz. Tom 6. Spadki ebook

KSIĘGA CZWARTASpadki

TYTUŁ IPrzepisy ogólne

Literatura do tytułu I

W. Adamczak, M. Filar, Cywilnoprawne skutki zgwałcenia, NP 1972, nr 5; S. Babiarz, Spadek i darowizna w prawie cywilnym i podatkowym, Warszawa 2008; J. Biernat, Ochrona osób bliskich spadkodawcy w prawie spadkowym, Toruń 2002; S. Dmowski, Dziedziczenie spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu w świetle wyroku Trybunału Konstytucyjnego, PS 1999, nr 9; J. Frąckowiak, Ochrona własności osobistej a dziedziczenie spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu, AUW. Prawo 1990, nr 186; J. Górecki, Podział składek gromadzonych w otwartym funduszu emerytalnym po śmierci jego członka, PiP 2001, z. 1; J. Górecki, Rozgraniczenie statutu spadkowego i statutu rzeczowego na tle rozporządzenia spadkowego (w:) Nowe europejskie prawo spadkowe, red. M. Pazdan, J. Górecki, Warszawa 2015; J. Gwiazdomorski, Prawo spadkowe w kodeksie cywilnym PRL, PiP 1965, z. 5–6; J. Gwiazdomorski, Przepisy ogólne dotyczące spadku, dziedziczenie ustawowe, testament, Katowice 1965–1966; J. Gwiazdomorski, Stanowisko prawne spadkobiercy według polskiego prawa spadkowego, PN 1947, nr V–VI; J. Gwiazdomorski, Wypłaty z wkładów oszczędnościowych po śmierci wkładcy, NP 1964, nr 11; J. Haberko, Pojęcie osoby bliskiej w prawie cywilnym, PS 2011, nr 3; J. Haberko, R. Zawłocki,Prawnospadkowe konsekwencje popełnienia przestępstwa, RPEiS 2014, z. 1; M. Habdas, Pozycja prawna małżonka spadkodawcy na tle prawnoporównawczym, Rejent 2006, nr 2; M. Hałgas, Ukrycie testamentu jako przesłanka niegodności dziedziczenia, PS 2007, nr 11–12; W. Hans, Umowy dotyczące spadku, NP 1967, nr 2; F. Hartwich, Nabycie położonej w Polsce nieruchomości przez cudzoziemca na podstawie testamentu, Rejent 2008, nr 3; A. Jabłoński, Prawo do dysponowania środkami zgromadzonymi w otwartym funduszu emerytalnym na wypadek śmierci, AUW. PPiA 2004, nr 64; T. Kacymirow, B. Kordasiewicz, Zasady prawa spadkowego a podatek spadkowy, PiP 1990, z. 12; A. Klein, Wpływ zmiany posiadacza gospodarstwa producenta na zobowiązanie kontraktacji, SC 1974, t. XXIII; M. Kłoda, Europejskie rozporządzenie spadkowe a rozrządzenia na wypadek śmierci dokonane przed 17 sierpnia 2015 r., Palestra 2014, nr 10; S. Kołodziejski, Dziedziczenie posiadania, Palestra 1969, nr 6; B. Kordasiewicz, Zjawisko inflacji a prawo spadkowe, NP 1985, nr 5; J. Kosik, Testamenty holograficzne i inne a niegodność spadkobiercy w kodeksie cywilnym, PNUŚ 1976, nr 148; A. Kozaczka, Charakter prawny przebaczenia w prawie cywilnym, NP 1972, nr 10; A. Kozaczka, Z zagadnień niegodności dziedziczenia w polskim prawie spadkowym (w:) Rozprawy prawnicze. Księga pamiątkowa dla uczczenia pracy naukowej Kazimierza Przybyłowskiego, red. W. Osuchowski, M. Sośniak, B. Walaszek, Kraków–Warszawa 1964; M. Krajewski, Przebaczenie i inne okoliczności wyłączające możliwość uznania spadkobiercy za niegodnego, PiP 1997, z. 5; J. Kremis, Spadek a niektóre prawa i obowiązki tzw. publiczno‍-prawne, AUW. Prawo 1990, nr 186; J. Kremis, Wpływ woli podmiotu na zakres spadku, AUW. PPiA 1993, nr 29; K. Krupa, Wydziedziczenie w prawie polskim (w:) Prace z prawa cywilnego, red. E. Skowrońska‍-Bocian, Warszawa 2010; P. Krzystek, Nabywanie nieruchomości przez cudzoziemców w drodze dziedziczenia testamentowego a konstytucyjna ochrona praw jednostki – wybrane zagadnienia (w:) Prawa podmiotowe. Pojmowanie w naukach prawnych. Zbiór studiów, red. J. Ciapała, K. Flaga‍-Gieruszyńska, Szczecin–Jarocin 2006; P. Księżak, Przebaczenie w polskim prawie cywilnym, PiP 2006, z. 11; P. Księżak, Przedsiębiorstwo wobec śmierci przedsiębiorcy (w:) Prawo handlowe po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej, red. W.J. Katner, U. Promińska, Warszawa 2010; P. Księżak, W. Robaczyński, Skuteczność woli zmarłego co do jego pochówku i sprawowania kultu jego pamięci, Palestra 2012, nr 9–10; A. Kunicki, Dziedziczenie posiadania, RPEiS 1961, z. 1; B. Łukańko, Europeizacja prawa spadkowego, EPS 2007, nr 7; Z. Masłowski, O przedawnieniu niektórych roszczeń z prawa spadkowego, Palestra 1960, nr 4; M. Mataczyński, Przepisy ograniczające dziedziczenie na tle art. 30 rozporządzenia spadkowego (w:) Nowe europejskie prawo spadkowe, red. M. Pazdan, J. Górecki, Warszawa 2015; P. Mącik, Idea bezpieczeństwa prawnego w polskim prawie spadkowym, Archiwum Filozofii Prawa i Filozofii Społecznej 2014, nr 2; A. Mączyński, Konstytucyjne prawo dziedziczenia (w:) Rozprawy prawnicze. Księga pamiątkowa Profesora Maksymiliana Pazdana, red. L. Ogiegło, W. Popiołek, M. Szpunar, Kraków 2005; T. Mróz, O potrzebie i kierunkach zmian przepisów prawa spadkowego, PS 2008, nr 1; M. Niedośpiał, Czynności prawa spadkowego, AUW. PPiA 1995, nr 33; M. Niedośpiał, Prawo dziedziczenia – zagadnienia konstrukcyjne, Palestra 1986, nr 12; E. Niezbecka, Jeszcze raz o małżonkach jako podmiotach praw spadkowych (w odpowiedzi na polemikę Jerzego Pisulińskiego), PS 1992, nr 7–8; E. Niezbecka, Małżonkowie jako podmioty praw spadkowych, NP 1989, nr 10–12; E. Niezbecka, Wpływ nadzwyczajnej zmiany stosunków na uprawnienia z zakresu prawa spadkowego, Rejent 1992, nr 1; H. Notecki, O spadkach i dziedziczeniu, Warszawa 1955; A. Oleszko, Umowy dotyczące spadku w praktyce notarialnej, NP 1977, nr 6; M. Pazdan, Kolizyjnoprawna problematyka nabycia spadku, SC 1974, t. XXIII; M. Pazdan, Nabycie nieruchomości położonej w Polsce przez cudzoziemca w drodze dziedziczenia, Rejent 1999, nr 9; M. Pazdan, Niegodność dziedziczenia w polskim prawie prywatnym międzynarodowym, NP 1974, nr 2; M. Pazdan, Polsko‍-holenderska wymiana poglądów na temat prawa spadkowego, Rejent 2006, nr 2; M. Pazdan, Statut spadkowy w świetle rozporządzenia spadkowego (w:) Nowe europejskie prawo spadkowe, red. M. Pazdan, J. Górecki, Warszawa 2015; M. Pazdan, Umowa o zrzeczenie się dziedziczenia w polskim prawie spadkowym, Rejent 1997, nr 4; M. Pazdan, Zakres zastosowania rozporządzenia spadkowego (w:) Nowe europejskie prawo spadkowe, red. M. Pazdan, J. Górecki, Warszawa 2015; M. Pazdan, Zdolność dziedziczenia w polskim prawie prywatnym międzynarodowym, SC 1974, t. XXIV; M. Pazdan, Zielona Księga o dziedziczeniu i testamentach – propozycje odpowiedzi na pytania, Rejent 2006, nr 5; J.St. Piątowski,Posiadanie jako przedmiot dziedziczenia, St. Pr.-Ek. 1969, nr 3; J.St. Piątowski (w:) System prawa cywilnego, t. IV. Prawo spadkowe, red. J.St. Piątowski, Ossolineum 1986; J.St. Piątowski, Z problematyki umów na rzecz osoby trzeciej na wypadek śmierci (art. 37 Prawa bankowego) (w:) Rozprawy z prawa cywilnego. Księga pamiątkowa ku czci Witolda Czachórskiego, red. J. Błeszyński, J. Rajski, Warszawa 1985; J.St. Piątowski, H. Witczak, A. Kawałko (w:) System Prawa Prywatnego, t. 10. Prawo spadkowe, red. B. Kordasiewicz, Warszawa 2009; J. Pisuliński, Małżonkowie jako podmioty praw spadkowych, NP 1991, nr 1–3; W. Popiołek, O dziedziczeniu udziału w spółce jawnej (w:) Współczesne problemy prawa prywatnego. Księga pamiątkowa ku czci Profesora Edwarda Gniewka, red. J. Gołaczyński, P. Machnikowski, Warszawa 2010; W. Pyzioł, Pozatestamentowe formy dysponowania wkładem oszczędnościowym na wypadek śmierci, GSP 1999, t. V; B. Rakoczy, Spadkobranie przez zakonnika w prawie polskim i prawie kanonicznym (w:) Prawo państwowe a prawo wewnętrzne związków wyznaniowych. Materiały konferencyjne (Gniezno, 11–12.09.2010 r.), red. K. Krasowski, M. Materniak‍-Pawłowska, M. Stanulewicz, Poznań 2010; B. Rastwej‍-Markiewicz, Niegodność dziedziczenia, PS 2006, nr 9; E. Skrętowicz, O dziedziczeniu posiadania, NP 1962, nr 9; A. Stelmachowski, Przesłanki i zakres dziedziczenia praw (w:) Prace z prawa prywatnego. Księga pamiątkowa ku czci sędziego Janusza Pietrzykowskiego, red. Z. Banaszczyk, Warszawa 2000; M. Szaciński, Autorskie dobra osobiste po śmierci twórcy, Palestra 1987, nr 2; M. Szaciński, Dziedziczenie posiadania, NP 1966, nr 7–8; M. Szaciński, Przesłanki niegodności według prawa spadkowego zunifikowanego oraz znaczenie orzeczenia sądowego ustalającego niegodność, NP 1954, nr 12; A. Szpunar, O przejściu na spadkobierców roszczeń z tytułu zadośćuczynienia, Rejent 2002, nr 9; A. Szpunar, Uwagi o pojęciu prawa dziedziczenia, Rejent 2002, nr 5; A. Szpunar, Wypłaty z rachunku oszczędnościowego po śmierci jego posiadacza, KPP 1998, z. 3; A. Szpunar, Z problematyki niegodności dziedziczenia, NP 1981, nr 2; P. Ślęzak, Dziedziczenie praw majątkowych w świetle polskiego prawa autorskiego, Rejent 2007, nr 1; R. Świrgoń‍-Skok, Swoboda dysponowania majątkiem na wypadek śmierci w ujęciu historycznoprawnym (w:) Rozprawy cywilistyczne. Księga pamiątkowa dedykowana Profesorowi Edwardowi Drozdowi, red. M. Pecyna, J. Pisuliński, M. Podrecka, Warszawa 2013; J. Trzewik, Wyłączenie od dziedziczenia a krąg osób uprawnionych do spadkobrania, Roczniki Nauk Prawnych 2009, t. XIX; J. Wierciński, Ochrona dziedziczenia, St. Pr. Pryw. 2007, nr 3; J. Wierciński,O przestępstwie jako przyczynie niegodności dziedziczenia, KPP 2010, z. 2; M. Wilejczyk, Cywilnoprawne znaczenie przebaczenia, St. Praw. 2013, nr 1; M. Wilejczyk, Stosowanie konstrukcji nadużycia prawa podmiotowego w dziedzinie prawa spadkowego, PS 2015, nr 7–8; H. Witczak, Przyczyny niegodności dziedziczenia (uwagi dotyczące art. 928 § 1 k.c.), St. Praw. KUL 2008, nr 1; H. Witczak, Skutki wyłączenia od dziedziczenia, Rejent 2009, nr 3; H. Witczak, Wyłączenie od dziedziczenia na mocy orzeczenia sądu, Warszawa 2013; S. Wójcik, Czy posiadanie jest dziedziczne? (w:) Rozprawy prawnicze. Księga pamiątkowa dla uczczenia pracy naukowej Kazimierza Przybyłowskiego, red. W. Osuchowski, M. Sośniak, B. Walaszek, Kraków–Warszawa 1964; S. Wójcik, O niektórych uregulowaniach w prawie spadkowym. Uwagi de lege ferenda (w:) Rozprawy prawnicze. Księga pamiątkowa Profesora Maksymiliana Pazdana, red. L. Ogiegło, W. Popiołek, M. Szpunar, Kraków 2005; A. Wysocka‍-Bar, Prawo właściwe dla dziedziczenia według unijnego rozporządzenia dotyczącego praw spadkowych, KPP 2012, z. 4; M.A. Zachariasiewicz, Przepisy wymuszające swoje zastosowanie a statut spadkowy (w:) Nowe europejskie prawo spadkowe, red. M. Pazdan, J. Górecki, Warszawa 2015; P. Zakrzewski, Charakter prawny dyspozycji wkładem członkowskim i oszczędnościami na wypadek śmierci (w:) Rozprawy cywilistyczne. Księga pamiątkowa dedykowana Profesorowi Edwardowi Drozdowi, red. M. Pecyna, J. Pisuliński, M. Podrecka, Warszawa 2013; P. Zakrzewski, Kierunki zmian polskiego prawa spadkowego, Przegląd Prawno‍-Ekonomiczny 2008, nr 2; M. Załucki, Konstytucyjne podstawy prawa spadkowego (w:) Państwo i prawo wobec współczesnych wyzwań. Zagadnienia prawa konstytucyjnego. Księga jubileuszowa Profesora Jerzego Jaskierni, red. R.M. Czarny, K. Spryszak, Toruń 2012; M. Załucki, Ograniczenia w swobodzie rozporządzania przedsiębiorstwem mortis causa, Studia Prawnoustrojowe 2011, nr 14; R. Zdybel, Nasciturus a aborcja. Problemy prawne czy etyczno‍-moralne. Prawna ochrona na gruncie art. 927 § 2 k.c. i art. 148 § 3 k.k., PS 2008, nr 7–8; Zielona księga. Optymalna wizja Kodeksu cywilnego w Rzeczypospolitej Polskiej, red. Z. Radwański, Warszawa 2006; K. Ziemski, Sukcesja praw i obowiązków publicznoprawnych, Zeszyty Naukowe Sądownictwa Administracyjnego 2009, nr 1; J. Zrałek, Niegodność dziedziczenia – uwagi de lege ferenda, Rejent 2006, nr 2.

Art. 922. [Spadek]

§ 1. Prawa i obowiązki majątkowe zmarłego przechodzą z chwilą jego śmierci na jedną lub kilka osób stosownie do przepisów księgi niniejszej.

§ 2. Nie należą do spadku prawa i obowiązki zmarłego ściśle związane z jego osobą, jak również prawa, które z chwilą jego śmierci przechodzą na oznaczone osoby niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami.

§ 3. Do długów spadkowych należą także koszty pogrzebu spadkodawcy w takim zakresie, w jakim pogrzeb ten odpowiada zwyczajom przyjętym w danym środowisku, koszty postępowania spadkowego, obowiązek zaspokojenia roszczeń o zachowek oraz obowiązek wykonania zapisów zwykłych i poleceń, jak również inne obowiązki przewidziane w przepisach księgi niniejszej.

Pojęcie spadku

1. Spadek to ogół praw i obowiązków należących do spadkodawcy w chwili jego śmierci i przechodzących na jego następców prawnych (zob. J. Kremis (w:) Kodeks cywilny, t. II. Komentarz do art. 535–1088, red. E. Gniewek, Warszawa 2004, s. 758 i n. oraz J.St. Piątowski, H. Witczak, A. Kawałko (w:) System Prawa Prywatnego, t. 10. Prawo spadkowe, red. B. Kordasiewicz, Warszawa 2009, s. 49 i n.). Spadkobierca (spadkobiercy) w zasadzie wchodzi w sytuację prawną, w jakiej pozostawał spadkodawca. Oznacza to, że w skład spadku wchodzą nie tylko prawa i obowiązki, lecz także uzasadnione prawnie nadzieje na nabycie prawa (ekspektatywy). W stosunku do spadkobiercy działać będą instytucje prawne, które działałyby w odniesieniu do spadkodawcy (np. miarkowanie odszkodowania). Przykładowo do spadku wejdzie ekspektatywa odrębnej własności lokalu, jeżeli spadkodawca zmarł po zawarciu ważnej umowy, a przed dokonaniem wpisu do księgi wieczystej (por. art. 7 ustawy z dnia 24 czerwca 1994 r. o własności lokali, tekst jedn.: Dz. U. z 2015 r. poz. 1892 z późn. zm.). Sytuacje takie, ze względu na okres oczekiwania na dokonanie wpisu, mogą występować w praktyce. Wydaje się, że Sąd Najwyższy także przyjmuje, iż spadkobierca pozostaje w takiej sytuacji prawnej, w jakiej znajdował się spadkodawca. Świadczy o tym uchwała SN z dnia 21 marca 2001 r., III CZP 4/01 (OSNC 2001, nr 10, poz. 144, z glosą A. Szpunara, Rejent 2002, nr 1, s. 92 oraz omówieniem Z. Strusa, Przegląd orzecznictwa, Palestra 2001, nr 11–12, s. 199), w której przyjęto, że skutki prawne zatajenia testamentu przez uczestnika postępowania o stwierdzenie nabycia spadku odnoszą się także do spadkobiercy takiego uczestnika i – co za tym idzie – do spadkobiercy ma zastosowanie art. 679 § 1 zdanie drugie k.p.c.

W uchwale z dnia 7 stycznia 2004 r., III CZP 98/03 (OSNC 2005, nr 2, poz. 27, z glosami M. Mikulińskiego, Prawo Bankowe 2004, nr 6, s. 54 oraz A. Rychtera, Prawo Bankowe 2004, nr 6, s. 59), Sąd Najwyższy przyjął jednak, że art. 98 ust. 2 pr. bank. nie stanowi podstawy do wystawienia bankowego tytułu egzekucyjnego przeciwko spadkobiercom dłużnika banku. Sąd podkreślił, że pisemne oświadczenie o poddaniu się egzekucji i wynikające stąd konsekwencje dla dłużnika składającego takie oświadczenie nie przechodzą na osobę, która oświadczenia nie podpisała.

2. W postanowieniu z dnia 19 maja 2010 r., I CZ 121/09 (IC 2011, nr 5, s. 31), Sąd Najwyższy uznał, że uprawnienie do żądania stwierdzenia postanowień wzorca umowy za niedozwolone, wynikające z art. 47938 § 1 k.p.c. nie jest prawem w rozumieniu art. 922 § 1 k.c., które z chwilą śmierci przechodzi na spadkobierców i nie podlega dziedziczeniu.

3. Dziedziczeniu podlegają prawa i obowiązki wynikające ze stosunków cywilnoprawnych, a więc mające charakter cywilnoprawny. Nie wchodzą w skład spadku prawa i obowiązki wynikające z innych stosunków prawnych, nawet jeżeli pewien przepis, wskazując krąg osób, na które przechodzą prawa i obowiązki, odwołuje się do określenia „spadkobierca”, jak np. art. 97 i n. ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Ordynacja podatkowa (tekst jedn.: Dz. U. z 2015 r. poz. 613 z późn. zm.). Do spadku nie należą prawa i obowiązki wynikające ze stosunków karno-, administracyjno- i finansowoprawnych. Wyjątek od tej zasady (por. uchwałę SN z dnia 21 marca 1996 r., III AZP 39/95, OSNAPiUS 1996, nr 19, poz. 280) stanowi prawo podatnika do zwrotu nadpłaty podatku dochodowego przechodzące na jego spadkobierców. Sąd Najwyższy wyjaśnił również, że obowiązek ponoszenia kosztów zużycia urządzeń technicznych oraz kosztów wykonania robót malarskich w kwaterze stałej (ówczesny art. 32 ust. 3 w zw. z art. 32 ust. 2 ustawy z dnia 22 czerwca 1995 r. o zakwaterowaniu Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej, Dz. U. Nr 86, poz. 433 z późn. zm. [obecnie tekst jedn.: Dz. U. z 2016 r. poz. 207], oraz § 24 ust. 2 rozporządzenia Ministra Obrony Narodowej z dnia 27 maja 1996 r. w sprawie wykonania niektórych przepisów ustawy o zakwaterowaniu Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej [Dz. U. Nr 65, poz. 320 z późn. zm.; obecnie nieobowiązujące]) nie przechodzi na spadkobierców osoby uprawnionej, zajmującej kwaterę do chwili śmierci (uchwała SN z dnia 26 marca 2002 r., III CZP 14/02, OSNC 2002, nr 12, poz. 148).

4. Z brzmienia art. 922 § 1 wynika jednoznacznie, że do spadku nie należą prawa i obowiązki zmarłego mające charakter niemajątkowy. Nie podlegają dziedziczeniu np. dobra osobiste. Tego rodzaju prawa i obowiązki gasną w chwili śmierci podmiotu, któremu przysługiwały. Sąd Najwyższy uznał także, że prawo do grobu, na którego treść składają się elementy zarówno o charakterze majątkowym, jak i o charakterze osobistym, nie podlega dziedziczeniu (uchwała SN z dnia 2 grudnia 1994 r., III CZP 155/94, OSNC 1995, nr 3, poz. 52, z omówieniem S. Dmowskiego, Przegląd orzecznictwa, PS 1997, nr 3, s. 92; szerzej o prawie do grobu zob. S. Rudnicki, Prawo do grobu. Zagadnienia cywilistyczne, Kraków 1999, s. 94 i n.).

5. W skład spadku nie wchodzą prawa majątkowe ściśle związane z osobą zmarłego. W zakresie tego pojęcia znajdują się prawa mające służyć zaspokojeniu określonych interesów konkretnej osoby ze względu na jego indywidualną sytuację, np. roszczenia alimentacyjne, uprawnienie do renty. Nie wchodzi w skład spadku np. roszczenie o rozwiązanie umowy przekazania gospodarstwa rolnego, które w chwili śmierci rolnika wygasa ze względu na swój osobisty charakter (tak postanowienie SN z dnia 4 września 1998 r., II CKN 891/97, LEX nr 1225082; por. też uzasadnienie wyroku SN z dnia 1 kwietnia 1998 r., II CKN 671/97, OSNC 1998, nr 11, poz. 182). Kwestia ta jest jednak sporna (odmienne stanowisko prezentuje M. Niedośpiał w glosie do wymienionego wyroku, PiP 2000, z. 1, s. 107 i n.).

Ściśle związane z osobą spadkodawcy jest także żądanie uchylenia uchwały zgromadzenia przedstawicieli członków spółdzielni (tak postanowienie SN z dnia 28 listopada 2000 r., IV CKN 94/00, LEX nr 548771).

6. Nie podlegają dziedziczeniu również obowiązki majątkowe ściśle związane z osobą spadkodawcy. Są to obowiązki, których wykonanie jest uzależnione od osobistych przymiotów zobowiązanego lub które zostały ściśle związane z osobą dłużnika ze względu na okoliczności powstania.

7. Do spadku nie należą prawa i obowiązki przechodzące na określone osoby, niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami. Chodzi o sytuacje, w których istnieje wyraźny przepis przewidujący taki skutek śmierci osoby uprawnionej lub zobowiązanej. Przykładowo art. 691 k.c. przewidywał, że prawa i obowiązki wynikające z umowy najmu mieszkania przechodzą na osoby bliskie najemcy, które z nim mieszkały w chwili jego śmierci. Przepis ten został uchylony przez art. 47 pkt 3 ustawy z dnia 2 lipca 1994 r. o najmie lokali mieszkalnych i dodatkach mieszkaniowych (tekst jedn.: Dz. U. z 1998 r. Nr 120, poz. 787 z późn. zm.; obecnie nieobowiązująca). Artykuł 8 ust. 1 tej ustawy przewidywał, że w stosunek najmu wstępowały wyliczone w nim osoby bliskie najemcy mieszkające z nim stale do chwili jego śmierci. W swoim pierwotnym brzmieniu przepis ten nie określał skutków prawnych sytuacji, gdy brak było osób uprawnionych do wstąpienia w stosunek najmu lub zrzekły się one swego prawa. Przyjmowano wówczas, że w takich sytuacjach prawa i obowiązki wynikające z umowy najmu podlegają dziedziczeniu zgodnie z ogólnymi zasadami (por. np. uchwałę SN z dnia 16 maja 1996 r., III CZP 46/96, OSNC 1996, nr 7–8, poz. 104, z omówieniem Z. Strusa, Przegląd orzecznictwa, Palestra 1996, nr 9–10, s. 182 oraz S. Trociuka, Nowe prawo mieszkaniowe – aspekty legislacyjne, Przegląd Legislacyjny 1997, nr 4, s. 45). Zgodnie z art. 8 ust. 2 powołanej ustawy, dodanym przez ustawę z dnia 21 sierpnia 1997 r. o zmianie ustawy o najmie lokali mieszkalnych i dodatkach mieszkaniowych oraz o zmianie ustawy – Prawo spółdzielcze (Dz. U. Nr 111, poz. 723), w braku osób uprawnionych do wstąpienia w stosunek najmu lub w razie zrzeczenia się przez nie tego prawa stosunek najmu wygasał. Artykuł 8, podobnie jak prawie cała ustawa o najmie lokali mieszkalnych i dodatkach mieszkaniowych, utracił moc na podstawie art. 39 ust. 1 ustawy z dnia 21 czerwca 2001 r. o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego (tekst jedn.: Dz. U. z 2016 r. poz. 1610). Jednocześnie ustawa o ochronie praw lokatorów „przywróciła” kodeksowi cywilnemu art. 691 (por. art. 26 pkt 12 ustawy – przepis ten został pominięty w tekście jednolitym). Co do zasady stan prawny nie uległ zmianie.

8. Zgodnie z regułą wyrażoną w art. 922 § 1 prawa i obowiązki majątkowe zmarłego w zasadzie wchodzą w skład spadku. Jednakże niezbędne jest poddanie bardziej szczegółowej analizie poszczególnych kategorii tych praw i obowiązków.

Prawa i obowiązki wynikające z przepisów ogólnych kodeksu cywilnego

9. Prawo wierzyciela do żądania uznania za bezskuteczną w stosunku do niego umowy, którą zawarł dłużnik, a której wykonanie czyni całkowicie lub częściowo niemożliwe zadośćuczynienie jego roszczeniu (art. 59), przechodzi na jego spadkobierców.

10. Prawa i obowiązki wynikające z oświadczenia woli złożonego przez spadkodawcę innej osobie w sytuacji, gdy spadkodawca zmarł przed dojściem jego oświadczenia do adresata, wchodzą w skład spadku, chyba że co innego wynika z treści oświadczenia, z ustawy lub z okoliczności konkretnego przypadku (art. 62).

11. Na spadkobierców przechodzi obowiązek złożenia oświadczenia woli ciążący na spadkodawcy, jeżeli oświadczenie takie ma dotyczyć stosunków majątkowych podlegających dziedziczeniu. Obowiązek taki na podstawie art. 64 może być stwierdzony w postępowaniu sądowym w stosunku do spadkobierców zmarłego.

12. Prawa i obowiązki oferenta wynikające ze złożonej oferty (art. 66 i n.) przechodzą na spadkobierców, chyba że co innego wynika z treści oferty albo charakteru stosunku, który powstałby w wyniku przyjęcia oferty. Brak także podstaw do wyłączenia spod dziedziczenia prawa przyjęcia oferty przez adresata. Jest to prawo podmiotowe kształtujące o charakterze majątkowym. Podlega zatem dziedziczeniu zgodnie z art. 922 § 1. W orzeczeniu z dnia 21 listopada 1956 r., 4 CO 16/56 (NP 1957, nr 10, s. 123, z glosą A. Ohanowicza oraz glosą A. Woltera, PiP 1957, z. 10, s. 716), które zachowało aktualność, Sąd Najwyższy podkreślił jednak, że to, czy oferta, która doszła do adresata za jego życia, może być po jego śmierci przyjęta przez jego spadkobierców, zależy od woli składającego ofertę, podlegającej ustaleniu z treści oferty oraz okoliczności sprawy. Na spadkobierców przechodzi także prawo żądania unieważnienia umowy zawartej w drodze przetargu (art. 705). Jeżeli spadkodawca zmarł po dowiedzeniu się o istnieniu przyczyny unieważnienia zawartej umowy, a przed upływem miesięcznego terminu, termin ten biegnie nadal w stosunku do spadkobiercy. Jeżeli spadkodawca nie wiedział o istnieniu przyczyny unieważnienia, miesięczny termin biegnie od chwili dowiedzenia się o niej przez spadkobiercę. Termin roczny biegnie oczywiście w stosunku do spadkobiercy, jeżeli spadkodawca zmarł przed upływem roku od zawarcia umowy. Sąd Najwyższy wyjaśnił także, że oferta darowizny nieruchomości (lub udziału w nieruchomości), ze względu na majątkowy charakter, wiąże co do zasady oferenta także w stosunku do spadkobierców adresata oferty (wyrok SN z dnia 19 lutego 2003 r., V CKN 1614/00, IC 2003, nr 11, s. 49).

13. Dziedziczeniu podlega prawo uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia woli złożonego pod wpływem błędu lub groźby (art. 88), a także obowiązki powstałe w wyniku wykonania tego prawa kształtującego przez uprawnionego. Dziedziczeniu podlegają też prawa i obowiązki wynikające z przepisów o wyzysku (art. 388).

14. Na spadkobierców przechodzą obowiązki wynikające z działania spadkodawcy niebędącego organem osoby prawnej w imieniu tej osoby, z działania jako organ osoby prawnej z przekroczeniem umocowania (art. 39 § 1) albo z działania w imieniu osoby prawnej nieistniejącej (art. 39 § 2), a także obowiązki wynikające z działania spadkodawcy jako falsus procurator (art. 103 § 3).

15. W skład spadku wchodzi prawo uchylenia się od zaspokojenia przedawnionego roszczenia (art. 117 § 2).

16. W skład spadku wchodzą prawa i obowiązki wynikające z czynności warunkowych i terminowych.

Prawa i obowiązki rzeczowe

17. Do spadku należą prawa rzeczowe, jeśli określone prawo nie zostało ukształtowane przez ustawodawcę jako niedziedziczne, wygasające z chwilą śmierci uprawnionego.

18. Na spadkobierców przechodzi własność rzeczy oraz udział we współwłasności, a także użytkowanie wieczyste i związana z nim własność budynków i innych urządzeń wzniesionych na użytkowanym gruncie (por. postanowienie SN z dnia 10 stycznia 2013 r., IV CSK 362/12, IC 2014, nr 4, s. 52, z omówieniem Z. Strusa, Przegląd orzecznictwa, Palestra 2013, nr 3–4, s. 201).

19. Co do ograniczonych praw rzeczowych, to są one w zasadzie dziedziczne ze względu na swój majątkowy charakter. Nie wchodzi w skład spadku użytkowanie przez osobę fizyczną, które wygasa z chwilą śmierci użytkownika (art. 266), oraz służebności osobiste, które także wygasają z chwilą śmierci uprawnionego (art. 299). W odniesieniu jednak do służebności mieszkania można się umówić, że po śmierci uprawnionego służebność ta będzie przysługiwać jego dzieciom, rodzicom lub małżonkowi (art. 301 § 2). Jednakże służebność ta będzie przysługiwała określonym osobom jako ich własne, a nie przechodzące w drodze dziedziczenia prawo.

20. Problem dziedziczności użytkowania ustanowionego do celów produkcyjnych nie powstaje ze względu na to, że podmiotem tego prawa może być jedynie osoba prawna – rolnicza spółdzielnia produkcyjna (art. 271 i n.).

21. Dziedziczne są zastaw i hipoteka, ale tylko razem z wierzytelnością, którą zabezpieczają. Dziedziczeniu podlegają także tzw. prawa spółdzielcze, tzn. spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu. Definitywne uzyskanie tych praw przez następców prawnych członka spółdzielni przez wiele lat było uzależnione od uzyskania członkostwa spółdzielni, a także od dokonania określonych w prawie spółdzielczym „czynności zachowawczych” (por. nieobowiązujące art. 228, 238 i 232 pr. spółdz.). W odniesieniu do spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu mieszkalnego sankcją za niedokonanie tych czynności było wygaśnięcie prawa do lokalu. Przewidujący taki skutek art. 228 § 3 pr. spółdz. został jednak uznany przez Trybunał Konstytucyjny za niezgodny z art. 64 ust. 1 i 3 w zw. z art. 21 ust. 1 i art. 31 ust. 3 Konstytucji RP oraz art. 1 Protokołu nr 1 do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (Dz. U. z 1995 r. Nr 36, poz. 175/1 z późn. zm.); por. wyrok TK z dnia 25 lutego 1999 r., K 23/98, OTK 1999, nr 2, poz. 25 (szerzej o skutkach orzeczenia TK por. S. Dmowski, Dziedziczenie spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu w świetle wyroku Trybunału Konstytucyjnego, PS 1999, nr 9, s. 39).

Wspomniane przepisy ustawy – Prawo spółdzielcze zostały zmienione ustawą z dnia 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych (tekst jedn.: Dz. U. z 2013 r. poz. 1222 z późn. zm.). Po uchyleniu art. 228 § 1 i 3 pr. spółdz. przez art. 3 ustawy z dnia 19 grudnia 2002 r. o zmianie ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 240, poz. 2058 z późn. zm.) na spadkobiercach nie ciąży już obowiązek dokonania czynności zmierzających do zachowania odziedziczonego prawa. Od 15 stycznia 2003 r. sprawy te regulują przepisy ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych (art. 179). Po nowelizacjach dokonanych w 2002 i 2005 r. z ustawy jednoznacznie wynika, że własnościowe spółdzielcze prawo do lokalu mieszkalnego może przysługiwać także osobie niebędącej członkiem spółdzielni mieszkaniowej.

22. Pod rządem poprzednio obowiązującej ustawy z dnia 17 lutego 1961 r. o spółdzielniach i ich związkach (Dz. U. Nr 12, poz. 61 z późn. zm.) Sąd Najwyższy wyraził pogląd, zgodnie z którym spółdzielcze prawo do lokalu mieszkalnego podlega dziedziczeniu także w sytuacji, gdy członek spółdzielni zmarł przed zamieszkaniem w przydzielonym mu lokalu (por. wyrok SN z dnia 16 kwietnia 1982 r., I CR 34/82, OSNCP 1982, nr 11–12, poz. 174). Kwestia rozstrzygnięta przez Sąd Najwyższy powstała w związku z brzmieniem art. 147 § 5 ustawy o spółdzielniach i ich związkach, który przewidywał zakaz przeniesienia prawa przed zamieszkaniem członka w przydzielonym lokalu. Zakaz taki wynikał także z art. 223 § 2 pr. spółdz. Dopiero ustawa z dnia 25 października 1991 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz ustaw – o księgach wieczystych i hipotece, Prawo spółdzielcze, Kodeks postępowania cywilnego, Prawo lokalowe (Dz. U. Nr 115, poz. 496) zmieniła brzmienie tego przepisu. W obecnym stanie prawnym własnościowe spółdzielcze prawo do lokalu mieszkalnego oraz prawo do domu jednorodzinnego mogą być zbyte przed zamieszkaniem przez członka w przydzielonym domu lub lokalu. Nie może zatem budzić wątpliwości, że prawa te są także dziedziczne od chwili swego powstania.

W pewnym zakresie dziedziczne było także roszczenie członka spółdzielni mieszkaniowej o przekształcenie spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu w spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu (art. 219 § 1 pr. spółdz.). Sąd Najwyższy w uchwale składu 7 sędziów z dnia 13 lipca 2006 r., III CZP 33/06 (OSNC 2007, nr 1, poz. 1, z omówieniem Z. Strusa, Przegląd orzecznictwa, Palestra 2006, nr 9–10, s. 277), przesądził, że w braku osób uprawnionych na podstawie art. 221 § 1 pr. spółdz. wskazane roszczenie podlegało dziedziczeniu.

23. Posiadanie, zgodnie z powszechnie przyjętym poglądem, nie jest prawem podmiotowym, lecz jedynie chronionym przez prawo i rodzącym określone skutki prawne stanem faktycznym. W związku z takim charakterem posiadania powstał problem, wielokrotnie omawiany w orzecznictwie i doktrynie, czy posiadanie jest dziedziczne. Zarówno w doktrynie, jak i w orzecznictwie przeważa pogląd, zgodnie z którym każde posiadanie (oparte i nieoparte na prawie, samoistne i zależne) wchodzi w skład spadku (szerzej zagadnienie to omawia M. Pazdan (w:) Kodeks cywilny. Komentarz, red. K. Pietrzykowski, t. II, Warszawa 2003, s. 719 i n., tam też powołana obszerna literatura i orzecznictwo).

24. Obowiązki związane z prawem własności nieruchomości, nałożone na właściciela przez przepisy prawa sąsiedzkiego (art. 144 i n.) i przez przepisy szczególne (np. przez ustawę z dnia 18 lipca 2001 r. – Prawo wodne, tekst jedn.: Dz. U. z 2015 r. poz. 469 z późn. zm.), a także obowiązki odpowiadające uprawnieniom właściciela wynikającym z przepisów o ochronie własności (np. korelat tzw. roszczeń uzupełniających służących posiadaczowi – art. 226 i n.) przechodzą na spadkobierców, jeżeli przejdzie na nich prawo własności. Obowiązki te wynikają ze stosunków prawnych mających charakter tzw. obligacji realnych. Ciążą one na podmiotach określonych przez sytuację prawnorzeczową, w której się znajdują. Przejście na spadkobiercę prawa własności rzeczy w drodze dziedziczenia oznacza jego wejście w określoną sytuację prawnorzeczową – sytuację właściciela. Z tym zdarzeniem związany jest skutek w postaci stania się podmiotem opisanych obowiązków.

25. Podobna sytuacja istnieje, jeśli chodzi o uprawnienia związane z własnością, takie jak roszczenie windykacyjne, negatoryjne czy też służące właścicielowi tzw. roszczenia uzupełniające (art. 224–225). Są one związane z prawem własności („emanacja” prawa własności) i służą tylko temu podmiotowi, któremu prawo to przysługuje.

26. Pewne prawa i obowiązki ustawa łączy z faktem posiadania rzeczy. Są to: roszczenie posiadacza gruntu, który dokonał jego zabudowy w warunkach określonych w art. 231 § 1, czy obowiązek zwrotu rzeczy windykującemu właścicielowi. Takie prawa i obowiązki przechodzą na spadkobierców posiadacza, jeżeli przejdzie na nich posiadanie rzeczy. Takie stanowisko zdaje się zajmować Sąd Najwyższy, który w wyroku z dnia 6 marca 1981 r., III CRN 25/81 (LEX nr 503229) wyraźnie stwierdził, że z chwilą otwarcia spadku spadkobierca staje się posiadaczem zabudowanego przez spadkodawcę gruntu i odtąd, jako podmiot roszczenia z art. 231 § 1, związanego z posiadaniem, może je realizować. Podobnie w uchwale SN z dnia 20 marca 1981 r., III CZP 13/81 (OSNCP 1981, nr 9, poz. 168, z glosą E. Skowrońskiej, OSPiKA 1982, z. 7–8, poz. 113), w której przyjęto, że roszczenie samoistnego posiadacza o wykup zabudowanego cudzego gruntu przechodzi zarówno na spadkobiercę, jak i na nabywcę singularnego, jeżeli na podmioty te przejdzie posiadanie działki, na której wzniesiono budynek lub inną budowlę.

27. Nie wchodzą zatem w skład spadku takie uprawnienia, jak roszczenie wynikające z art. 231 § 1, czy takie obowiązki, jak obowiązek zwrotu rzeczy właścicielowi. Przechodzą one na spadkobierców tylko o tyle, o ile wejdą oni w określoną sytuację prawnorzeczową, stając się posiadaczami rzeczy.

28. Podobną regułę stosuje się do praw i obowiązków współwłaścicieli, użytkownika wieczystego oraz praw i obowiązków związanych z prawami rzeczowymi ograniczonymi. Nie może budzić wątpliwości, że np. obowiązki wynikające z ustanowionej służebności przechodzą na spadkobierców podmiotu nimi obciążonego tylko o tyle, o ile przejdzie na nich własność obciążonej rzeczy (odmiennie J.St. Piątowski (w:) System prawa cywilnego, t. IV. Prawo spadkowe, red. J.St. Piątowski, Ossolineum 1986, s. 66 i n.).

29. Sposób wykonywania przez spadkodawcę uprawnień określonych w art. 206 nie jest prawem majątkowym, które z mocy art. 922 podlega dziedziczeniu (tak wyrok SN z dnia 25 października 1973 r., III CRN 247/73, OSNCP 1974, nr 9, poz. 151, z glosą B. Dobrzańskiego, OSPiKA 1974, z. 9, poz. 192 oraz omówieniem A. Szpunara i W. Wanatowskiej, Przegląd orzecznictwa, NP 1975, nr 7–8, s. 1044; odmiennie E. Gniewek, Kodeks cywilny. Księga druga. Własność i inne prawa rzeczowe. Komentarz, Kraków 2001, s. 405 i n.). Jednakże prawa i obowiązki wynikające z umowy określającej sposób korzystania z rzeczy wspólnej przechodzą na spadkobierców współwłaściciela (tak postanowienie SN z dnia 4 października 2002 r., III CKN 521/01, IC 2003, nr 7–8, s. 45).

30. Jeżeli spadkodawca uzyskał własność nieruchomości w wyniku zawarcia umowy dożywocia, na spadkobierców przechodzą obowiązki wynikające z tej umowy – wraz z przejściem własności nieruchomości.

Prawa i obowiązki wynikające ze stosunków zobowiązaniowych

31. W zasadzie na spadkobierców przechodzą prawa i obowiązki wynikające ze stosunków zobowiązaniowych, których podmiotem był spadkodawca. Dziedziczeniu podlegają prawa i obowiązki niezależnie od źródła, z którego dany stosunek obligacyjny wypływa.

Prawa i obowiązki z bezpodstawnego wzbogacenia

32. Dziedziczeniu podlega roszczenie o wydanie korzyści uzyskanej bez podstawy prawnej, a także obowiązek zwrotu uzyskanej w tych warunkach przez spadkodawcę korzyści. Odnosi się to także do praw i obowiązków z gry i zakładu (art. 413 § 1), mimo że zobowiązanie, z którego wynikają, może mieć charakter zobowiązania naturalnego.

33. Pod rządem art. 412 w poprzednim brzmieniu Sąd Najwyższy wyraził pogląd, zgodnie z którym obowiązek zwrotu świadczenia spełnionego w celu niegodziwym, ulegającego przepadkowi na podstawie art. 412, jest ściśle związany z osobą dłużnika i nie należy do spadku po nim. Skarb Państwa może jednak domagać się od spadkobiercy wydania przedmiotu świadczenia, jeżeli wszedł on do jego majątku (tak uchwała SN z dnia 5 kwietnia 1979 r., III CZP 12/79, OSNCP 1980, nr 5, poz. 84, z glosami E. Skowrońskiej, NP 1980, nr 10, s. 128 oraz A. Kędzierskiej‍-Cieślak, OSPiKA 1981, z. 6, poz. 100).

34. Zmiana brzmienia art. 412 nie spowodowała automatycznie dezaktualizacji poglądu przedstawionego w powołanym orzeczeniu SN. Dokonana zmiana ustawy polega bowiem jedynie na tym, że obowiązek zwrotu świadczenia niegodziwego nie powstaje ex lege, lecz na podstawie orzeczenia sądu.

35. Wbrew odmiennemu stanowisku Sądu Najwyższego należy przyjąć, że dziedziczeniu podlega obowiązek wydania przedmiotu świadczenia niegodziwego lub zwrotu jego wartości (art. 412), jeśli w stosunku do spadkodawcy sąd orzekł przepadek na rzecz Skarbu Państwa. Nie jest uzasadnione odstępowanie od ogólnej reguły dziedziczenia obowiązków majątkowych. Związek z osobą zobowiązanego spadkodawcy nie jest ścisłym związkiem, o którym mowa w art. 922 § 2. Przepis ten stanowi wyjątek od zasady wyrażonej w art. 922 § 1 i nie powinien być wykładany rozszerzająco.

Roszczenia i obowiązki odszkodowawcze

36. Roszczenie o naprawienie szkody majątkowej przechodzi na spadkobierców poszkodowanego. Odpowiadający mu obowiązek odszkodowawczy przechodzi na spadkobierców podmiotu ponoszącego odpowiedzialność za powstałą szkodę. Zasada ta odnosi się zarówno do odpowiedzialności deliktowej, jak i kontraktowej. W tej ostatniej kwestii por. także uwagę 48.

37. W skład spadku wchodzi przewidziane w art. 444 § 1 zdanie pierwsze roszczenie o naprawienie szkody spowodowanej uszkodzeniem ciała lub wywołanej rozstrojem zdrowia (tak wyrok SN z dnia 4 marca 1966 r., II PR 35/66, LEX nr 5947). Przedstawiony przez Sąd Najwyższy pogląd odnosił się do art. 162 § 1 rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 27 października 1933 r. – Kodeks zobowiązań (Dz. U. Nr 82, poz. 598 z późn. zm.), ale zachował aktualność. Wygaśnie natomiast w chwili śmierci uprawnionego roszczenie o wyłożenie z góry sumy potrzebnej na koszty leczenia lub – w wypadku powstania inwalidztwa – sumy potrzebnej na przygotowanie do innego zawodu (art. 444 § 1 zdanie drugie). Wygaśnie także roszczenie o zasądzenie renty określonej w art. 444 § 2. Ma ono charakter alimentacyjny, a zatem stanowi uprawnienie ściśle związane z osobą zmarłego. To samo odnosi się do renty już zasądzonej. Roszczenia uprawnionego wygasną i nie wejdą w skład spadku.

38. Orzecznictwo Sądu Najwyższego w tej kwestii jest jednolite. W wyroku z dnia 31 października 1966 r., II CR 361/66 (LEX nr 6065) oraz w wyroku z dnia 28 grudnia 1966 r., I PR 536/66 (OSNCP 1967, nr 6, poz. 115), Sąd Najwyższy zajął się problemem prawa do bieżącej renty odszkodowawczej. Bardziej generalne stanowisko zostało wyrażone w wyroku z dnia 12 lutego 1971 r., I CR 651/70 (LEX nr 6871), w którym Sąd Najwyższy wskazał, że do praw ściśle związanych z osobą spadkodawcy należą np. prawo do renty przewidzianej w art. 444 § 2, prawo do alimentacji, prawo żądania wyłożenia z góry sumy potrzebnej na koszty leczenia lub na koszty przygotowania do innego zawodu (art. 444 § 1 zdanie drugie). We wszystkich powołanych orzeczeniach Sąd Najwyższy podkreśla natomiast dziedziczność roszczenia o wypłatę zaległych rat rentowych, wymagalnych w chwili śmierci uprawnionego.

39. W zasadzie na spadkobierców przechodzi roszczenie z art. 444 § 3 jako majątkowe roszczenie odszkodowawcze. Takie stanowisko zajął Sąd Najwyższy w uchwale składu 7 sędziów – zasada prawna z dnia 26 października 1970 r. III PZP 22/70 (OSNCP 1971, nr 7–8, poz. 120, z omówieniem A. Szpunara i W. Wanatowskiej, Przegląd orzecznictwa, NP 1972, nr 7–8, s. 1165; tak też A. Szpunar, Odszkodowanie na rzecz najbliższych członków rodziny zmarłego, PiP 1968, z. 11, s. 734).

40. Roszczenie o zadośćuczynienie pieniężne za doznaną krzywdę nie podlega w zasadzie dziedziczeniu. Roszczenie takie jest ściśle związane z osobą uprawnioną, gdyż ma ono na celu zaspokojenie wyłącznie interesu wierzyciela. Wynika to z brzmienia art. 444 i 445, które łączą możliwość dochodzenia zadośćuczynienia pieniężnego z naruszeniem praw o charakterze ściśle osobistym (integralność cielesna, zdrowie, wolność). Zgodnie z art. 922 § 2 prawa takie gasną w chwili śmierci uprawnionego. Wyjątek od tej reguły zawarty jest w art. 445 § 3, który wprowadza dziedziczność roszczenia o zadośćuczynienie, gdy zostało ono uznane na piśmie albo gdy powództwo zostało wytoczone za życia poszkodowanego.

41. Ustawą z dnia 23 sierpnia 1996 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 114, poz. 542) zmieniono w sposób daleko idący art. 448. Zgodnie z obecnym brzmieniem tego przepisu roszczenie o zadośćuczynienie pieniężne powstaje w przypadku naruszenia każdego dobra osobistego. Roszczenie takie, jako ściśle związane z osobą pokrzywdzonego, w zasadzie wygasa w chwili śmierci uprawnionego. Przechodzi na spadkobierców tylko wtedy, gdy zostało uznane na piśmie albo gdy powództwo wytoczono za życia pokrzywdzonego‍-spadkodawcy (art. 445 § 3 w zw. z art. 448 zdanie drugie).

42. Bez żadnych ograniczeń wchodzą w skład spadku obowiązki stanowiące korelat uprawnień omówionych w uwagach 36–39.

43. Artykuł 422 wprowadza odpowiedzialność odszkodowawczą osoby, która skłoniła inny podmiot do wyrządzenia szkody, była mu pomocna albo świadomie skorzystała z wyrządzonej drugiemu szkody. Obowiązek odszkodowawczy podlega dziedziczeniu (tak w uzasadnieniu wyroku SN z dnia 28 stycznia 1975 r., I PR 187/74, OSNCP 1975, nr 9, poz. 141, z glosą L. Steckiego, OSPiKA 1976, z. 6, poz. 111 oraz omówieniem A. Szpunara i W. Wanatowskiej, Przegląd orzecznictwa, NP 1976, nr 9, s. 1283).

44. Na spadkobierców zmarłego przechodzą roszczenia odszkodowawcze i odpowiadające im obowiązki uregulowane w przepisach szczególnych. Przykładowo można wskazać roszczenie o naprawienie szkody wyrządzonej ruchem zakładu górniczego (art. 144 i n. ustawy z dnia 9 czerwca 2011 r. – Prawo geologiczne i górnicze, tekst jedn.: Dz. U. z 2016 r. poz. 1131 z późn. zm.).

45. Artykuł 552 k.p.k. określa sytuacje, w których osobie skazanej, tymczasowo aresztowanej lub zatrzymanej przysługują względem Skarbu Państwa roszczenia o naprawienie poniesionej szkody oraz doznanej krzywdy. Są to roszczenia związane ściśle z osobą spadkodawcy i jako takie wygasają z chwilą jego śmierci. Artykuł 556 k.p.k. wskazuje krąg osób, którym przysługuje prawo do odszkodowania w razie śmierci oskarżonego. Z brzmienia tego przepisu wynika, że chodzi o własne uprawnienia wskazanych osób. Poprzednio obowiązujący kodeks postępowania karnego z dnia 19 kwietnia 1969 r. (Dz. U. Nr 13, poz. 96 z późn. zm.) regulował te kwestie nieco odmiennie – por. art. 490. Przepis ten znajdzie zastosowanie, gdy roszczenie odszkodowawcze powstało przed 1 września 1998 r. Należy wyłączyć stosowanie art. 6 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Przepisy wprowadzające Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 556 z późn. zm.) ze względu na materialnoprawny (a także cywilnoprawny) charakter uregulowania.

46. W skład spadku nie wchodzi roszczenie o naprawienie szkody i roszczenie o zadośćuczynienie pieniężne za krzywdę, przysługujące osobie, wobec której stwierdzono nieważność orzeczenia albo wydano decyzję o internowaniu w związku z wprowadzeniem 13 grudnia 1981 r. w Polsce stanu wojennego, na podstawie ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (Dz. U. Nr 34, poz. 149 z późn. zm.). Artykuł 8 ust. 1 zdanie drugie tej ustawy przewiduje, że roszczenia takie przechodzą w razie śmierci uprawnionego na jego małżonka, dzieci i rodziców. Prawa te zatem przechodzą na określone osoby niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami, zgodnie więc z art. 922 § 2 nie należą do spadku (por. uzasadnienie wyroku SN z dnia 21 października 1999 r., I CKN 215/99, OSNC 2000, nr 4, poz. 83).

Prawa i obowiązki wynikające z umów

47. Śmierć jednej ze stron umowy z reguły nie prowadzi do unicestwienia istniejącego stosunku prawnego. Na spadkobierców przechodzą zarówno wierzytelności, jak i długi.

48. Na spadkobierców przechodzą roszczenia i odpowiadające im obowiązki odszkodowawcze wynikające z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania. Nie ma przy tym znaczenia, czy uprawnienia i obowiązki wynikające z określonej umowy były ściśle związane z jej podmiotami. Przedmiotem dziedziczenia nie są bowiem prawa lub obowiązki składające się na treść umowy, lecz powstające w wyniku niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania roszczenia i obowiązki odszkodowawcze. Tym samym przedmiot dziedziczenia nie jest ściśle związany z osobą spadkodawcy.

49. Jednakże zasada dziedziczności praw i obowiązków umownych doznaje pewnych ograniczeń. Ogólnie należy stwierdzić, że wygasają te umowy, w których spełnienie lub przyjęcie świadczenia jest uzależnione od osobistych przymiotów dłużnika lub wierzyciela.

50. Wyłączenie dziedziczenia pewnych praw i obowiązków umownych może wynikać z przepisu ustawy, a także z woli stron. W ramach swobody umów strony mogą postanowić, że łączący je stosunek umowny wygaśnie w chwili śmierci jednej ze stron.

51. Umowa o dzieło, którego wykonanie zależy od osobistych przymiotów przyjmującego zamówienie, rozwiązuje się wskutek jego śmierci (art. 645 § 1). W pewnych sytuacjach także śmierć zamawiającego może doprowadzić do wygaśnięcia umowy (np. śmierć zamawiającego uniemożliwia namalowanie zamówionego portretu).

52. Prawa i obowiązki wynikające z umowy kontraktacji dla producenta nie wchodzą w skład spadku. Artykuł 625 przewiduje ich przejście na nowego posiadacza gospodarstwa rolnego. Spadkobierca producenta zatem staje się podmiotem tych praw i obowiązków tylko wtedy, gdy wejdzie w posiadanie gospodarstwa rolnego.

53. W skład spadku wchodzą prawa i obowiązki wynikające z umowy najmu, której przedmiotem nie jest mieszkanie. W wypadku gdy chodzi o najem mieszkania, art. 691 przewidywał przejście praw i obowiązków umownych na osoby bliskie najemcy, które stale z nim mieszkały w chwili jego śmierci. W braku osób bliskich stosunek najmu wygasał. Artykuł 691 został uchylony przez art. 47 pkt 3 ustawy z dnia 2 lipca 1994 r. o najmie lokali mieszkalnych i dodatkach mieszkaniowych (tekst jedn.: Dz. U. z 1998 r. Nr 120, poz. 787 z późn. zm.). Zgodnie z art. 8 tej uchylonej już ustawy w razie śmierci najemcy jego zstępni, wstępni, pełnoletnie rodzeństwo oraz osoba, która pozostawała faktycznie we wspólnym pożyciu małżeńskim z najemcą, mieszkający z nim stale do chwili jego śmierci, wstępowali w stosunek najmu lokalu, chyba że się tego prawa zrzekli wobec wynajmującego lub że w chwili śmierci najemcy mieli tytuł prawny do zajmowania innego lokalu mieszkalnego. Obecnie kwestię tę reguluje „przywrócony” art. 691 § 1–3.

54. Nie wchodzi w skład spadku uprawnienie do nabycia od państwa zajmowanego przez najemcę lokalu mieszkalnego (tak wyrok SN z dnia 30 maja 1983 r., III CRN 97/83, OSNCP 1983, nr 12, poz. 207). Stanowisko to zostało przedstawione w odniesieniu do stanu prawnego istniejącego pod rządem ustawy z dnia 15 lipca 1961 r. o gospodarce terenami w miastach i osiedlach (tekst jedn.: Dz. U. z 1969 r. Nr 22, poz. 159 z późn. zm.) i pozostało aktualne pod rządem ustawy z dnia 29 kwietnia 1985 r. o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości (tekst jedn.: Dz. U. z 1991 r. Nr 30, poz. 127 z późn. zm.). Obecnie obowiązująca ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (tekst jedn.: Dz. U. z 2015 r. poz. 1774 z późn. zm.) zawiera nieco odmienne uregulowania dotyczące sprzedaży i oddawania w użytkowanie wieczyste nieruchomości stanowiących własność Skarbu Państwa oraz własność gminy, powiatu lub województwa (por. w szczególności dział II rozdział 3). Sąd Najwyższy jednak podtrzymał stanowisko, zgodnie z którym możliwość wykupu mieszkania gminnego przez lokatora, jaka powstaje po zawiadomieniu go przez gminę o przeznaczeniu lokalu do sprzedaży, nie wchodzi do spadku, chyba że gmina i lokator złożyli wstępne oświadczenia dotyczące lokalu w formie aktu notarialnego (wyrok SN z dnia 10 lipca 2003 r., I CKN 487/01, LEX nr 477645; orzeczenie to zachowało aktualność po nowelizacji ustawy o gospodarce nieruchomościami, dokonanej ustawą z dnia 24 sierpnia 2007 r. o zmianie ustawy o gospodarce nieruchomościami oraz o zmianie niektórych innych ustaw, Dz. U. Nr 173, poz. 1218).

55. Jeżeli nic innego nie wynika z treści umowy, zlecenie wygasa wskutek śmierci przyjmującego zlecenie (art. 748). Podlegają natomiast dziedziczeniu prawa i obowiązki dającego zlecenie (art. 747). Sąd Najwyższy wyjaśnił przy tym (wyrok z dnia 19 października 1984 r., I CR 175/84, OSNCP 1985, nr 8, poz. 114, z glosą M. Bączyka, OSPiKA 1986, z. 4, poz. 83 oraz omówieniem E. Łętowskiej, Przegląd orzecznictwa, NP 1987, nr 7–8, s. 91), że śmierć przyjmującego zlecenie po dokonaniu zleconej mu czynności nie powoduje wygaśnięcia całej umowy zlecenia i nie pozbawia dającego zlecenie tego, co zostało dla niego nabyte przez zleceniobiorcę, także wtedy, gdy działał w imieniu własnym. Wynikające z dokonanej czynności obowiązki, a w szczególności obowiązek przeniesienia nabytego prawa na dającego zlecenie, przechodzą na spadkobierców przyjmującego zlecenie.

56. Umowa agencyjna (umowa zawarta na warunkach zlecenia) wygasa wskutek śmierci agenta (przyjmującego zlecenie), chyba że co innego wynika z jej postanowień (tak powołany już wyrok SN z dnia 19 października 1984 r., I CR 175/84, OSNCP 1985, nr 8, poz. 114, z krytyczną glosą M. Bączyka, OSP 1986, z. 4, poz. 83 oraz omówieniem E. Łętowskiej, Przegląd orzecznictwa, NP 1987, nr 7–8, s. 91). W obowiązującym stanie prawnym wyraźnie uregulowano kwestię losów roszczenia o świadczenie wyrównawcze należne agentowi po rozwiązaniu umowy agencyjnej (art. 7643 § 1). Zgodnie z art. 7643 § 4 świadczenia wyrównawczego mogą żądać spadkobiercy agenta. Jednakże możliwość wystąpienia z roszczeniem została uzależniona od zachowania rocznego terminu biegnącego od rozwiązania umowy (por. art. 7643 § 5). Z treści tego przepisu można by wnosić, że prawo domagania się świadczenia wyrównawczego jest ściśle związane z osobą agenta‍-spadkodawcy i nie wchodzi w skład spadku. Interpretacja taka ma jednak charakter dyskusyjny.

57. Przed 10 sierpnia 2007 r., tj. przed wejściem w życie ustawy z dnia 13 kwietnia 2007 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 82, poz. 557), którą nadano nowe brzmienie m.in. art. 823, prawa i obowiązki wynikające z umowy ubezpieczenia w zasadzie przechodziły na spadkobierców strony będącej osobą fizyczną. Jednak jeśli ubezpieczenie dotyczyło nieruchomości, znajdowało zastosowanie szczególnie uregulowanie zawarte w art. 823 § 1 (przed nowelizacją), według którego prawa i obowiązki wynikające z umowy przechodziły na nowego właściciela. Tytułem przejścia praw i obowiązków na określoną osobę nie było więc dziedziczenie, ale wejście w określoną sytuację prawnorzeczową. Prawa i obowiązki nie wchodziły zatem w skład spadku (art. 922 § 2); zob. też uchwałę SN z dnia 19 kwietnia 1984 r., III CZP 10/84, OSNCP 1984, nr 10, poz. 176, z aprobującą glosą J. Ławrynowicza, NP 1985, nr 2, s. 130 oraz glosą J. Mojaka, OSPiKA 1985, z. 10, poz. 194; por. omówienia J. Kufla, Przegląd orzecznictwa, Studia Ubezpieczeniowe 1987, nr 9, s. 206 i Studia Ubezpieczeniowe 1989, nr 10, s. 285.

58. Według obecnie obowiązującego uregulowania zawartego w art. 823 prawa i obowiązki wynikające z umowy ubezpieczenia, niezależnie od tego, czy umowa dotyczy nieruchomości, czy rzeczy ruchomej, przechodzą na nabywcę za zgodą ubezpieczyciela. Wymóg zgody ubezpieczyciela odnosi się jednak tylko do czynności inter vivos. W przypadku sukcesji generalnej (dziedziczenie) prawa i obowiązki wynikające z umowy ubezpieczenia przechodzą na spadkobierców osoby fizycznej.

59. Ubezpieczenie osobowe zawiera elementy osobiste. Rzutuje to na dziedziczność wynikających z tej umowy praw i obowiązków. Ustawa wyraźnie wskazuje, że suma ubezpieczenia przypadająca uprawnionemu nie należy do spadku po ubezpieczonym (art. 831 § 3). Suma ubezpieczenia przypada osobie lub osobom wskazanym przez ubezpieczonego (art. 831 § 1), a jeżeli w chwili śmierci ubezpieczonego nie ma osób uprawnionych do otrzymania sumy ubezpieczenia, przypada ona najbliższej rodzinie ubezpieczonego w kolejności ustalonej w ogólnych warunkach ubezpieczenia, chyba że umówiono się inaczej (art. 832 § 2).

60. Wyznaczenie uprawnionego nie musi polegać na określeniu imiennym. Wystarczy określenie w sposób zapewniający identyfikację uprawnionego, np. wskazanie ogólnie – dziecko (tak wyrok SN z dnia 7 października 1971 r., III CRN 255/71, OSNCP 1972, nr 3, poz. 59, z glosą B. Walaszka, OSPiKA 1972, z. 9, poz. 170, omówieniem B. Dobrzańskiego, Przegląd orzecznictwa, NP 1973, nr 4, s. 527 oraz A. Szpunara i W. Wanatowskiej, Przegląd orzecznictwa, NP 1972, nr 12, s. 1822 i NP 1973, nr 5, s. 736).

61. Prawa i obowiązki wspólnika spółki cywilnej przechodzą na jego spadkobierców tylko wtedy, gdy takie zastrzeżenie zostało zawarte w umowie (art. 872). Jeżeli umowa spółki nie zawiera odpowiedniego postanowienia, stosuje się reguły odnoszące się do wystąpienia wspólnika ze spółki. Powstaje wówczas konieczność dokonania stosownych rozliczeń z pozostałymi wspólnikami ze względu na rozwiązanie umowy. Spadkobierca zmarłego staje się, zgodnie z ogólną zasadą przyjętą w art. 922 § 1, podmiotem praw i obowiązków powstałych w związku z rozwiązaniem umowy.

62. Sąd Najwyższy wskazał (postanowienie z dnia 22 maja 1973 r., II CR 184/73, OSNCP 1974, nr 3, poz. 52, z omówieniem A. Szpunara i W. Wanatowskiej, Przegląd orzecznictwa, NP 1975, nr 2, s. 289), że do spadku należy roszczenie o wypłatę wartości udziału zmarłego wspólnika oraz inne uprawnienia i obowiązki majątkowe, które mogą być realizowane w czasie przynależności wspólnika do spółki albo dopiero z chwilą ustąpienia ze spółki. Nie należą do spadku prawa i obowiązki ściśle związane z osobą wspólnika i jego członkostwem w spółce, które wygasają z chwilą jego śmierci.

63. Prawa i obowiązki wynikające z umowy darowizny podlegają w zasadzie dziedziczeniu. W szczególności przechodzi na spadkobierców darczyńcy obowiązek wykonania zawartej, ale niewykonanej umowy, a na spadkobierców obdarowanego – roszczenie o wykonanie darowizny. Co do innych uprawnień darczyńcy, to nie podlega dziedziczeniu, ze względu na ścisły związek z osobą zmarłego, prawo odwołania darowizny jeszcze niewykonanej (art. 896). Jeżeli natomiast chodzi o prawo odwołania darowizny już wykonanej z powodu rażącej niewdzięczności obdarowanego (art. 898 § 1), to prawo to przechodzi na spadkobierców darczyńcy z ograniczeniami wynikającymi z art. 899 § 2. Spadkobiercy mogą odwołać darowiznę z powodu niewdzięczności tylko wtedy, gdy darczyńca w chwili śmierci był uprawniony do odwołania darowizny albo gdy obdarowany umyślnie pozbawił życia darczyńcę lub umyślnie wywołał rozstrój zdrowia, którego skutkiem była śmierć darczyńcy.

Spadkobiercy darczyńcy mogą domagać się wypełnienia polecenia nałożonego w umowie na obdarowanego (art. 894 § 2).

64. Artykuł 899 § 2 nie zmienia sytuacji prawnej spadkobierców obdarowanego (tak wyrok SN z dnia 6 lipca 1972 r., II CR 52/72, OSPiKA 1973, z. 3, poz. 57, z omówieniem A. Szpunara i W. Wanatowskiej, Przegląd orzecznictwa, NP 1974, nr 1, s. 82).

65. Jeżeli darczyńca odwołał darowiznę, ale przed jego śmiercią nie nastąpił zwrot przedmiotu odwołanej darowizny, prawa i obowiązki wynikające z tego odwołania przechodzą na spadkobierców.

66. Prawo do renty (art. 903 i n.) gaśnie z chwilą śmierci uprawnionego ze względu na swój osobisty charakter, natomiast roszczenie o wypłatę zaległych rat, wymagalnych przed śmiercią spadkodawcy, wchodzi do spadku na zasadach ogólnych. Wierzytelność taka traci swój osobisty charakter. Przy określaniu rozmiaru należnych świadczeń należy wziąć pod uwagę wskazówki zawarte w art. 905.

67. Dziedziczne są, zgodnie z art. 922 § 1, obowiązki zobowiązanego do płacenia renty.

68. Prawo dożywocia wynikające z umowy o dożywocie wygasa z chwilą śmierci uprawnionego. Prawo to ma bowiem charakter alimentacyjny i jest ściśle związane z osobą uprawnionego (por. art. 908). Dziedziczne są natomiast roszczenia o świadczenia należne za czas do śmierci dożywotnika (orzeczenie SN z dnia 1 marca 1954 r., II CO 1/54, OSN 1955, nr 1, poz. 10, które zachowało aktualność).

69. Roszczenie dożywotnika będącego zbywcą nieruchomości, który po wytoczeniu powództwa o rozwiązanie umowy o dożywocie (art. 913 § 2) zmarł przed zakończeniem tego postępowania, nie przechodzi na spadkobierców (tak uchwała składu 7 sędziów SN – zasada prawna z dnia 16 marca 1970 r., III CZP 112/69, OSNCP 1971, z. 1, poz. 1, z glosą Z. Policzkiewicz‍-Zawadzkiej, OSPiKA 1971, z. 3, poz. 53 oraz omówieniem A. Szpunara i W. Wanatowskiej, Przegląd orzecznictwa, NP 1972, nr 3, s. 457; por. też uzasadnienie wyroku SN z dnia 1 kwietnia 1998 r., II CKN 671/97, OSNC 1998, nr 11, poz. 182). Odmienne stanowisko zajmuje M. Niedośpiał; por. glosę do orzeczenia SN z dnia 1 kwietnia 1998 r., II CKN 671/97, PiP 2000, z. 1, s. 106.

Inne prawa i obowiązki wynikające z zobowiązań

70.