Polska monografia popularnonaukowa przełomu XIX I XX wieku. Studium genologiczne - ebook

Publikacja dotyczy książki popularnonaukowej. Autorka omawia dzieje idei popularyzacji, świadomość genologiczną popularyzatorów, a także rekonstruuje rodzinę gatunków popularyzujących wiedzę w Polsce w wieku XIX i na początku wieku XX. Analizuje przede wszystkim wzorzec gatunkowy monografii popularnonaukowej – jej strukturę, pewne aspekty pragmatyczne, zwłaszcza relacje między nadawcą i odbiorcą, problematykę wartościowania oraz aspekt stylistyczny.

Prezentowana książka jest bardzo cennym opracowaniem z zakresu genologii lingwistycznej (w szczególności genologii historycznej). Wypełnia znakomicie lukę w badaniach nad dziejami stylu popularnonaukowego, stylów pokrewnych, czyli naukowego i dydaktycznonaukowego. Jest jednak przede wszystkim wzorcowo skomponowaną i fachowo opracowaną monografią konkretnego gatunku. Autorka usytuowała swe dociekania w ramach prężnego nurtu badawczego, uzupełniwszy jego teoretyczne instrumentarium o nowe zagadnienia, które na trwałe wejdą do dziedzictwa genologii.

Z recenzji prof. dr hab. Marii Wojtak (UMCS)

Wstęp 13

Rozdział I. Założenia metodologiczne 19

1.1. Cele pracy 19

1.2. Stan badań 20

1.3. Perspektywa badawcza i metodologia 25

1.4. Kryteria doboru źródeł 30

1.5. Struktura pracy 41

CZĘŚĆ PIERWSZA. W KRĘGU DZIEJÓW IDEI POPULARYZACJI I FORM GATUNKOWYCH

Rozdział II. Z dziejów kształtowania się idei popularyzacji 47

2.1. Starożytne korzenie popularyzacji 48

2.2. Łacińskie średniowiecze i uprzystępnianie pojęć 51

2.3. Przełom odrodzeniowy – dzieło Galileusza i popularyzacja w językach narodowych 53

2.4. Działalność popularyzatorska uczonych epoki oświecenia 56

2.5. Popularyzacja nauki i wiedzy w czasach niewoli (lata 1832–1890) 60

2.6. Przełom XIX i XX wieku (lata 1890–1918) – tłumaczenia, parafrazy, kompilacje i oryginalne dzieła popularnonaukowe 62

2.7. Dwudziestolecie międzywojenne – kontynuacja i rozwój form popularyzacji 69

Rozdział III. Świadomość genologiczna na przełomie XIX i XX wieku 73

Rozdział IV. „Rodzina” gatunków popularnonaukowych na przełomie XIX i XX wieku 85

4.1. Próby klasyfikacji 85

4.2. Gatunki popularnonaukowe w świetle teorii podobieństwa rodzinnego 89

4.2.1. Monografia popularnonaukowa a podręcznik 91

4.2.2. Monografia popularnonaukowa a monografia naukowa 92

4.2.3. Monografia popularnonaukowa a cykl wykładów lub pogadanek 92

4.3. Przedmiot badania w świetle klasyfikacji genologicznych 93

CZĘŚĆ DRUGA. W KRĘGU ANALIZ

Rozdział V. Struktura formalna książki popularnonaukowej 101

5.1. Aspekt strukturalny 101

5.1.1. Stan badań 101

5.1.2. Pojęcie struktury 103

5.1.3. Pojęcie i zakres ramy delimitacyjnej 105

5.1.4. Związek struktury i gatunku 106

5.1.5. Komponenty strukturalne książki popularnonaukowej 107

5.2. Tytuł i jego funkcje 108

5.2.1. Struktura semantyczna i kompozycyjna tytułów 110

5.2.2. Struktura formalnojęzykowa tytułów 115

Tytuły nominalne 115

Tytuły werbalne 118

5.3. Organizacja fragmentów inicjalnych 120

5.3.1. Autoprezentacja nadawcy 122

5.3.2. Nawiązanie kontaktu z czytelnikiem 124

5.3.3. Zapowiedź tematu 128

5.3.4. Granice podejmowanej problematyki 128

5.3.5. Wstępne wartościowanie tematu i zaakcentowanie jego wartości poznawczej 129

5.3.6. O konieczności poznania 130

5.3.7. Informacja o gatunku 131

5.3.8. Modele organizacyjne wstępu 132

Model 1. Od relacji N-O do tematu 132

Model 2. Od tematu do relacji N-O 133

Model 3. Temat jedynym obiektem opisu 133

Model 4. Temat i relacja N-O jednocześnie 133

5.4. Wewnętrzne uporządkowanie tekstu głównego 135

5.4.1. Jednostki tektoniczne 135

5.4.2. Struktura tematyczna 137

Podział na rozdziały 139

Podział na akapity i sekwencje akapitów 140

5.4.3. Delimitacja wewnątrztekstowa za pomocą wypowiedzi metatekstowych 144

5.5. Organizacja fragmentów finalnych 148

5.5.1. Informacje o zakończeniu wypowiedzi 150

5.5.2. Podsumowanie treści 150

5.5.3. Zamknięcie relacji nadawczo-odbiorczej 152

5.5.4. Schematy kompozycyjne zakończenia 154

5.6. Jednostki paratekstualne jako elementy nieobligatoryjne 156

5.6.1. Przypisy 159

5.6.2. Komponenty ikoniczne 165

5.6.3. Streszczenia, pytania kontrolne, polecenia, tabele, bibliografie 168

5.6.4. Parateksty edytorskie 168

Objaśnienie 168

Podziękowanie 169

Dedykacja 169

5.7. Wnioski 170

Rozdział VI. Rozmowa ucząca, czyli o relacji uczonego-popularyzatora i niespecjalisty 175

6.1. Aspekt pragmatyczny 175

6.1.1. Dialogowość jako cecha przekazu popularnonaukowego 175

6.1.2. Pojęcie dialogu i dialogowości 176

6.1.3. Zakres i cel badań 177

6.1.4. Modelowy układ nadawczo-odbiorczy 177

6.2. Relacja osobowa 179

6.2.1. „Ja” popularyzatora 181

6.2.2. „My” popularyzatora 184

6.2.3. „Ty” niespecjalisty 190

6.2.4. „Wy” niespecjalisty 192

6.2.5. „On”, „oni”, „czytelnik”, „ktoś”, „każdy”, „wszyscy” 195

6.3. Relacja bezosobowa 198

6.4. Struktury tekstowe o charakterze dialogowym 200

6.4.1. Struktury pytajno-dialogowe 201

6.4.2. Wyimaginowane dialogi 204

6.4.3. Przytoczenia 205

6.5. Wnioski 206

Rozdział VII. Wartościowanie treści, czyli stosunek nadawcy do opisywanej rzeczywistości 213

7.1. Aspekt poznawczy i aksjologiczny 213

7.2. Wartościowanie w dyskursie popularnonaukowym 214

7.2.1. Podstawowe pojęcia 216

7.2.2. Cel i zakres projektowanych analiz 217

7.3. Wartościowanie pozytywne 218

7.3.1. Przymiotniki w stopniu równym (wybitny, doskonały, ciekawy…) 219

7.3.2. Stopniowanie przymiotników (doskonalszy, jeden z najdoskonalszych, najdoskonalszy…) 223

7.3.3. Rzeczowniki (znawca, dokładność, istotka…) 224

7.3.4. Wykrzyknienia (To jest fakt poniekąd sensacyjny!) 226

7.3.5. Nagromadzenia określeń wartościujących i laudacje 227

7.4. Wartościowanie negatywne 227

7.4.1. Przymiotniki w stopniu równym (tępy, niezasłużony, głupi…) 228

7.4.2. Przymiotniki i przysłówki w stopniu wyższym i najwyższym (szkodliwiej, najgorszy…) 230

7.4.3. Rzeczowniki negatywne (znachor, frazesy, niezaradność…) 230

7.4.4. Nagromadzenia określeń wartościujących i krytyka 231

7.4.5. Wartościowanie ilościowe 232

7.5. Wnioski 233

Rozdział VIII. Obrazowość jako kategoria stylistyczna służąca przystępności 237

8.1. Aspekt stylistyczny 237

8.2. Właściwa obrazowość 239

8.2.1. Metafory 242

8.2.2. Porównania 244

8.2.3. Personifikacje 247

8.3. Komparans jako tzw. wiedza wspólna 252

8.4. Wnioski 255

Podsumowanie 259

Wykaz i opis bibliograficzny źródeł 263

Źródła podstawowe 263

„Wykłady popularne” w formie książkowej 263

„Pogadanki” w formie książkowej 266

„Odczyty” w formie broszur 266

Źródła uzupełniające 267

Gatunki paraliterackie: „czytanki”, „opowiadania”, „gawędy”, „bajki” 267

Zbiory różnych form gatunkowych 269

Tłumaczenia i adaptacje dzieł obcych 269

Bibliografia 273

Aneks 291

A) Części inicjalne 291

B) Części finalne 308

C) Ilustracje 314

Polish popular science monograph on the turn of 19th and 20th century. Genological study (Summary) 325

Od Redakcji 329