Stepan Bandera. .Faszyzm,ludobójstwo,kult. Życie i mit ukraińskiego nacjonalisty ebook

Trudno o lepszy czas na opublikowanie tej ważnej opartej na dokładnych badaniach licznych dokumentów książki. Autor dowodzi, że Stepan Bandera, przywódca radykalnej frakcji Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów (OUN), kierował się światopoglądem faszystowskim, i pokazuje, że celem OUN było stworzenie niepodległej i homogenicznej pod względem etnicznym Ukrainy, wolnej od wpływów rosyjsko-bolszewickich, polskich i żydowskich, kierowanej przez charyzmatycznego przywódcę stojącego na czele jedynej partii. Autor ujawnia wielowątkowe związki między OUN i nazistowskimi Niemcami, jak również jej udział w czystkach etnicznych przeciwko Polakom na zachodniej Ukrainie, a także kolaborację z Niemcami przy ludobójstwie Żydów, w których Bandera odgrywał rolę duchowego przywódcy, nawet gdy siedział w niemieckim więzieniu. Wielu Ukraińców uzna te tezy, drobiazgowo udokumentowane i opatrzone przekonującą argumentacją, za kłopotliwe. Jednak należy je postawić i autor robi to w swojej książce dokładnie i przekonywująco.

Omer Bartov, Brown University

Książka ta z pewnością wywoła dyskusję, ponieważ autor mierzy się w niej z człowiekiem i ruchem, którzy stali się mitami. Udaje mu się – w oparciu o ogromną masę dokumentów – przedstawić ich w całym trudnym kontekście historycznym. Autor podejmuje pionierski wysiłek usytuowania Stepana Bandery i kierowanej przez niego Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów w dziejach faszyzmu i czystek etnicznych. Bandera i jego ruch wywarli ogromny wpływ na sposób myślenia nowoczesnego ukraińskiego nacjonalizmu na zachodniej Ukrainie i w diasporze, a – w bardziej pośredni sposób – na wiele dysyplin naukowych zajmujących się Ukrainą. Praca ta nakłania do przemyślenia i wnosi istotny wkład w dyskusję nad nowoczesną historią Ukrainy.

John-Paul Himka, University of Alberta

Tytuł oryginału

STEPAN BANDERA: THE LIFE AND AFTERLIFE

OF A UKRAINIAN NATIONALIST:

FASCISM, GENOCIDE, AND CULT

Copyright © 2014 by ibidem-Verlag / ibidem Press, Stuttgart, Germany.

All rights reserved.

Projekt okładki

Lidia Michalak-Mirońska

Zdjęcia na okładce

© akg-images/Archive Photos/BE&W

Redaktor prowadzący

Adrian Markowski

Redakcja

Andrzej Wójcik

Korekta

Małgorzata Denys

ISBN 978–83–8123-670-6

Warszawa 2018

Wydawca

Prószyński Media Sp. z o.o.

Dla Martiny, Gustava i Almy

oraz

ku pamięci osób zamordowanych

przez ukraińskich nacjonalistów

PRZEDMOWA I PODZIĘKOWANIA

Moje zainteresowania Stepanem Banderą zrodziły się około dziesięciu lat temu, kiedy natknąłem się na zdjęcie jego pomnika we wschodniogalicyjskim miasteczku Dublany i przeczytałem artykuł, który opisywał ceremonię odsłonięcia monumentu. Zastanowił mnie uroczysty nastrój tłumu widniejącego na zdjęciu i podniosły ton autorów artykułu wobec Bandery i jego ruchu. Rozmyślając o tej uroczystości, przejrzałem kilkanaście naukowych i nienaukowych tekstów poświęconych Banderze, jego roli w historii Ukrainy i Polski oraz pamięci zbiorowej Ukraińców, Żydów, Polaków, Rosjan i innych narodów. Jednak te publikacje nie zaspokoiły mojej ciekawości. Charakterystyki Bandery i jego ruchu były intrygujące, ale powierzchowne. Z uwagi na brak istotnych i wiarygodnych informacji sam podjąłem badania nad życiem Bandery, jego kultem i rolą, którą odegrały one w historii Ukrainy. Dotarcie do podstaw tych zagadnień zajęło mi kilka lat. Im więcej czasu spędzałem w archiwach i bibliotekach, tym bardziej dziwiło mnie, jak mitycznie i eskapistycznie jest przedstawiany i rozumiany Bandera. Przeprowadzając wywiady z propagatorami kultu Bandery i zwiedzając muzea mu poświęcone, uświadomiłem sobie, jak wiele znaczył dla ludzi, którzy uczynili z niego część swojej tożsamości, i jak mało zainteresowani są oni bardziej realistycznym zrozumieniem tej postaci. Dostrzegłem również utajoną wrogość wobec krytycznej analizy tematu i doszedłem do wniosku, że rozpowszechnione przedstawienia Bandery, czy to apologetyczne, czy demonizujące, opierały się na wyparciu pewnych aspektów jego przeszłości albo zbiorowym niedoinformowaniu, w szczególności na postradzieckiej zachodniej Ukrainie.

Badając okres tuż po II wojnie światowej, uświadomiłem sobie, że nasze rozumienie Bandery i kierowanego przez niego ruchu opierało się w znacznej mierze na propagandzie, która uległa modyfikacji po II wojnie światowej i została dostosowana do realiów zimnej wojny przez jego weteranów i sympatyków. Kilka tysięcy takich osób opuściło zachodnią Ukrainę wraz z Niemcami w ostatniej fazie wojny i pozostało w różnych krajach bloku zachodniego. Ich narracje o wydarzeniach, które miały miejsce na zachodniej Ukrainie w czasie II wojny światowej, nie były aż do niedawna badane przez profesjonalnych historyków. Przeciwnie, niektórzy z badaczy zajmujących się ukraińskim nacjonalizmem w czasie zimnej wojny przyjęli część tej zniekształconej i wybiórczej narracji w swoich tekstach, biorąc za dobrą monetę wspomnienia weteranów i sposób przedstawiania przez nich samych siebie podczas wojny i Holokaustu. Po rozpadzie Związku Radzieckiego wielu działaczy politycznych i badaczy mieszkających na zachodniej Ukrainie przedstawiło narracje tego tematu, które przypominały te, jakie spopularyzowali wcześniej weterani ruchu i historycy zakorzenieni w ukraińskiej diasporze.

Teoretyczna część mojej pracy, w szczególności umieszczenie Bandery i kierowanego przez niego ruchu w kontekście innych ruchów faszystowskich w Europie Środkowo-Wschodniej, wywołała gwałtowne reakcje wśród działaczy prawicowych i zirytowała kilku historyków i intelektualistów, w tym ekspertów z dziedziny historii polskiej, radzieckiej i ukraińskiej. Równie intensywne emocje zrodziły się, kiedy zacząłem wyjaśniać zależność między apologetycznym upamiętnianiem wodza OUN a zaangażowaniem jego zwolenników i zwykłych Ukraińców w Holokauście oraz innych formach masowej przemocy. Ku mojemu zaskoczeniu historycy, którzy nie zajmowali się historią Ukrainy, ale specjalizowali się w takich tematach, jak masowa przemoc, faszyzm, nacjonalizm, Holokaust lub jego negowanie, mieli znacznie mniej problemów z zaakceptowaniem rezultatów moich badań i podążaniem za tokiem narracji tego studium niż specjaliści od historii Ukrainy, Polski albo Europy Wschodniej, którzy latami zaniedbywali i negowali badania nad Holokaustem, faszyzmem i antysemityzmem.

Kiedy planowałem dogłębne badania nad Banderą i jego ruchem i napisanie wszechstronnego opracowania na ten temat, niektórzy badacze ostrzegali mnie, że lepiej poświęcić uwagę mniej kontrowersyjnym tematom. Jak się okazało, reakcje na moje dociekania i niektóre z poczynionych przeze mnie ustaleń przekroczyły ich najśmielsze przewidywania. Zwłaszcza w ostatniej fazie pisania tej książki stałem się obiektem wielu nieprzyjemnych ataków na to opracowanie, a niekiedy również na moją osobę. Ataki te pochodziły zarówno od skrajnej prawicy ukraińskiej, jak i badaczy, którzy uważali Banderę za narodowego albo miejscowego bohatera, a jego zwolenników za antyniemiecki i antyradziecki ruch oporu, lub też za ukraiński „ruch wyzwoleńczy”. Wiele osób pośrednio lub bezpośrednio wyrażało opinię, że poruszanie takich tematów jak masowa przemoc, jakiej dopuszczali się ukraińscy nacjonaliści, kult Bandery i negowanie Holokaustu wśród diaspory ukraińskiej i postradzieckich intelektualistów stanowi atak na tożsamość ukraińską, oraz kwestionowało przydatność i uczciwość takich badań.

Gdy Fundacja Heinricha Bölla, Niemiecka Służba Wymiany Akademickiej i niemiecka ambasada w Kijowie zaprosiły mnie do wygłoszenia sześciu wykładów o przywódcy ukraińskich nacjonalistów w trzech ukraińskich miastach pod koniec lutego i na początku marca 2012 roku, wybuchła zorganizowana histeria, nie tylko wśród działaczy ukraińskiej skrajnej prawicy i historyków z nacjonalistycznymi poglądami, ale również wśród wielu „liberalnych” badaczy na Ukrainie i niektórych znawców historii Europy Wschodniej w innych krajach. Organizatorzy mieli wielkie trudności ze znalezieniem uniwersytetów albo innych instytucji, które mogłyby gościć moje wykłady. Znalazły się sale w Kijowie i Dniepropietrowsku, ale nie we Lwowie. Jednak nawet te cztery instytucje (w tym Ukraiński Instytut Badań nad Holokaustem „Tkuma”), które zgodziły się na moją obecność, odwołały prelekcje na kilka godzin przed ich planowanym rozpoczęciem. W rezultacie odbył się tylko jeden wykład w pomieszczeniach ambasady niemieckiej w Kijowie. Przed budynkiem około setki protestujących próbowało przekonać kilkuset zainteresowanych studentów, naukowców i zwykłych Ukraińców, by nie brali w nim udziału, twierdząc, że jestem „wnukiem Josepha Goebbelsa” i „liberalnym faszystą z Berlina”, który nie ma zielonego pojęcia o temacie, który będzie prezentować.

Sprzeciw przeciwko wygłoszeniu przeze mnie wykładów na Ukrainie na początku 2012 wyraziły dwie grupy oponentów. Pierwsza składała się z działaczy skrajnej prawicy, głównie z partii Swoboda, którzy zastraszali uniwersytety i inne instytucje. W skład drugiej grupy wchodzili nacjonalistyczni i „liberalni” intelektualiści i naukowcy, którzy kontaktowali się z tymi instytucjami, a także ogłaszali publicznie, że lepiej nie pozwalać mi wypowiadać się o temacie moich badań, ponieważ nie jestem historykiem, tylko „propagandzistą”, który oczerni kraj albo spróbuje wywołać wojnę domową i podzielić Ukrainę. Podczas tej fali obelg i protestów wiele osób, w tym Antony Polonsky, Delphine Bechtel, Per Anders Rudling, Marco Carynnyk, Andreas Umland, Jared McBride, Mark von Hagen, Arnd Bauerkämper, Christian Ganzer, Frank Golczewski, Anton Szechowcow, Gertrud Pickhan, Grzegorz Motyka, Omer Bartov, Simon Hadler, Susanne Heim, a zwłaszcza moja żona Martina, okazało mi wiele wsparcia. Utwierdzili mnie oni w przekonaniu, żeby nie zwracać zbyt wiele uwagi na nacjonalistyczną i intelektualną histerię, tylko skoncentrować się na ukończeniu pracy i opublikowaniu książki.

Po publikacji książki w grudniu 2014 roku ukazało się wprawdzie kilkanaście recenzji, ale tylko małe grono naukowców zarówno w Polsce, jak i na Ukrainie było zainteresowane przyjęciem wyników badań do wiadomości. Recenzje ukazały się głównie w czasopismach angielskojęzycznych i niemieckich. W Polsce czasopismo „Pamięć i Sprawiedliwość” opublikowało recenzję pod tytułem Pierwsza biografia naukowa Stepana Bandery – spojrzenie z Zachodu. Choć pierwszy człon tytułu się zgadza, drugi wydaje się nieporozumieniem albo próbą nieprzyjęcia pewnych wyników badań do wiadomości. Chociaż polscy naukowcy badali zagadnienie nacjonalizmu ukraińskiego, ich publikacje często oderwane były od kontekstu Holokaustu i transnacjonalnego faszyzmu. Koncentrowały się one głównie na konflikcie polsko-ukraińskim i masowej przemocy ukraińskich nacjonalistów skierowanej przeciwko Polakom na Wołyniu i we wschodniej Galicji. To podejście nie ułatwiało zrozumienia tematu i uniemożliwiało jego europejską i globalną kontekstualizację. Założenia, że ukraińscy nacjonaliści atakowali i mordowali tylko Polaków albo że ich ideologia nie miała nic wspólnego z europejskim faszyzmem, są zatem dalekie od prawdy i wymagają gruntownej korekty.

Recepcja tej książki na Ukrainie utrudniona była między innymi tym, iż w ostatnim rozdziale przeanalizowałem wkład ukraińskich historyków i intelektualistów w propagowanie kultu Bandery. To grono osób nie ogranicza się tylko do ukraińskich historyków o poglądach nacjonalistycznych, takich jak Wołodymyr Wjatrowycz. Również ukraińscy „liberalni” albo „postępowi” naukowcy zaangażowani byli w bezmyślne propagowanie kultu Bandery. Czynili to za pomocą historiografii albo innych publikacji, być może nieświadomie przez odrzucanie badań nad OUN i UPA, Zagładą, faszyzmem albo ukraińską diasporą. Konfrontacja ich z analizą kultu Bandery po rozpadzie Związku Radzieckiego wywołała w nich zawstydzenie albo może i złość, i uniemożliwiła przyjęcie wyników moich badań do świadomości. Nieliczni zaangażowani w badania nad Holokaustem albo to, co nazywają „integralnym nacjonalizmem”, wprawdzie uznali część moich wniosków za prawidłowe, ale ogólne przemyślenie tematu uznali za „niepotrzebne” albo „antyukraińskie”.

Tego studium nie ukończyłbym bez pomocy i wsparcia wielu osób i instytucji. W początkach tego przedsięwzięcia Philipp Ther motywował mnie do dalszej pracy. Heinz Dieter Kittsteiner († 2008), inspirujący teoretyk i wybitny krytyk pamięci zbiorowych, również mnie do tego zachęcał. Przez cały czas realizacji tego projektu promotor mojej rozprawy, Frank Golczewski, wspierał mnie poradami w różnych sprawach akademickich i pomógł mi stawić czoła rozmaitym przeszkodom biurokratycznym. Na Ukrainie Łeonid Zaszkilniak, Jarosław Hrycak, Ostap Sereda i wielu innych kolegów pomogło mi zlokalizować i wydobyć pewne istotne dokumenty i przezwyciężyć wiele komplikacji administracyjnych. Podobnie, wielu archiwistów i bibliotekarzy z Kanady, Niemiec, Polski, Rosji, Ukrainy, Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych pomogło mi w prowadzeniu badań. Od Johna-Paula Himki nauczyłem się ważnych rzeczy o ukraińskiej diasporze i jej nacjonalistycznym wypaczeniu historii. Omer Bartov, Dieter Pohl, Grzegorz Motyka i Per Anders Rudling zwrócili moją uwagę na kwestię przemocy etnicznej i politycznej oraz jej znaczenie dla badań nad Banderą. Prace o faszyzmie takich badaczy, jak Arnd Bauerkämper, Roger Eatwell, Roger Griffin, Constantin Iordachi, Michael Mann, Stanley G. Payne, Kevin Passmore, Robert Paxton i Zeev Sternhell, pomogły mi zrozumieć wpływ faszyzmu na życie Bandery i ukontekstualizować jego ruch polityczny.

Badając omawianą problematykę i pisząc tę książkę, miałem przyjemność przedstawić i przedyskutować moje badania na seminariach akademickich zorganizowanych przez Arnda Bauerkämpera, Franka Golczewskiego, Heinza Dietera Kittsteinera, Gertrud Pickhan, Philipa Thera, Niemiecki Instytut Historyczny w Warszawie, grupę roboczą „Holokaust i pamięć polityczna” na Uniwersytecie Alberty i Wydziale Historii Europy Wschodniej na Uniwersytecie w Gießen. Arnd Bauerkämper, Omer Bartov, Frank Golczewski, Mark von Hagen, John-Paul Himka, Jarosław Hrycak, Tanja Penter, Per Anders Rudling, Tomasz Stryjek i Andrzej Zięba skomentowali cały maszynopis tej pracy albo jego fragmenty. Ray Brandon, Franziska Bruder, Marco Carynnyk, John-Paul Himka, Jared McBride, Grzegorz Motyka, Dieter Pohl i Per Anders Rudling pomogli mi w uzyskaniu pewnych informacji albo zwrócili moją uwagę na dokumenty, które odkryli podczas swoich własnych kwerend dotyczących problemów związanych z tematyką tej pracy. Marco Carynnyk i Michał Młynarz pomogli mi przy redakcji maszynopisu. Przeprowadzenie badań i napisanie książki nie byłoby możliwe bez wsparcia finansowego ze strony Fundacji Gerdy Henkel, Uniwersytetu Alberty i Niemieckiego Instytutu Historycznego w Warszawie. Wsparcia przy redakcji maszynopisu udzieliła mi Fundacja Gerdy Henkel. Kończąc to przedsłowie, chciałbym podziękować wszystkim osobom, które pomogły mi w opublikowaniu tej książki. Z uwagi na jej temat i objętość było to niełatwe zadanie. Przede wszystkim chciałbym gorąco podziękować mojej żonie, która okazała wielką cierpliwość i wyrozumiałość podczas długiego i wyczerpującego procesu realizacji tego projektu. Książkę tę poświęcam jej i dwójce moich dzieci.

LISTA SKRÓTÓW

ASSS Archives of the Shevchenko Scientific Society, Nowy Jork (Archiwum Naukowe Towarzystwa Tarasa Szewczenki w Nowym Jorku)

AAN Archiwum Akt Nowych w Warszawie

ABN Anti-Bolshevik Bloc of Nations (Antybolszewicki Blok Narodów)

AENM Alliance of European National Movements (Sojusz Europejskich Ruchów Narodowych

AGMS Archiv der Gedenkstätte und des Museums Sachsenhausen (Archiwum Miejsca Pamięci i Muzeum Sachsenhausen)

AK Armia Krajowa

ASBML Archive of the Stepan Bandera Museum, Londyn (Archiwum Muzeum Stepana Bandery w Londynie)

ASSS Archives of the Shevchenko Scientific Society, Nowy Jork

ACDWR Archiw Centru Doslidżeń Wyzwolnoho Ruchu (Archiwum Centrum Badań Ruchu Wyzwoleńczego)

AUNR Armija Ukrajinśkoji Narodnoji Respubliky (Armia Czynna Ukraińskiej Republiki Ludowej)

AŻIH Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego, Warszawa

BAB Bundesarchiv Berlin (Niemieckie Archiwum Federalne, Berlin)

BAK Bundesarchiv Koblenz (Niemieckie Archiwum Federalne, Koblencja)

BA-MA Bundesarchiv-Militärarchiv (Archiwum Wojskowe we Freiburgu)

BayHStA Bayerisches Hauptstaatsarchiv (Bawarskie Główne Archiwum Państwowe)

BCh Bataliony Chłopskie

BMN Blok Mniejszości Narodowych (Błok Nacional’nych Menszyn)

BN Biblioteka Narodowa w Warszawie

BND Bundesnachrichtendienst (Federalna Służba Wywiadowcza)

CDIAL Centralnyj Derżawnyj Istorycznyj Archiw Ukrajiny u Lwowi (Centralne Państwowe Archiwum Historyczne Ukrainy we Lwowie)

CDWR Centr Doslidżeń Wyzwolnoho Ruchu (Centrum Badań Ruchu Wyzwoleńczego)

BStU Bundesbeauftragte für die Unterlagen des Staatssicherheitsdienstes (Pełnomocnik Federalny do spraw Materiałów Państwowej Służby Bezpieczeństwa NRD)

CAW Centralne Archiwum Wojskowe, Rembertów

CDAHO Central’nyj Derżawnyj Archiw Hromadśkych Objednań Ukrajiny (Centralne Archiwum Państwowe Organizacji Społecznych Ukrainy)

CDAWOW Centralnyj Derżawnyj Archiw Wyszczych Orhaniw Włady ta Uprawlinnja Ukrajiny (Centralne Archiwum Państwowe Najwyższych Organów Władzy i Zarządzania Ukrainy)

CIA Central Intelligence Agency (Centralna Agencja Wywiadowcza)

CIC Counter Intelligence Corps (Kontrwywiad Wojskowy Stanów Zjednoczonych)

CIUS Canadian Institute of Ukrainian Studies (Kanadyjski Instytut Badań Ukraińskich)

CNW Centr Nacional’noho Widrodżennja imeni Stepana Bandery (Centrum Odrodzenia Narodowego im. Stepana Bandery)

CŻKH Centralna Żydowska Komisja Historyczna

DALO Derżawnyj Archiw Lwiwśkoji Obłasti (Archiwum Państwowe Obwodu Lwowskiego)

DP displaced person(s) (osoby przemieszczone, dipisi)

FBI Federal Bureau of Investigation (Federalne Biuro Śledcze)

FNIe Front nacional’noji jednosti (Front Jedności Narodowej)

FHO Fremde Heere Ost (Obce Armie Wschód, wojskowa służba wywiadowcza)

FSB Fedieral’naja Służba Bezopasnosti Rossijskoj Fiedieracyi (Federalna Służba Bezpieczeństwa Federacji Rosyjskiej)

GARF Gosudarstwennyj archiw Rossiiskoj Fiederacyi (Archiwum Państwowe Federacji Rosyjskiej)

Gestapo Geheime Staatspolizei (Tajna Policja Państwowa)

HA Hauptabteilung (Wydział Główny – MfS)

HDA SBU Hałuzewyj Derżawnyj Archiw Slużby Bezpeky Ukrajiny (Resortowe Archiwum Państwowe Służby Bezpieczeństwa Ukrainy)

HJ Hitlerjugend (Młodzież Hitlera)

HRO Hrvatska Revolucionarna Organizacija (Chorwacki Ruch Rewolucyjny) albo Ustasza

HSLS Hlinkova Slovenská Ludová Strana (Słowacka Partia Ludowa Hlinki)

HUNM Hrupa Ukrajinśkoji Nacionalnoji Mołodi (Grupa Ukraińskiej Młodzieży Narodowej)

HURI Harvard Ukrainian Research Institute (Instytut Badań Ukraińskich w Harwardzie)

KAUM Katołyc’ka Akcija Ukrajinśkoji Mołodi (Akcja Katolicka Młodzieży Ukraińskiej)

KAW Karta, Archiwum Wschodnie w Warszawie

KE Krajowa Egzekutywa (Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów)

KGB Komitiet Gosudarstwennoj Bezopasnosti (Komitet Bezpieczeństwa Państwowego)

KiSPSB Komitet iz Sporudżennja Pamjatnyka Stepanu Banderi (Komitet do spraw postawienia pomnika Stepana Bandery)

KONR Komitet Oswobożdienija Narodow Rossii (Komitet Wyzwolenia Narodów Rosji)

KP(b)U Komunistyczna Partija (bil’szowykiw) Ukrajiny (Komunistyczna Partia [bolszewików] Ukrainy)

KPSS Kommunisticzeskaja Partija Sowetskogo Sojuza (Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego)

KPU Komunistyczna Partija Ukrajiny (Partia Komunistyczna Ukrainy)

KPZU Komunistyczna Partija Zachidnoji Ukrajiny (Partia Komunistyczna Ukrainy Zachodniej)

KUK Komitet Ukrajinciw Kanady (Komitet Ukraińców Kanady)

KUN Kongres Ukrajinśkych Nacionalistiw (Kongres Nacjonalistów Ukraińskich)

LAF Lietuvos Aktyvistų Frontas (Litewski Front Aktywistów)

LNAU Lwiwśkyj Nacional’nyj Ahrarnyj Uniwersytet (Lwowski Narodowy Uniwersytet Rolniczy)

LN-W Landesarchiv Nordrhein-Westfalen (Archiwum Landu Nadrenii Północnej-Westfalii)

LUN Lehija Ukrajinśkych Nacionalistiw (Legion Ukraińskich Nacjonalistów)

MfS Ministerium für Staatssicherheit, Stasi (Ministerstwo Bezpieczeństwa Państwowego Niemieckiej Republiki Demokratycznej)

MGB Ministerstvo Gosudarstwennoj Bezopasnosti (Ministerstwo Bezpieczeństwa Państwowego)

MI6 Potoczna nazwa wywiadu zagranicznego (brytyjskiej) Secret Intelligence Service (SIS)

MWD Ministerstwo Wnutrennich Dieł (Ministerstwo Spraw Wewnętrznych)

MSW Ministerstwo Spraw Wewnętrznych

MSZ Ministerstwo Spraw Zagranicznych

NARA U.S. National Archives and Records Administration (Archiwum Narodowe Stanów Zjednoczonych)

NDH Nezavisna Država Hrvatska (Niepodległe Państwo Chorwackie)

NKGB Narodnyj Komissariat Gosudarstwennoj Bezopasnosti (Ludowy Komisariat Bezpieczeństwa Państwowego)

NKWD Narodnyj Komissariat Wnutriennich Dieł (Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych)

NPD Nationaldemokratische Partei Deutschlands (Narodowodemokratyczna Partia Niemiec)

NRD Deutsche Demokratische Republik (Niemiecka Republika Demokratyczna)

NRU Narodnyj Ruch Ukrajiny (Ludowy Ruch Ukrainy)

NSDAP Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei (Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotników)

NSZ Narodowe Siły Zbrojne

NTS Nacjonal’no Trudowoj Sojuz (Związek Narodowych Solidarystów)

OKW Oberkommando der Wehrmacht (Naczelne Dowództwo Wehrmachtu)

ONR Obóz Narodowo-Radykalny

OPC Office of Policy Coordination (Biuro Koordynacji Politycznej)

OSS Office of Strategic Services (Biuro Służb Strategicznych)

OUN-B Orhanizacija Ukrajinśkych Nacionalistiw-Bandera (Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów – Bandera)

OUN-M Orhanizacija Ukrajinśkych Nacionalistiw-Mel’nyk (Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów – Melnyk)

OUN-z Orhanizacija Ukrajinśkych Nacionalistiw za kordonom (Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów – za Granicą)

OWF Orhanizaciji Wyzwol’noho Frontu (Organizacje Frontu Wyzwoleńczego)

ObWB Objednannja Ukrajinciw u Wełykij Brytaniji (Zjednoczenie Ukraińców w Wielkiej Brytanii)

OWKUH Orhanizacija Wyszczych Kłasiw Ukrajinśkich Gimnazij (Organizacja Klas Wyższych Gimnazjów Ukraińskich)

PAA Provincial Archives of Alberta (Archiwum Prowincji Alberta)

PAAA Politisches Archiv des Auswärtigen Amtes in Berlin (Archiwum Polityczne Ministerstwa Spraw Zagranicznych w Berlinie)

PSPU Prohresywna Socialistyczna Partija Ukrajiny (Postępowa Partia Socjalistyczna Ukrainy)

PUN Prowid Ukrajinśkych Nacionalistiw (Przywództwo Ukraińskich Nacjonalistów)

PRL Polska Rzeczpospolita Ludowa

PZPR Polska Zjednoczona Partia Robotnicza

RCMP Royal Canadian Mounted Police (Kanadyjska Królewska Policja Konna)

RFN Bundesrepublik Deutschland (Republika Federalna Niemiec)

RFP Rossijskaja Faszystskaja Partija (Rosyjska Partia Faszystowska)

RGASPI Rossiiskij Gosudarstwennyj Archiw social’no-politiczeskoj istorii (Rosyjskie Archiwum Państwowe Historii Społeczno-Politycznej)

RGWA Rossiiskij Gosudarstwennyj Wojennyj Archiw (Rosyjskie Państwowe Archiwum Wojskowe)

ROA Russkaja Oswoboditelnaja Armjia (Rosyjska Armia Wyzwoleńcza)

RSHA Reichssicherheitshauptamt (Główny Urząd Bezpieczeństwa Rzeszy)

SB Służba Bezpeky (Służba Bezpieczeństwa)

SBU Służba Bezpeky Ukrajiny (Służba Bezpieczeństwa Ukrainy)

SD Sicherheitsdienst (Służba Bezpieczeństwa Reichsführera SS)

SED Sozialistische Einheitspartei Deutschlands (Socjalistyczna Partia Jedności Niemiec)

SIFAR Servizio Informazioni Forze Armate (Służba Informacyjna Sił Zbrojnych)

SIS Secret Intelligence Service

SNPU Sociał-nacional’na Partija Ukrajiny (Socjal-Nacjonalistyczna Partia Ukrainy)

SNUM Spiłka Nezależnoji Ukrajinśkoji Mołodi (Związek Niepodległej Młodzieży Ukraińskiej)

SS Schutzstaffel

StM Staatsarchiv München (Monachijskie Archiwum Państwowe)

SUB Sojuz Ukrajinciw u Wełykij Brytaniji (Związek Ukraińców w Wielkiej Brytanii)

SUF Sojuz Ukrajinśkych Faszystiw (Związek Ukraińskich Faszystów)

SUM Spiłka Ukrajinśkoji Mołodi (Związek Młodzieży Ukraińskiej)

SUN Sojuz Ukrajinśkych Nacionalistiw (Związek Nacjonalistów Ukraińskich)

SUNM Sojuz Ukrajinśkoji Nacionalistycznoji Mołodi (Związek Ukraińskiej Młodzieży Nacjonalistycznej)

SUOZUNwW Stowarzyszenie Upamiętnienia Ofiar Zbrodni Ukraińskich Nacjonalistów we Wrocławiu

TShLA Taras Shevchenko Library and Archives (Biblioteka i Archiwum im. Tarasa Szewczenki Związku Ukraińców w Wielkiej Brytanii)

UB Urząd Bezpieczeństwa

UCC Kongres Ukrajinciw Kanady (Ukraiński Kongres Kanadyjski)

UHA Ukrajinśka Hałyćka Armija (Ukraińska Armia Galicyjska)

UHWR Ukrajinśka Holowna Wyzwol’na Rada (Ukraińska Główna Rada Wyzwoleńcza)

UINP Ukrajinśkyj instytut nacional’noji pamjati (Ukraiński Instytut Pamięci Narodowej)

UKKA Ukrajinśkyj Kongresowyj Komitet Ameryky (Ukraiński Kongresowy Komitet Ameryki)

UKU Ukrajinśkyj Katołyćkyj Sojuz (Ukraiński Związek Katolicki)

UNA Ukrajinśka Nacional’na Asambłeja (Ukraińskie Zgromadzenie Narodowe)

UNA Ukrajinśka Nacional’na Armija (Ukraińska Armia Narodowa)

UNDO Ukrajinśke Nacional’no-Demokratyczne Objiednannja (Ukraińskie Zjednoczenie Narodowo-Demokratyczne)

UNDP Ukrajinśka Nacional’no-Demokratyczna Partija (Ukraińska Partia Narodowo-Demokratyczna)

UNF Ukrainian National Federation of Canada (Ukraińska Federacja Narodowa Kanady)

UNK Ukrajinśkyj Nacional’nyj Komitet (Ukraiński Komitet Narodowy)

UNO Ukrajinśke Nacional’ne Objednannja (Ukraińskie Zjednoczenie Narodowe)

UNP Ukrajinśka Narodna Partija (Ukraińska Partia Ludowa)

UNR Ukrajinśka Nacionalna Rada (Ukraińska Rada Narodowa)

UNRRA United Nations Relief and Rehabilitation Administration (Administracja Narodów Zjednoczonych do spraw Pomocy i Odbudowy)

UNSO Ukrajinśka nacional’na samooborona (Ukraińska Samoobrona Narodowa)

UPA Ukrajinśka Powstanśka Armija (Ukraińska Powstańcza Armia)

URL Ukrajinśka Narodna Respublika (Ukraińska Republika Ludowa)

USHMM United States Holocaust Memorial Museum (Muzeum Holokaustu w Waszyngtonie)

USRP Ukrajinśka Socialistyczno-Radykal’na Partija (Ukraińska Partia Socjalistyczno-Radykalna)

USRR Ukrajinśka Radjanśka Socialistyczna Respublika (Ukraińska Socjalistyczna Republika Radziecka)

UCK Ukrajinśkyj Centralnyj Komitet (Ukraiński Komitet Centralny)

UWF Ukrajinśkyj Wyzwol’nyj Front (Ukraiński Front Wyzwoleńczy)

UWI Ukrainisches Wissenschaftliches Institut (Ukraiński Instytut Naukowy)

UWO Ukrajinśka Wijśkowa Orhanizacija (Ukraińska Organizacja Wojskowa)

UWU Ukrajinśkyj Wil’nyj Uniwersytet (Wolny Uniwersytet Ukraiński)

UWVA Ukrainian War Veterans Association (Ukraiński Związek Weteranów)

UWW Ukrajinśke Wyzwol’ne Wijśko (Ukraińska Armia Wyzwoleńcza)

VNN Vereinigung der Verfolgten des Naziregimes (Stowarzyszenie Ofiar Nazizmu)

WMRO Wnatreszna makedonska rewoljucionerna organizacyja (Wewnętrzna Macedońska Organizacja Rewolucyjna)

ZAIG Zentrale Auswertungs- und Informationsgruppe des MfS (Centralna Grupa do spraw Analiz i Informacji)

ZCz OUN Zakordonni Czastyny OUN (Zagraniczne Oddziały OUN)

ZNiO Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Wrocławiu

ZP UHWR Zakordonne Predstawnyctwo Ukrajinśkoji Hołownoji Wyzwolnoji Rady (Przedstawicielstwo Zagraniczne Ukraińskiej Głównej Rady Wyzwoleńczej)

ZSRR Sojuz Sowieckich Socialisticzeskich Riespublik (Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich)

ZURL Zachidno-Ukrajinśka Narodna Respublika (Zachodnioukraińska Republika Ludowa)

NOTA O JĘZYKU, NAZWACH I TRANSLITERACJI

Region, w którym Bandera spędził pierwsze 30 lat swojego życia, zamieszkany był przez ludzi posługujących się różnymi językami i używających różnych nazw na oznaczenie tych samych miejscowości i regionów. Dlatego jedno i to samo miasto znane było jako Lemberg, Lwów, Lemberik, L’wiw albo L’wow, a inne jako Kraków, Kroke, Krakiw albo Krakau. Podobnie było z Galicją, która znana była także jako Galizien, Halyczyna albo Golicje. W polskim przekładzie książki zastosowano nazwy polskie takie jak Kraków, Galicja, Kijów, Lwów, Moskwa czy Warszawa, jeśli istnieją. Jeśli nazwy polskie nie istnieją, podano nazwy w języku kraju, w którym są obecnie położone. W transliteracji słów ukraińskich i rosyjskich zastosowano aktualnie przyjęte zasady transkrypcji dla języka polskiego. We fragmentach z polskiej prasy przedwojennej dotyczących procesu warszawskiego zachowano pisownię oryginalną.

WPROWADZENIE

Stepan Bandera, jeden z głównych przywódców i symboli radykalnych nacjonalistów ukraińskich, urodził się w 1909 roku w Uhrynowie Starym. Jego kult powstał w połowie lat trzydziestych i przetrwał aż do dziś, chociaż on sam zamordowany został w 1959 roku w Monachium przez służby radzieckich organów bezpieczeństwa. Osoba i kult wodza OUN pozostawały w stanie wzajemnej zależności. Nie funkcjonowały one w próżni, ale w konkretnych kulturowych, społecznych i politycznych kontekstach. Zbadanie tych kontekstów i wyjaśnienie ich złożoności było jednym z głównych motywów dla przeprowadzenia moich badań. Wiedza uzyskana w tym studium pozwoli nam zrozumieć relacje między życiem Bandery i procesami tworzącymi i otaczającymi jego mitologizację. Dlatego też książka ta stanowi połączenie biografii politycznej legendarnego wodza ukraińskich radykalnych nacjonalistów z analizą pisarzy, historyków, ideologów, reżyserów, polityków i działaczy politycznych, którzy byli zaangażowani w proces tworzenia tego kultu między połową lat trzydziestych a końcem pierwszej dekady bieżącego stulecia.

Osoba

Nawet bez kultu, który zrodził się za jego życia i rozkwitł po jego śmierci, Stepan Bandera był postacią intrygującą. Nie przez przypadek stał się on jednym z centralnych symboli nacjonalizmu ukraińskiego, choć roli przypadków w tworzeniu historii nie powinno się nie doceniać. Ze względu na swoją radykalną naturę, doktrynerską determinację i silną wiarę w nacjonalistyczną rewolucję, która miała doprowadzić do „odrodzenia” narodu ukraińskiego, spełniał on ideologiczne oczekiwania swoich zwolenników. Już w wieku 26 lat był podziwiany nie tylko przez ukraińskich rewolucyjnych ultranacjonalistów, ale również przez innych członków społeczeństwa ukraińskiego zamieszkującego w II Rzeczpospolitej. Te same czynniki uczyniły z niego wodza (ukr. prowidnyk albo wożd’) i symbol najbardziej brutalnego dwudziestowiecznego zachodnioukraińskiego ruchu politycznego: Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów (Orhanizacija Ukrajinśkych Nacionalistiw, OUN), która pod koniec 1942 i na początku 1943 roku uformowała Ukraińską Powstańczą Armię (Ukrajinśka Powstanśka Armija, UPA). Pomimo, a być może ze względu na fakt, że znaczną część swojego życia spędził w więzieniu, innych miejscach odosobnienia albo poza Ukrainą, stał się on postacią legendarną. Tysiące jego zwolenników, sympatyków, a nawet zwykłych mieszkańców zachodniej Ukrainy nazywanych było banderowcami (ukr. banderiwci, ros. banderowci). Niektórzy badacze twierdzili nawet, że to jego osobliwie brzmiące nazwisko, oznaczające po polsku i hiszpańsku „banderę” (flagę), przyczyniło się do tego, że stał się on symbolem ukraińskiego nacjonalizmu.

Badania nad biografią Bandery nie były łatwym zajęciem z uwagi na to, że jego mit polityczny zakorzeniony jest w różnych ideologiach, które zniekształciły i utrudniły postrzeganie i rozumienie jego osoby. Nie bez powodu biografie, które po 1990 roku ukazały się w Polsce, Rosji i na Ukrainie, różnią się znacznie od siebie i zawierają niewiele istotnych informacji o osobie Bandery i powiązanej z nią historii. Tylko niektóre z nich opierają się na dokumentach archiwalnych. Wiele zakorzenionych zostało w różnych postradzieckich dyskursach nacjonalistycznych. Ich autorzy przedstawiają Banderę jako bohatera narodowego, niekiedy nawet jako świętego, i ignorują albo zaprzeczają jego radykalnemu światopoglądowi i praktykowaniu przez jego zwolenników przemocy etnicznej i politycznej. Inni przedstawiają wodza nacjonalistów jako biblijnego króla zła i zaprzeczają zbrodniom wojennym popełnionym na ukraińskiej ludności cywilnej przez Polaków, Niemców i Rosjan. Wcześniejsze publikacje z czasów zimnej wojny były albo osadzone w dyskursie radzieckim, albo – znacznie częściej – w nacjonalistycznym dyskursie diaspory ukraińskiej.

Zatem badania nad życiem Bandery wymagają nie tylko porównania jego różnorodnych biografii i innych publikacji powiązanych z historią ruchu, którego był przywódcą, ale też – co ważniejsze – zbadania licznych dokumentów archiwalnych, wspomnień spisanych przez osoby, które go znały, oraz dokumentów i publikacji napisanych przez niego osobiście. Przebadanie tych dokumentów pokazuje, jak działał na różnych etapach swojego życia i jak był postrzegany przez innych. Ta metoda pomoże nam zrozumieć rolę, jaką odegrał w dwudziestowiecznej historii Ukrainy, i pomoże nam też znaleźć odpowiedzi na trudne pytania dotyczące jego biografii, takie jak: czy i w jakim stopniu był on odpowiedzialny za okrucieństwa popełniane przez OUN i UPA, w które nie był osobiście zaangażowany, ale które aprobował i które dokonane zostały przez zbrodniarzy utożsamiających się z jego osobą i poglądami.

Kult, mit, charyzma i rytuały

Kult przywódcy jest zjawiskiem tworzonym i zakorzenionym w konkretnym społeczeństwie, grupie albo wspólnocie, które są gotowe zaakceptować ideologiczne wymiary tego kultu. Lider często pojawia się w czasie kryzysu, a jego zwolennicy wierzą, że pomoże on wspólnocie ów kryzys przezwyciężyć. Jego siła i charyzma tylko w części pochodzą od niego samego albo jego osobistości. W znacznej mierze są one produktem społecznym i wytworem oczekiwań, jakie są w nim pokładane1. Osoby, wokół których rodzą się kulty jednostek, mogą być zatem charyzmatyczne same w sobie albo charyzma może być im tylko przypisywana przez ich zwolenników i wielbicieli. Jak pisze Aristotle Kallis, charyzma może być „darem osobowości, zbiegiem okoliczności albo konkretnym paktem między przywódcą i jego zwolennikami”2.

Charyzmatyczny wódz nie może istnieć bez „charyzmatycznej wspólnoty”, która zaakceptuje i będzie podziwiać jego „nadzwyczajność”. Aby osiągnąć ten stan rzeczy, powstać musi emocjonalna więź między przywódcą i wspólnotą. Wspólnota musi poczuć się związana ze swoim wodzem, który – jak wierzą jego zwolennicy – będzie się nimi opiekował i będzie ich prowadził ku lepszej przyszłości3. Jednym z najskuteczniejszych sposobów tworzenia emocjonalnej więzi pomiędzy przywódcą i wspólnotą jest wytwarzanie i świętowanie rytuałów. Branie udziału w rytuałach politycznych ma kluczowe znaczenie dla kształtowania zbiorowej tożsamości. Zrytualizowane uroczystości polityczne wpływają na moralność i wartości osób, które w nich uczestniczą, i przekształcają tożsamość, jak i światopogląd świętującej grupy4.

W praktyce proces tworzenia charyzmy wokół wodza może następować na różne sposoby, w zależności od charakteru ruchu. Małe ruchy w państwach wieloetnicznych – takie jak OUN w Polsce albo chorwaccy ustasze w Jugosławii – będą wykorzystywały metody odmienne niż ugrupowania, które przejęły kontrolę nad państwem albo stworzyły reżim, jak włoscy faszyści albo niemieccy narodowi socjaliści. Charyzma natomiast nie musi umrzeć razem z przywódcą. Wspólnota charyzmatyczna może po śmierci wodza wciąż czuć się z nim emocjonalnie związana i w ten sposób nadal podziwiać go i upamiętniać. Nie tylko ciało przywódcy, ale też należące do niego przedmioty, w tym jego ubrania, biurko albo pióro, mogą zostać uduchowione i pomagać w utrzymaniu albo reaktywowaniu kultu. Członkowie wspólnoty charyzmatycznej mogą traktować je jako relikwie, ostatnie pozostałości po swoim słynnym wodzu, który opuścił gromadę5.

Kulty faszystowskich i innych totalitarnych wodzów pojawiły się w Europie po I wojnie światowej. Pojawienie się ich związane było ze zniknięciem monarchii oraz kultów cesarzy uznawanych za przedstawicieli Boga na ziemi. Ich zniknięcie utworzyło pustkę w życiu wielu ludzi w państwach utworzonych na terenach monarchii6. Niektóre ruchy faszystowskie uznawały Kościół rzymskokatolicki za ważną instytucję do naśladowania, ponieważ głowa Kościoła nie musiał mieć własnej charyzmy, żeby jawić się charyzmatyczną7. W jednym ze swoich prywatnych listów w 1927 roku sekretarz partii nazistowskiej Rudolf Hess napisał: „Wielki przywódca narodu jest podobny do wielkiego twórcy religii: swoim słuchaczom musi komunikować apodyktyczną wiarę. Tylko wtedy bowiem rzesze zwolenników powiedzie się tam, dokąd powinny być poprowadzone. Wówczas pójdą za przywódcą także wtedy, gdy pojawią się trudności, ale tylko kiedy zakomunikuje on im bezwarunkową wiarę w absolutną słuszność swojego ludu”8. Filozof prawa Julius Binder dowodził w 1929 roku: „Wodza nie można stworzyć, a w tym sensie nie można go również wybrać. Wódz tworzy się sam, ujmując w sobie historię swojego ludu”9. Historyk Emilio Gentile zauważył, że „charyzmatyczny przywódca traktowany jest przez swoich zwolenników z czcią i oddaniem jako przewodnik, któremu są posłuszni, ponieważ uważają, że zostało mu powierzone zadanie zrealizowania misji; przywódca jest żywym wcieleniem mitycznej interpretacji swojej misji”10. W tym sensie wódz jako wcielenie misji albo jako charyzmatyczna osobowość może zyskać cechy świętego albo mesjasza11. Jego zwolennicy wierzą, że przychodzi on jako „przeznaczenie […] z najgłębszej istoty ludu”12, ponieważ ucieleśnia ideę ruchu i uosabia jego politykę. Roger Eatwell zauważył, że wódz może pomóc ludziom „zrozumieć skomplikowane wydarzenia” i „poradzić sobie ze złożonością świata dzięki obrazowi jednej osoby, która uważana jest za specjalną, ale w pewien sposób także odpowiedzialną”13.

Od faszystowskiego wodza oczekuje się, że będzie idealistyczną, dynamiczną, pełną pasji i rewolucyjną jednostką. Jest on „nosicielem misji”, próbującym obalić status quo, i ma bardzo jasną ideę swoich wrogów. Jego posłanie rozumiane jest jako rewolucyjna interwencja. Często przedstawia siebie jako osobę, która jest gotowa do poświęcenia życia swojego i swoich zwolenników dla idei ruchu. Jego przekształcenie się w mit jest niemal nieuniknione, a on sam może się stać więźniem swojej własnej sławy14.

Okres międzywojenny był świadkiem narodzin całego wachlarza różnych charyzmatycznych wodzów i kultów jednostek. Nieliczni spośród nich, jak Tomáš Masaryk w Czechosłowacji, nie byli ani faszystowscy, ani autorytarni15. Niektórzy z nich, na przykład Józef Piłsudski w Polsce, byli autorytarni, ale nie faszystowscy, i można by ich nazwać przywódcami wojskowymi16. Kulty przywódców wynikały w różnych kontekstach politycznych, kulturowych i społecznych. Najbardziej znane europejskie kulty jednostek powstały wokół Adolfa Hitlera w Niemczech, Benito Mussoliniego we Włoszech i Józefa Stalina w Związku Radzieckim. Inne kulty otaczały Francisco Franco w Hiszpanii, Antónia de Oliveirę Salazara w Portugalii, Ante Pavelicia w Chorwacji, Corneliu Zeleę Codreanu i Iona Antonescu w Rumunii, Miklósa Horthy’ego na Węgrzech, Engelberta Dolfussa i Kurta Schuschnigga w Austrii, Andreja Hlinkę i Józefa Tiso na Słowacji i wielu innych totalitarnych albo faszystowskich przywódców17.

W przeciwieństwie do tych jednostek Bandera nigdy nie rządził państwem, a jego kult nie został zinstytucjonalizowany w suwerennym państwie za jego życia. Zmieniło się to, dość ironicznie, pół stulecia po jego śmierci, kiedy nie tylko jego kult pojawił się na nowo w zachodniej Ukrainie, ale też prezydent Juszczenko ogłosił go Bohaterem Ukrainy. Od połowy lat trzydziestych XX wieku Bandera był czczony przez różne grupy jako prowidnyk, bohater narodowy albo romantyczny rewolucjonista. Pod względem ideologii kult Bandery nie różnił się zasadniczo od innych kultów nacjonalistycznych, faszystowskich albo autorytarnych wodzów, ale okoliczności, w których funkcjonował, były specyficzne. Co więcej, długi okres, w jakim był praktykowany, nie był typowy dla większości tego rodzaju kultów przywódców europejskich. Po jego zabójstwie diaspora ukraińska upamiętniła Banderę, nie tylko jako prowidnyka, ale też jako męczennika, który poległ za wolność ojczyzny. Po rozpadzie Związku Radzieckiego jego kult pojawił się na nowo na Ukrainie. Zatem jednym z głównych celów tego studium jest wyjaśnienie zarówno ciągłości fascynacji bohaterem tej książki, jak i jej różnych wariantów.

Mit przywódcy jest zjawiskiem powiązanym z kultem przywódcy, ale te dwa fenomeny nie są tym samym zjawiskiem. Mit jest opowieścią, która redukuje osobowość i historię przywódcy do ograniczonej liczby wyidealizowanych cech i wydarzeń. Może być wyrażany za pomocą hagiograficznego artykułu, książki, obrazu, filmu, pieśni albo innej formy przekazu. Zazwyczaj przedstawia wodza jako bohatera, odważnego rewolucjonistę, ojca narodu albo męczennika. Opisuje go w wybiórczy sposób, który zaspokaja i potwierdza oczekiwania „charyzmatycznej” albo „zaczarowanej” wspólnoty. Jak każda legenda mobilizuje on emocje i zniewala umysły.

Mit przywódcy należy do gatunku bardziej nowoczesnych zjawisk, osadzonych w konkretnej ideologii. Mity te powstały wraz z nowoczesną polityką, pod koniec XVIII i na początku XIX wieku. Według Christophera Flooda istnieje wzajemna zależność między mitami politycznymi i ideologiami. Ideologia wyposaża je w ramę znaczenia i nadaje im kontekst, a same mity są sposobami wizualizacji i manifestacji danej ideologii18.

Dla celów niniejszego studium ideologia charakteryzowana będzie jako zbiór idei dotyczących autorytatywnych zasad, które zapewniają orientację polityczną i kulturową grupom cierpiącym z powodu czasowej dezorientacji kulturowej, społecznej albo politycznej19. Ideologia znacznie upraszcza złożoność świata, aby uczynić go zrozumiałym i przejrzystym. Dezaktywuje ona również krytyczne i racjonalne myślenie20. Zdaniem Clifforda Geertza „Jest to utrata orientacji, która prowadzi bezpośrednio do powstania działalności ideologicznej”21. Ideologie są trwalsze i bardziej radykalne w społeczeństwach, które mają silną potrzebę mobilizacji i legitymizacji, takich jak państwa totalitarne i ruchy faszystowskie, niż w społeczeństwach, które nie mają takich potrzeb. Z uwagi na wymienione powyżej cechy ideologie można również opisać jako systemy przekonań, które jednoczą społeczeństwa albo grupy, zapewniając im wartości i inspirując je do realizacji swoich celów politycznych22.

Polityczny mit Stepana Bandery był początkowo osadzony w ideologii ukraińskiego nacjonalizmu, który w latach dwudziestych, trzydziestych i na początku lat czterdziestych XX wieku przeszedł proces faszyzacji. Ideologia ta wytworzyła całą mitologię składającą się ze zbioru różnych mitów politycznych, spośród których mit Bandery był przypuszczalnie najważniejszy. Przykłady innych ważnych mitów politycznych osadzonych w ideologii ukraińskiego nacjonalizmu to mit proklamowania państwowości ukraińskiej 30 czerwca 1941 roku we Lwowie; mity militarne, obejmujące mit tragicznej, ale bohaterskiej UPA; mity innych członków OUN i powstańców z UPA, takich jak Jewhen Konowalec, Roman Szuchewycz, Wasyl Biłas i Dmytro Danyłyszyn. Wreszcie, należy dodać, że mit Bandery był ważnym składnikiem ideologii radzieckiej i ideologii polskiego nacjonalizmu, które oceniały go bardzo odmiennie od sposobu, w jaki definiowała go ideologia ukraińskiego nacjonalizmu.

Ukraiński nacjonalizm i nacjonalizm integralny

Pojęcie nacjonalizmu integralnego fascynowało wielu historyków badających dzieje i ideologię Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów. Koncepcja ta została sformułowana około 1900 roku przez Charlesa Maurrasa, przywódcę i ideologa Action Française, rojalistycznego, konserwatywnego i antydemokratycznego ruchu francuskiego. Pięćdziesiąt lat później John Armstrong opublikował Ukrainian Nationalism, pierwsze obszerne i autorytatywne studium poświęcone OUN i II wojnie światowej. Amerykański historyk zaklasyfikował skrajne formy ukraińskiego nacjonalizmu jako „nacjonalizm integralny” i sprecyzował, że „teoria i nauczanie nacjonalistów [ukraińskich] były bardzo zbliżone do faszyzmu, a pod pewnymi względami, jak na przykład nacisk położony na «czystość rasową», wykraczały nawet poza oryginalną doktrynę faszystowską”23. Według tego badacza nacjonalizm integralny „nigdy nie zyskał większego oddźwięku we Francji i innych krajach Europy Zachodniej, ale w zmodyfikowanych postaciach stał się dominującą siłą w niektórych krajach Europy Środkowej i Południowej w latach dwudziestych XX wieku”24. Przed Armstrongiem historycy tacy jak Carlton Joseph Huntley Hayes zastosowali pojęcie nacjonalizmu integralnego do ruchów skrajnie prawicowych i reżimów autorytarnych na Węgrzech i w Polsce, jak również do faszystowskich Włoch i nazistowskich Niemiec. Ta metoda pozwoliła wspomnianym badaczom na uniknięcie kontrowersyjnego terminu „faszyzm”, ale nie przyczyniła się do analitycznego i porównawczego zrozumienia analizowanych ruchów i reżimów. Jak wyjaśnił Armstrong, nacjonalizm integralny był „z definicji ruchem raczej poszczególnych narodów niż ideologią uniwersalną”, co nie pozwalało na ukontekstualizowanie historii OUN25.

W początkowym okresie swojej kariery naukowej Armstrong opracował pewną liczbę istotnych cech charakterystycznych dla ideologii ukraińskich nacjonalistów, a także kilka znaczących różnic i podobieństw między OUN i innymi wschodnioeuropejskimi ruchami skrajnie prawicowymi. Zdefiniował on „nacjonalizm integralny” za pomocą pięciu cech: „(1) wiara w naród jako najwyższa wartość, której muszą zostać podporządkowane wszystkie inne wartości, co jest w zasadzie koncepcją totalitarną; (2) odwołanie do mistycznie pojętych idei solidarności wszystkich jednostek tworzących naród, zazwyczaj przy założeniu, że biologiczne cechy charakterystyczne albo nieodwracalne skutki wspólnego rozwoju historycznego połączyły je w jedną organiczną całość; (3) podporządkowanie racjonalnego, analitycznego myślenia «intuicyjnie trafnym» emocjom; (4) wyrażanie «woli narodowej» przez charyzmatycznego przywódcę i elitę nacjonalistycznych entuzjastów zorganizowanych w jedną partię; (5) gloryfikacja działania, wojny i przemocy jako wyrazu wyższej biologicznej witalności narodu”26.

Analizując ideologię ukraińskiego nacjonalizmu, Armstrong dowodził, że „zasadniczy irracjonalizm tej ideologii wyrażał się w fanatycznym romantyzmie, który jednak wśród stosunkowo niewyrafinowanych Ukraińców był bardziej spontaniczny i prawdziwy niż cyniczne reakcje rozumu u Niemców i Włochów”27. W artykule opublikowanym w 1968 roku poszerzył on zakres swoich analiz, uwzględniając inne ruchy z Europy Środkowo-Wschodniej, takie jak partia Hlinki i chorwaccy ustasze. Przyznał, że wszystkie one znajdowały się pod wpływem włoskiego faszyzmu, ale podkreślił, że „przynajmniej na początku wydaje się, że lepiej będzie nie nazywać ideologii OUN «faszyzmem», lecz określać ją jako «nacjonalizm integralny»”28.

Cytowany uczony słusznie analizował ukraińską organizację w kontekście ustaszów, ale klasyfikacja ideologii OUN, ustaszów albo partii Hlinki jako „nacjonalizmu integralnego” wydaje się, przynajmniej ze współczesnego punktu widzenia, nieadekwatna. Po pierwsze, OUN w zasadzie nie używała określenia „nacjonalizm integralny” ani nie identyfikowała się z tą ideologią29. Po drugie, przywódcy tej organizacji nie głosili „tradycyjnej monarchii dziedzicznej” i wielu innych cech typowych dla nacjonalizmu integralnego, jak robił to Maurras, ojciec tej ideologii. OUN była integralna w sensie wykluczającym: przewidywała utworzenie etnicznego państwa ukraińskiego bez Żydów, Polaków, Rosjan i innych mniejszości. Skrajny nacjonalizm ukraiński obejmował niektóre z elementów nacjonalizmu integralnego, takie jak stawianie kraju ponad wszystko inne. Podobnie, w reżimach Horthy’ego na Węgrzech, Piłsudskiego w Polsce, Mussoliniego we Włoszech czy Hitlera w Niemczech można dopatrzyć się pewnych cech typowych dla Action Française i publikacji Maurrasa, ale nie jednoczył ich tylko „integralny nacjonalizm” ani nie były one jego formą, jak twierdzili Armstrong i Hayes30.

Jeśli podejście teoretyczne Armstronga do tego tematu jest przynajmniej z dzisiejszego punktu widzenia nie całkiem przekonywujące i przydatne dla kontekstualizacji OUN, empiryczna część jego studium – która w znacznej mierze wpłynęła na późniejsze studia poświęcone OUN i UPA i rozumienie tego ruchu – jest problematyczna albo nawet propagandowa. Ograniczony dostęp do źródeł dotyczących zarówno OUN, jak i UPA oraz niektóre z przyjętych przez niego metod badania i wyboru dokumentów spowodowały, że część historii ruchu zaprezentował jako całość, pomijając wiele kluczowych wydarzeń i czynników. Jak wielu historyków w tym czasie Armstrong nie miał dostępu do archiwów radzieckich i nie wykorzystał świadectw i wspomnień pozostawionych przez tych, którzy przeżyli zbrodnie ukraińskich nacjonalistów. Armstrong oparł swoje studium głównie na dokumentach niemieckich i wywiadach z weteranami OUN i UPA. Badając w ten sposób przeszłość, nie był on w stanie wykryć, przeanalizować i zrozumieć wielu zbrodni popełnionych przez OUN i UPA podczas II wojny światowej. Podejście to wpłynęło na zrozumienie i ocenę tego ruchu i skanalizowało późniejsze badania nad nacjonalizmem ukraińskim w błędnym kierunku.

OUN i faszyzm

Spośród wszystkich ideologii przeanalizowanych w tej książce najbardziej kontrowersyjną, zwłaszcza w powiązaniu z Banderą i OUN, jest faszyzm. Constantin Iordachi trafnie zwrócił uwagę na to, że „faszyzm nadal jest jednym z najbardziej intrygujących i najżywiej dyskutowanych radykalnych zjawisk politycznych XX wieku”31. Aby używać tego pojęcia świadomie i uniknąć nieporozumień, niezbędne jest naświetlenie jego znaczenia i wyjaśnienie, jak będzie on stosowany w tym studium. Pozwoli to nam określić, w jakim sensie OUN była organizacją faszystowską, a Bandera przywódcą ruchu faszystowskiego. Umożliwi nam to również ulokowanie tej organizacji na mapie międzywojennych ruchów i reżimów skrajnie prawicowych i faszystowskich. Takie podejście nie powinno zawęzić naszych analiz, tylko stworzyć właściwy kontekst analityczny.

Termin „faszyzm” wywodzi się od łacińskiego słowa „fasces” oznaczającego pęk rózg obwiązanych wokół topora. Fasces noszone było przez rzymskich liktorów, co symbolizowało władzę sądową tych urzędników oraz reprezentowało jedność i siłę wspólnoty. Pod koniec XVIII wieku włoscy jakobini używali słowa „faszyzm” na wyrażenie wolności politycznej i jedności narodowej. W XIX wieku termin ten używany był przez różne grupy polityczne socjalistyczne i nacjonalistyczne. W marcu 1919 roku w Mediolanie Mussolini użył go, gdy zakładał Fascio di Combattimento, w których szeregi zrekrutował byłych żołnierzy, syndykalistów i futurystów. Pod koniec października 1922 roku Narodowa Partia Faszystowska (Partito Nazionale Fascista, PNF) poprowadziła marsz na Rzym, w wyniku którego Mussolini został premierem Włoch. Sprawując to stanowisko, zaczął przejmować władzę i tworzyć pierwszy reżim faszystowski. Choć ustanowienie pełnej dyktatury we Włoszech zakończyło się dopiero w 1926 roku, ideologia głoszona przez duce była podziwiana przez licznych polityków, pisarzy i intelektualistów europejskich, przynajmniej od czasu zamachu stanu w 1922 roku32.

W okresie międzywojennym termin „faszyzm” używany był przynajmniej na trzy sposoby. Po pierwsze, opisywał on reżim polityczny we Włoszech. Po drugie, rozciągano go na inne skrajnie prawicowe ruchy i reżimy, które wyznawały wartości i idee podobne do wartości i idei włoskich faszystów. Pod koniec lat dwudziestych XX wieku Mussolini ogłosił faszyzm „produktem eksportowym”, przedsięwziął jego popularyzację i podjął próby jego globalizacji. Twierdził, że jest on „włoski w swojej szczególnej formie – uniwersalny w duchu”33. Przejęcie władzy przez narodowych socjalistów w Niemczech 1933 roku znacząco wzmocniło ekspansję i popularyzację tej ideologii w Europie i na innych kontynentach. Po trzecie, termin „faszyzm” używany był zwłaszcza przez komunistów i socjalistów do dyskredytowania przeciwników politycznych różnych orientacji34.

Najwcześniejsze interpretacje i potępienia faszyzmu pochodziły od marksistowskich intelektualistów, komunistów i liberalnych myślicieli. Na początku lat dwudziestych XX wieku Międzynarodówka Komunistyczna (Komintern) używała tego terminu w odniesieniu do członków ruchu Mussoliniego we Włoszech i nazistów w Niemczech. Niebawem jednak zaczęła używać go w odniesieniu do różnych reżimów konserwatywnych, autorytarnych albo wojskowych, takich jak rządy Józefa Piłsudskiego w Polsce, reżim Antanasa Smetony na Litwie, autorytarny rząd Miklósa Horthy’ego na Węgrzech i dyktatura Iona Antonescu w Rumunii. Choć wszystkie one zapożyczały w mniejszym lub większym stopniu pewne elementy z faszyzmu, pozostawały w niezgodzie z ruchami faszystowskimi w swoich krajach, a czasami nawet otwarcie je zwalczały. Nazywając autorytarne rządy Piłsudskiego „faszystowskimi”, Komintern chciał podkreślić, jak bardzo rozczarowany był polskim wodzem, który we wcześniejszym okresie życia był socjalistą, ale po przejęciu władzy w 1926 roku nie wykazywał żadnego zainteresowania współpracą z komunistami i nie był przyjaźnie nastawiony do Związku Radzieckiego35. Podobnie, socjaliści w innych krajach nazywani niekiedy byli „faszystami”, ze względu na ich odmienne poglądy dotyczące systemów politycznych i ekonomicznych. W 1924 roku Stalin ogłosił, że „socjaldemokracja jest obiektywnie umiarkowanym skrzydłem faszyzmu”. Ponieważ socjaldemokratyczny rząd w Niemczech podjął działania przeciwko pochodom pierwszomajowym w 1929 roku, podczas których kilku komunistów zostało zabitych, Komintern stwierdził, że „socjaldemokracja jest gotowa do […] ustanowienia dyktatury faszystowskiej”36.

Równie ważne dla ortodoksyjnych marksistów było utożsamienie faszyzmu z kapitalizmem. W raporcie Kominternu z 1935 roku Georgi Dimitrow twierdził, że reżimy faszystowskie były „jawnie terrorystyczną dyktaturą najbardziej reakcyjnych, najbardziej szowinistycznych i najbardziej imperialistycznych elementów kapitału finansowego”37. Tylko nieliczni myśliciele marksistowscy, na przykład Antonio Gramsci i Palmiro Togliatti, interpretowali tę ideologię w bardziej zniuansowany sposób. Niektórzy liberalni komentatorzy postrzegali natomiast faszyzm jako „swojego rodzaju chorobę kultury narodowej”38.

Po II wojnie światowej kraje demokratyczne bloku zachodniego były w dyskursach radzieckich z reguły przedstawiane jako faszystowskie. Poza Związkiem Radzieckim niektóre grupy lewicowe używały pojęcia „faszystowski” jako obraźliwego określenia mającego na celu zdyskredytowanie ich wrogów39. W latach pięćdziesiątych XX wieku zyskała na popularności teoria totalitaryzmu, która utożsamiała, a niekiedy nawet zrównywała komunizm z faszyzmem, koncentrując się na Związku Radzieckim i nazistowskich Niemcach. Podejście to wyjaśniało źródła i cechy reżimów totalitarnych, ale pomijało ogromne różnice polityczne, społeczne i kulturowe dzielące oba systemy40.

Pierwsze teoretycznonaukowe studia na temat europejskich ruchów i reżimów faszystowskich pojawiły się w latach sześćdziesiątych XX wieku. Autorzy ich, między innymi Ernst Nolte, Eugen Weber i Geor­ge L. Moose, badali to zjawisko w krajach takich, jak Austria, Wielka Brytania, Francja, Niemcy, Włochy, Rumunia, Hiszpania, i zajmowali się takimi ruchami, jak Rosyjska Partia Faszystowska (Rossijskaja Faszystskaja Partija, RFP) i chorwaccy ustasze41.

Od samego początku skrajna i ludobójcza forma ukraińskiego nacjonalizmu, która pojawiła się po pierwszej wojnie światowej, nie była klasyfikowana i badana jako ruch faszystowski, choć OUN, zwłaszcza w latach trzydziestych i na początku lat czterdziestych, odczuwała ideologiczne pokrewieństwo z włoskim faszyzmem, narodowym socjalizmem, ustaszami, Brytyjską Unią Faszystów, rumuńską Żelazną Gwardią i innymi pokrewnymi ruchami. Badacze, którzy w latach pięćdziesiątych XX wieku rozpoczęli badania nad OUN, w których dominowały antykomunistyczne dyskursy zimnej wojny, podkreślali, jak na przykład John Armstrong, że OUN w swojej ideologii kładła nacisk na swoją odrębność narodową i kulturową. Jednak ta cecha była typowa dla wszystkich ruchów faszystowskich. W szczególności małe i słabe ruchy wykazywały tendencję do podkreślania wyjątkowości tradycji narodowych, ponieważ ich przywódcy i ideolodzy byli zainteresowani niepodległością swoich krajów i chcieli uniknąć zaszufladkowania jako narodowi „zdrajcy” albo agenci takich ruchów międzynarodowych jak faszyzm42.

Podobnie jak narodowi socjaliści i ustasze, ale inaczej niż Brytyjska Unia Faszystów i Rosyjska Partia Faszystowska, OUN nie używała określenia „faszystowska” w swojej nazwie. Członkowie i ideolodzy tej organizacji nazywali się nacjonalistami, chociaż odczuwali, zwłaszcza pod koniec lat trzydziestych i na początku lat czterdziestych, że nacjonalizm ukraiński był tego samego rodzaju ruchem co niemiecki narodowy socjalizm albo włoski faszyzm. Równocześnie postrzegali samych siebie jako „ruch wyzwoleńczy”. Ich głównymi celami było zwalczanie i usunięcie „okupantów” z terytoriów ukraińskich oraz ustanowienie niezależnego państwa ukraińskiego. W tym sensie OUN była blisko związana z „ruchami wyzwoleńczymi”, takimi jak ustasze i partia Hlinki, które również były zakorzenione w społeczeństwach pozbawionych państw narodowych.

Interpretowanie i rozumienie faszyzmu uległo zmianie w latach dziewięćdziesiątych XX wieku za sprawą między innymi Roberta Pax­tona, Rogera Griffina, Rogera Eatwella i Stanleya G. Payne’a, którzy starali się stworzyć pojęcie rodzajowego faszyzmu (generic fascism). Wielką trudnością przy tworzeniu tej koncepcji była heterogeniczność międzywojennych ruchów skrajnie prawicowych, autorytarnych i faszystowskich, nierównomierny rozwój badań empirycznych nad poszczególnymi ruchami i reżimami oraz niespójny charakter samego faszyzmu. Pojęcie rodzajowego faszyzmu wywodzono z wczesnych badań Noltego, Mossego i Webera. Zapewniło ono podstawowe ramy teoretyczne dla porównawczych badań nad tą ideologią, jednak nie zakończyło ono debat nad faszyzmem, w tym na przykład nad kwestią, czy pojawił się on tylko w Europie i tylko w okresie międzywojennym, czy też był zjawiskiem globalnym, nieograniczonym w czasie albo czy istniała wyraźna różnica między ruchami faszystowskimi i rewolucyjnymi ultranacjonalistycznymi ruchami o niefaszystowskim charakterze43.

Omawiając pojęcie i znaczenie faszyzmu, należy wskazać różnice między ruchem i reżimem faszystowskim. Tylko niewiele ruchów stało się reżimami, tak jak włoscy faszyści i narodowi socjaliści. Inne ruchy, takie jak ustasze i partia Hlinki, stworzyły reżim tylko z pomocą nazistowskich Niemiec i były od nich zależne. Istniały również długotrwałe dyktatury, takie jak Franco w Hiszpanii i Salazara w Portugalii, które w pewnych okresach czasu – przede wszystkim latach trzydziestych i wczesnych latach czterdziestych – sfaszyzowały się, ale ogólnie były reżimami narodowo-konserwatywnymi. Robert Paxton zaproponował wyróżnienie pięciu stadiów rozwoju faszyzmu: „(1) powstanie ruchu faszystowskiego; (2) zakorzenienie go jako partii w systemie politycznym; (3) zdobycie władzy; (4) sprawowanie władzy i, wreszcie, w długiej perspektywie (5) radykalizacja albo entropia”. Choć logiczna i pouczająca, koncepcja Paxtona nie pomoże nam zbytnio w zrozumieniu i badaniu ruchów wschodnioeuropejskich typu ustaszów albo OUN, ponieważ te najpierw musiały stworzyć państwo, żeby stworzyć reżim. Paxton utworzył swoją koncepcję na podstawie ruchów faszystowskich w krajach demokratycznych. Pewnie dlatego zasugerował on, że „faszyzm może się pojawić zawsze, gdy demokracja jest wprowadzona w życie w wystarczającym stopniu, by zrodziło się rozczarowanie nią”. Z tego samego powodu twierdził on, że Ku Klux Klan był „najwcześniejszym zjawiskiem, które wydaje się funkcjonalnie związane z faszyzmem”44.

Griffin, który przyjął Weberowską metodologię typu idealnego, kładł nacisk na mit, jego siłę mobilizującą i jego rewolucyjne, populistyczne i ultranacjonalistyczne ramy odniesienia: „Faszyzm jest rodzajem ideo­logii politycznej, której mityczny rdzeń w jego różnych permutacjach jest palingenetyczną formą populistycznego ultranacjonalizmu”45. Kluczowe dla koncepcji stworzonej przez Griffina jest pojęcie palingenezy, co oznacza odrodzenie albo wybawienie narodu środkami nowej populistycznej i ultranacjonalistycznej polityki po okresie rzekomego upadku. Griffin wskazywał zarazem na ograniczenia definicji opartej na typie idealnym i sugerował, że „taki model jest zasadniczo utopią, ponieważ nie może odpowiadać ściśle niczemu w rzeczywistości, która jest zawsze nieredukowalnie złożona, «nieuporządkowana» i wyjątkowa. Definicje terminów rodzajowych nie mogą być zatem nigdy «prawdziwe» w odniesieniu do rzeczywistości, ale mogą być mniej lub bardziej użyteczne w jej badaniu («heurystycznie użyteczne»), kiedy stosuje się je jako pojęciowe narzędzia analizy”46.

Roger Eatwell zauważył, że wczesna definicja Griffina pominęła „«negację» faszyzmu”, sześć punktów „faszystowskiego minimum” sformułowanego po raz pierwszy przez Noltego. Te punkty to: antymarksizm, antyliberalizm, antykonserwatyzm, Führerprinzip, armia partii i dążenie do totalitaryzmu47. Wydaje się, że Griffin pominął te punkty, ponieważ stworzył „podejście empatyczne”, inspirowane pismami George’a Mossego i Emilio Gentilego48. Była to jedna ze słabości koncepcji przedstawionej przez Griffina, ponieważ odrywała faszyzm od jego przesiąkniętej przemocą i destruktywnej natury, podkreślając jego siły twórcze związane z palingenezą49. Poszukując właściwej definicji faszyzmu, powinniśmy nie tylko uzupełnić definicję Griffina „faszystowskim minimum” Noltego, ale również wskazać dalsze negatywne cechy typowe dla tej ideologii, takie jak antydemokratyczność, ultranacjonalizm, populizm, rasizm, antysemityzm, militaryzm oraz kult przemocy etnicznej i politycznej.

Podobnie jak Griffin, inny czołowy badacz, Stanley G. Payne, położył w swojej definicji nacisk na rewolucyjny i ultranacjonalistyczny rdzeń: „Faszyzm można zdefiniować jako formę rewolucyjnego ultranacjonalizmu dążącego do odrodzenia narodowego, która opiera się przede wszystkim na filozofii witalistycznej i jest zorganizowana wokół elitaryzmu, mobilizacji mas i Führerprinzip, pozytywnie ocenia przemoc jako cel, a także jako środek oraz dąży do znormalizowania wojny i/lub cnót wojskowych”50. Podobnie jak Griffin również Payne doradzał, by takie definicje wspólnych cech charakterystycznych wykorzystywać z wielką ostrożnością. Omawiając palingenezę, wskazał on kolejny słaby punkt teorii Griffina. Payne wyjaśnił, że palingeneza jest typowa nie tylko dla faszystowskich, ale również dla lewicowych, umiarkowanych, konserwatywnych i skrajnie prawicowych nacjonalizmów i że istniały też „niefaszystowskie, populistyczne, rewolucyjne formy nacjonalizmu, takie jak Rewolucyjny Ruch Nacjonalistyczny (Movimiento Nacionalista Revolucionario, MNR) w Boliwii. Według Payne’a niezbędne jest „jasne rozróżnienie ruchów faszystowskich per se i niefaszystowskiej (albo niekiedy protofaszystowskiej) autorytarnej prawicy”. Takie rozróżnienie jest jednak trudne do przeprowadzenia, ponieważ „szczytowy okres faszyzmu pokrywa się z ogólną epoką politycznego autorytaryzmu” i dlatego, że „byłoby niezmiernie nietrafne twierdzić, że ten proces przebiegał niezależnie od niego, ale nie był on jedynie synonimem faszyzmu”. W tabeli obejmującej ruchy faszystowskie, radykalnie prawicowe i konserwatywno-prawicowe Payne nie uwzględnia OUN i Ukrainy, ale klasyfikuje podobne i lepiej znane ruchy, takie jak: ustasze, Żelazną Gwardię i polski Obóz Narodowo-Radykalny Falanga jako faszystowskie51.

Ian Kershaw, autor kilku doskonałych studiów poświęconych III Rzeszy, w tym biografii Hitlera, naznaczył granice pojęcia powszechnego faszyzmu. Twierdził on, że nie miał „trudności z opisaniem niemieckiego narodowego socjalizmu zarówno jako specyficznej formy faszyzmu, jak i szczególnego przejawu totalitaryzmu”, zauważył jednak, że „jeśli chodzi o wyjaśnienie istoty zjawiska nazizmu, nie jest ono zadowalające”. To spostrzeżenie jest bardzo ważne, ponieważ wszystkie ruchy i reżimy faszystowskie miały swoje unikatowe cechy, których nie powinno się pomijać, analizując je w ramach tej teorii52.

W sposób do pewnego stopnia podobny do Kershawa George Mosse wypowiadał się za badaniem faszyzmu „od wewnątrz”, czyli za próbą zrekonstruowania, jak był on postrzegany i rozumiany przez swoich zwolenników. Zdefiniował go on jako złożone zjawisko, które nie może zostać zredukowane tylko do polityki i które można najlepiej zrozumieć poprzez empatię: „Faszyzm traktowany jako ruch kulturowy oznacza postrzeganie go tak, jak widzi on sam siebie i jak widzą go jego zwolennicy, próbę zrozumienia ruchu w jego własnych kategoriach. Dopiero wtedy, kiedy uchwycimy faszyzm od wewnątrz, możemy prawdziwie ocenić jego atrakcyjność i jego siłę. […] Kulturowa interpretacja faszyzmu otwiera przed nami możliwość przeniknięcia samodefinicji faszyzmu, a takie empatyczne podejście ma zasadnicze znaczenie dla zrozumienia, jak ludzie postrzegali ten ruch”53.

Michael Mann przypomniał nam o bardzo prostym, ale niezmiernie ważnym aspekcie. Napisał on, że „ideologię faszystowską należy traktować na serio i postrzegać ją w jej własnych kategoriach. Nie można jej odrzucać jako szalonej, sprzecznej wewnętrznie albo niejasnej”. Dowodził on również, że historycy idei muszą traktować wartości faszyzmu poważnie; nie powinni usprawiedliwiać ich albo relatywizować, ale dążyć do zrozumienia światopoglądów i czynów faszystów. Co więcej, zauważył on, że „faszyzm był ruchem wzniosłych ideałów, zdolnych przekonać znaczną część dwóch pokoleń młodych ludzi (zwłaszcza dobrze wykształconych), że może zaprowadzić bardziej harmonijny porządek społeczny” i że ruchy z nim związane były „hierarchiczne, ale mimo to traktowały swoich członków jak towarzyszy”54.

Bardzo ważnym elementem faszyzmu była rewolucja. Niemieccy narodowi socjaliści przejęli władzę i stworzyli reżim w wyniku współpracy z politykami konserwatywnymi. Hitler postrzegał ten proces, podobnie jak swój wcześniejszy nieudany pucz w Monachium, jako „rewolucję narodową”55. Inne ruchy przejmowały władzę w drodze zamachu stanu, takiego jak marsz na Rzym włoskich faszystów, który został zainscenizowany, by przerazić liberalnych i konserwatywnych polityków, i wyniósł Mussoliniego do władzy. Ruchy i reżimy faszystowskie postrzegały rewolucję jako środek nie tylko do przejęcia władzy, ale również do przemiany społeczeństwa poprzez zmianę jego wartości i sposobu myślenia oraz zniszczenia przeciwników. Griffin nazywa ten proces „permanentną rewolucją”56. Jak pokażę w tym studium, przywódcy OUN, w tym Bandera, używali obu pojęć – „rewolucja narodowa” i „rewolucja permanentna” – na przygotowanie aktu rewolucyjnego, przejęcie władzy i stworzenie dyktatury faszystowskiej.

Choć ruchy i reżimy faszystowskie podzielały podobne wartości i miały poczucie, że należą do tej samej rodziny ruchów politycznych, z pewnością nie powinniśmy patrzeć na nie jak na polityczno-ideologiczne monolity. Kevin Passmore podkreślił niespójną i wewnętrznie sprzeczną naturę faszyzmu. Przypomniał nam, że ideologia ta łączyła różne elementy, również wzajemnie sprzeczne, takie jak modernizm i fascynacja tradycjami albo sekularyzm i obsesja na punkcie religii. Ruchy faszystowskie jednoczyły również bardzo odmienne typy ludzi ulicznych bojówkarzy, intelektualistów i terrorystów57.

Zeev Sternhell zauważył, że faszyzm był „zjawiskiem paneuropejskim”, które „istniało na trzech poziomach – jako ideologia, jako ruch polityczny i jako forma rządów”58. Z uwagi na to, że pojawił się on w różnych krajach i w różnych społeczeństwach, musiał różnić się na wszystkich trzech poziomach w kategoriach kultury, tradycji narodowej, gospodarki, struktury społecznej i kultury politycznej. Ruchy faszystowskie pojawiły się zarówno w krajach uprzemysłowionych, na przykład w Wielkiej Brytanii i Niemczech, jak i w rolniczych i mniej rozwiniętych gospodarczo – Rumunii, Chorwacji i Słowacji. Pojawił się w państwach narodowych – Włoszech, Francji i Niemczech, a także w społeczeństwach pozbawionych państw – Chorwacji i Słowacji. Antysemityzm i inne formy rasizmu miały podstawowe znaczenie dla narodowego socjalizmu i kilku środkowoeuropejskich ruchów faszystowskich, ale nie były centralne dla włoskich faszystów. Romantyzm, mistycyzm i irracjonalność były bardziej typowe dla OUN i Żelaznej Gwardii niż dla włoskiego faszyzmu.

Należy tutaj podkreślić, że ruchy i reżimy faszystowskie – pomimo ich kulturowych i ideologicznych podobieństw – nie zawsze ze sobą współpracowały i nie zawsze ze sobą sympatyzowały. Większe i mniejsze konflikty między faszystowskimi, skrajnie prawicowymi i autorytarnymi przywódcami, ruchami i reżimami nie były niczym niezwykłym, ponieważ sprawy praktyczne, takie jak kontrola nad konkretnym terytorium, postrzegane były jako ważniejsze niż powiązania ideologiczne. Starcie między austriackimi narodowymi socjalistami z Frontem Ojczyźnianym (Vaterländische Front) i jego Heimwerą (Heimwehr), które po II wojnie światowej nazwano „austrofaszystami”, może tu służyć jako jeden z wielu przykładów. W lipcu 1934 roku, podczas zakończonego niepowodzeniem puczu narodowych socjalistów przeciwko reżimowi austrofaszystów, kanclerz Engelbert Dollfuss został zamordowany przez swoich faszystowskich oponentów. Niemal cztery lata później, w marcu 1938 roku, nazistowskie Niemcy najechały Austrię. Po anszlusie, wchłonięciu Austrii przez nazistowskie Niemcy, agresorzy aresztowali następcę Dollfussa, Kurta Schuschnigga, i przetrzymywali go jako specjalnego więźnia politycznego (Ehrenhäftling albo Sonderhäftling). Od 1941 roku przetrzymywany on był wraz z rodziną w domu położonym w specjalnej strefie obozu koncentracyjnego w Sachsenhausen. Do tego samego obozu koncentracyjnego trafił także Bandera i siedział tam jako specjalny więzień polityczny ulokowany w innym budynku zwanym Zellenbau59. W tym samym budynku przetrzymywany był również Horia Sima – wódz rumuńskiej faszystowskiej Żelaznej Gwardii założonej w 1927 roku przez Corneliu Zeleę Codreanu jako Legion Archanioła Michała60.

Z jednej strony nowy konsensus co do teorii faszyzmu – a w szczególności koncepcja Griffina zawierająca teorię rodzajowego faszyzmu – rozbudził nowe zainteresowanie tą ideologią, zainspirował nowe badania nad nieprzebadanymi, zaniedbanymi albo silnie zmitologizowanymi ruchami faszystowskimi i innymi cechami europejskiego i globalnego faszyzmu oraz posunął naprzód porównawcze i trans­nacjonalne badania nad nim. Z drugiej strony nowy konsensus spotkał się z krytyką. Jednym z ważnych argumentów jego krytyków było to, że palingeneza, czyli odrodzenie narodowe, jest typowa nie tylko dla ruchów faszystowskich, ale również dla niemal wszystkich form nacjonalizmu. Inna krytyka dotyczyła tego, że badacze faszyzmu wykazywali tendencję do niwelowania różnic między różnymi ruchami i reżimami faszystowskimi. W szczególności historycy niemieccy i wschodnioeuropejscy kwestionowali znaczenie studiów nad faszyzmem, ponieważ ingerowały one w narodowe interpretacje historii61.

W tym studium będę nazywał ruch, reżim albo ideologię faszystowskimi, jeśli spełniają główne kryteria zawarte w wymienionych wyżej koncepcjach faszyzmu. Po pierwsze, będę uznawał ruchy za faszystowskie, tylko jeśli przyjmowały one Führerprinzip, praktykowały kult przemocy etnicznej i politycznej, uznawały masową przemoc za rozszerzenie polityki i były w całości albo w znacznej części antydemokratyczne, antymarksistowskie, antyliberalne, antykonserwatywne, totalitarne, ultranacjonalistyczne, populistyczne, rasistowskie, antysemickie i militarystyczne. Po drugie, będę uznawał ruchy za faszystowskie, tylko jeśli planowały one przejęcie władzy i zamierzały wprowadzić dyktaturę faszystowską oraz jeśli planowały palingenezę albo radykalne polityczne i kulturowe odrodzenie narodu w celu zapobieżenia jego „degeneracji”. Po trzecie, należy pamiętać o różnicach między konserwatywnymi albo militarystycznymi reżimami, takimi jak reżim Antonescu, Horthy’ego albo Piłsudskiego, a reżimami faszystowskimi, takimi jak faszystowskie Włochy Mussoliniego i narodowosocjalistyczne Niemcy Hitlera, a także reżimami, które w pewnym okresie przechodziły okres faszyzacji, ale w długiej perspektywie wierne były ideologii narodowego konserwatyzmu, jak w przypadku Franco i Salazara. Podobnie, powinniśmy być również świadomi, że skrajnie prawicowe ruchy nacjonalistyczne, które próbowały przejąć władzę i ustanowić dyktaturę, mogły z biegiem lat zmienić swoje ideologie i swoją postawę wobec faszyzmu. Kiedy było to dla nich wygodne, mogły prezentować się jako faszystowskie. Później mogły twierdzić, że nigdy nie były faszystowskie. Podobnie, mogły łączyć nacjonalizm z faszyzmem i innymi skrajnie prawicowymi ideologiami, takimi jak rasizm albo antysemityzm w różnych proporcjach, a tym samym nie być ani typowo faszystowskie, ani typowo nacjonalistyczne albo rasistowskie.

Faszyzm, nacjonalizm i radykalna prawica

Po naświetleniu i uściśleniu definicji faszyzmu niezbędne jest krótkie wyjaśnienie różnicy między faszyzmem i nacjonalizmem, dwoma dość blisko związanymi zjawiskami. Współczesna postać nacjonalizmu, zdefiniowanego jako program polityczny, który instrumentalizuje i mistyfikuje przeszłość, by stworzyć wspólnotę narodową i ustanowić państwo narodowe, ma swoje początki na przełomie XVIII i XIX wieku62. Nacjonalizm był produktem ubocznym rewolucji francuskiej i nowoczesnej polityki, którą ona wytworzyła. W dodatku pozostawał również pod wpływem romantyzmu. Ruchy nacjonalistyczne przybierały bardzo zróżnicowane formy, w zależności od społecznych i politycznych grup, które formowały albo przyjęły tę ideologię. Nacjonalizm zradykalizował się, zwłaszcza pod koniec XIX i na początku XX wieku. Według George’a Mossego stał się „systemem życia, który zapewnił fundament dla wszystkich ruchów faszystowskich”. Masowa przemoc, wywołana przez I wojnę światową i doświadczana podczas niej, przyczyniła się do rozwoju faszyzmu, który w pierwszym stadium swojego rozwoju był, według Sternhella, „połączeniem organicznego nacjonalizmu i antymarksistowskiego socjalizmu”. Faszyzm stał się najbardziej radykalną formą nacjonalizmu, ale jego własna ideologia i cele różniły się od ideologii i celów nacjonalizmu. Choć oba te nurty pozostawały pod wpływem rasizmu i antysemityzmu, nie były rasistowskie albo antysemickie w takim samym stopniu. Wreszcie, powinniśmy pamiętać, że choć nacjonalizm i faszyzm są odrębne pod względem charakteru, granice między nimi zamazywały się, zwłaszcza w przypadkach takich ruchów jak OUN i ustasze, które rozumiały same siebie jako nacjonalistyczne „ruchy wyzwoleńcze” związane z innymi ruchami faszystowskimi63.

W okresie międzywojennym Bandera i OUN nazywali siebie „nacjonalistami”, ale uważali organizację nacjonalistów za ruch związany z włoskimi faszystami, narodowymi socjalistami, Żelazną Gwardią i podobnymi ruchami. W tym studium będę ich zatem nazywał albo nacjonalistami, albo faszystami w zależności od kontekstu. Jednostki i grupy, które podczas zimnej wojny albo po rozpadzie Związku Radzieckiego nawiązały kulturową, duchową lub emocjonalną ciągłość między nimi samymi i międzywojenną OUN, jej przywódcami i członkami albo jej polityką, będę nazywał „nacjonalistami”, „neofaszystami”, „radykalną prawicą” lub „skrajną prawicą” w zależności od kontekstu. „Neofaszyzm” oznacza w tym studium odrodzenie faszystowskich idei i estetyki po zakończeniu II wojny światowej, kiedy główne państwa faszystowskie zniknęły, a sam faszyzm jako ideologia został zdyskredytowany z uwagi na okrucieństwa popełnione przez nazistowskie Niemcy i inne ideologicznie spokrewnione ruchy i reżimy.

Terminy „faszyzm” i „radykalna prawica” albo „skrajna prawica” nie są tożsame, a pojęcie „radykalna prawica”, podobnie jak faszyzm i nacjonalizm, nie jest jednoznaczne. Z jednej strony używane ono było od lat pięćdziesiątych XX wieku, zwłaszcza przez politologów, do opisu partii ultranacjonalistycznych, fundamentalistycznych albo populistycznych. Z drugiej strony badacze używali pojęć radykalna prawica” albo „skrajna prawica” w odniesieniu do współczesnych radykalnych ruchów nacjonalistycznych, które pojawiały się w Europie od końca XIX wieku. Ogólnie rzecz biorąc, termin „radykalna prawica” jest szerszy niż „faszyzm”. „Faszyzm” niesie ze sobą bardziej skonkretyzowane znaczenie. Odnosi się do specyficznego rodzaju „radykalnie prawicowych” ruchów, które pojawiły się po I wojnie światowej, takich jak włoscy faszyści, narodowi socjaliści i wiele innych mniejszych partii i organizacji, które dążyły do przejęcia władzy i wprowadzenia dyktatury faszystowskiej64.

Sakralizacja polityki i dychotomia heroizacji-demonizacji

Sakralizacja polityki jest kategorią teoretyczną związaną z omówionymi wyżej pojęciami kultu, mitu, charyzmy i faszyzmu. Emilio Gentile, jeden z czołowych teoretyków tej kategorii, twierdził, że ruchy i reżimy totalitarne wykazują tendencję do sakralizacji polityki i tworzenia religii politycznych. Według Gentilego „sakralizacja polityki następuje, gdy polityka pojmowana jest, przeżywana i przedstawiana poprzez mity, rytuały i symbole, które wymagają wiary w świecki byt poddany sakralizacji, oddania od wspólnoty wiernych, entuzjazmu do działania oraz bojowego ducha i poświęcenia w celu zapewnienia jego obrony i tryumfu”65.

Analizując radykalną i rewolucyjną formę nacjonalizmu ukraińskiego, który pozostawał pod głębokim wpływem religii, ważne jest zwrócenie uwagi na to, że „sakralizacja polityki niekoniecznie prowadzi do konfliktu z tradycyjnymi religiami ani nie prowadzi do zaprzeczenia istnienia jakiejś nadnaturalnej najwyższej istoty”66. Przeciwnie, związek między polityką i tradycyjną religią jest bardzo złożony. Religie polityczne przejmują elementy religijne i „przekształcają je w system wierzeń, mitów i rytuałów”, w konsekwencji czego granice między nimi często się zacierają: zwykłe jednostki przekształcane są w wyznawców, symbole polityczne ulegają sakralizacji, a bohaterowie narodowi postrzegani są jako świeccy święci67.

Gentile trafnie zauważył, że sakralizacja polityki w XX wieku została wywołana przez I wojnę światową, podczas której kilka krajów wykorzystywało Boga i religię do legitymizowania przemocy. Po wojnie nawet te ruchy, które deklarowały się jako ateistyczne i antyreligijne, wykorzystywały symbole religijne do legitymizowania swoich ideologii i przyciągnięcia mas. Kult poległych na polu bitwy, bohaterów i męczenników, symbolika śmierci i zmartwychwstania, oddanie narodowi i jego wsławienie oraz mistyczne cechy krwi i poświęcenia były bardzo powszechnymi elementami ruchów militarystycznych i totalitarnych68. Sakralizacja państwa albo narodu była kolejną ważną odmianą religii politycznej, która stała się szczególnie ważna w kontekście ukraińskim. Kiedy Ukraińcom nie udało się utworzyć państwa po pierwszej wojnie światowej, próby uczynienia tego stały się dla ukraińskich rewolucyjnych nacjonalistów sprawą życia i śmierci69.

Po II wojnie światowej, z uwagi na specyficzne okoliczności polityczne, pewne grupy ukraińskich rewolucyjnych nacjonalistów nadal sakralizowały politykę, zwłaszcza w diasporze. Zarówno przed, jak i po zamordowaniu Bandery w konsystencję jego kultu włączane były różne elementy religijne. Przekształcenie go po śmierci w męczennika było jednym z nich. Aby zbadać tę kwestię, połączę podejście Gentilego z wprowadzonym przez Clifforda Geertza pojęciem „opisu gęstego”. Wykorzystując opisową analizę rytuałów i tworzenia hagiograficznych elementów kultu Bandery, spróbuję zrozumieć rolę, jaką odegrał on w procesie wynajdowania ukraińskich tradycji narodowych70.

Z kwestią sakralizacji związana jest dychotomia heroizacji-demonizacji. Pojęcie to będzie badane w tym studium, ale nie powinno nam to przeszkadzać przy badaniu życia bohatera naszej książki i historii kierowanego przez niego ruchu. Przedstawienie jednostek jako bohaterów i łajdaków albo jako przyjaciół i wrogów stanowi nieodłączny element ideologii totalitarnych. Najważniejszym pytaniem, jakie należy zbadać w tym kontekście, jest: która ideologia zaspokajała konkretne rodzaje potrzeb propagandowych, przedstawiając wodza ukraińskich nacjonalistów jako bohatera albo jako nędznika, i jakiego rodzaju bohaterem albo łajdakiem stał się Bandera?71

Badania nad Banderą, OUN i ukraińskim nacjonalizmem muszą uwzględniać również historię Związku Radzieckiego, jego ideologię i ich wpływ na życie Bandery. OUN postrzegała Związek Radziecki jako swojego głównego wroga, zarówno przed, jak i po tym, gdy Żydzi i Polacy w znacznej mierze zniknęli z Ukrainy. Na przykład ultranacjonalistyczna rewolucja planowana przez Banderę po II wojnie światowej miała wybuchnąć na radzieckiej Ukrainie i była skierowana przeciwko władzy radzieckiej. Co więcej, propaganda radziecka stworzyła swój własny obraz Bandery, który w czasie zimnej wojny wpłynął na postrzeganie go przez ukraińską diasporę, a po rozpadzie Związku Radzieckiego przyczynił się do jego heroizacji na Ukrainie zachodniej. Toteż wpływ historii i ideologii Związku Radzieckiego na ukraiński rewolucyjny nacjonalizm jest jednym z ważniejszych aspektów tego studium72.

Pamięć, tożsamość, symbol i negacja

Ostatnim pojęciem teoretycznym, które należy krótko wprowadzić – zanim przejdziemy do empirycznej części tej pracy – jest pamięć. Obraz Bandery w pamięci zbiorowej różnych wspólnot zmieniał się od samego początku. Był przypominany i prezentowany w wyidealizowany i heroiczny sposób przez ludzi, którzy tworzyli i wyznawali jego kult i którzy wierzyli w jego mit. Sposób, w jaki Polacy, Żydzi i inne grupy, które przeżyły terror OUN i UPA, pamiętali Banderę, bardzo różnił się od sposobu, w jaki zapamiętali go członkowie ukraińskiej diaspory, w szczególności grupy emigrantów ukraińskich propagujące jego kult. Propaganda radziecka ukształtowała negatywny i wręcz obraźliwy sposób przedstawiania wodza ukraińskich nacjonalistów, a po rozpadzie Związku Radzieckiego pamięć o nim podzieliła post­radziecką Ukrainę.

W celu przeanalizowania różnych pamięci o Banderze musimy rozróżnić przynajmniej trzy pojęcia: pamięć indywidualną, pamięć zbiorową i politykę pamięci. Pewna liczba ludzi znała Banderę bezpośrednio, a tym samym posiadała pewnego rodzaju osobistą pamięć o nim. Publikacja i upowszechnienie ich wspomnień pozwoliły innym jednostkom, które nie miały z nim kontaktów, na zaznajomienie się z jego życiem i wytworzenie pewnej emocjonalnej więzi z nim. To oczywiście wpłynęło na pamięć zbiorową społeczności, która miała wspólną tożsamość albo wspólne doświadczenia. Oba rodzaje pamięci pozostawały pod wpływem polityki pamięci, która definiowała, jak przeprowadzać oficjalne uroczystości upamiętniające, albo jak biografia, film lub wystawa powinny prezentować prowidnyka, aby zaspokoić oczekiwania polityczne danej wspólnoty, społeczeństwa albo państwa73.

Badanie pamięci – podobnie jak badanie kultu i mitu – nie powinno jednak przeszkadzać nam przy odkrywaniu „realnej” historii ukraińskiego nacjonalizmu i „realnej” osobowości Bandery. Zaniedbywanie faktycznej historii albo próby zrozumienia historii poprzez pamięć są niebezpieczną tendencją we współczesnej historiografii, która zwłaszcza na polach takich jak II wojna światowa albo Holokaust otwiera drzwi dla różnych aktywistów radykalnej prawicy i innych jednostek dopuszczających się nadużyć względem historii. Aby uniknąć tego rodzaju problemów, powinniśmy badać pamięć również w świetle negowania i zniekształcania Holokaustu. Powinniśmy zwrócić szczególną uwagę na kwestię, czy skrajnie prawicowe grupy, wspólnoty nacjonalistyczne albo historycy, które upamiętniały Banderę, OUN albo UPA, ignorowały albo celowo zaprzeczały roli Ukraińców w zagładzie Żydów albo innym okrucieństwom popełnianym przez ukraińskich nacjonalistów74. Pamiętając o tym, powinniśmy przestudiować również „archiwa milczenia”, które są rezultatem zbiorowego przemilczania albo ukrywania „niewygodnej” historii. Te archiwa są pełne wypartych i zapomnianych – ale bardzo ważnych – elementów dziejów narodowych, w szczególności materiałów o zdarzeniach związanych z przemocą etniczną i polityczną, oraz innych dokumentów, które nie odpowiadają patriotycznej interpretacji historii75. „»Zrobiłeś to«, mówi mi moja pamięć. »Nie mogłem tego zrobić«, mówi mi moja duma – i pozostaje nieubłagana. W końcu – pamięć ulega” – zauważył Fryderyk Nietzsche już w 1886 roku76.

Ludobójstwo, masowa przemoc i złożoność Holokaustu

„Ludobójstwo” jest terminem kontrowersyjnym, który jest unormowany w dyskursie prawnym i odgrywa ważną rolę w dyskursach politycznych. Używanie tego terminu przy analizie wydarzeń historycznych może natomiast kolidować z analizą naukową, zaciemniając związki między różnymi formami masowej przemocy dokonywanymi przez tę samą grupę sprawców przeciwko różnym wrogom etnicznym i politycznym77. Celem tej książki nie jest dowiedzenie, że pewne okrucieństwa popełnione przez OUN, nazistów albo ustaszów miały charakter ludobójczy, a inne nie, albo porównywanie Holokaustu z innymi masowymi zbrodniami w celu wywyższenia statusu cierpienia konkretnej grupy. Moje użycie terminu „ludobójstwo” zakłada u sprawców intencję zniszczenia grupy albo wspólnoty z uwagi na jej tożsamość narodową, kulturową albo etniczną. Z tego samego względu należy podkreślić niejednoznaczny charakter przemocy dokonanej przez OUN, która była skierowana przeciwko różnym rodzajom wrogów etnicznych i przeciwników politycznych, ale nie w takim samym stopniu. W zależności od kontekstu używam też terminów takich jak „masowa przemoc”, „czystka etniczna” albo „zbrodnia przeciwko ludzkości”. W ostatnich dwóch rozdziałach wyjaśniam, jak różne grupy działaczy politycznych, a nawet badaczy nadużywały terminu „ludobójstwo” do promowania narracji wiktymizacji.