Tragedia Miechowicka 25-28 stycznia 1945 roku ebook

Wstęp

Zbliżająca się Armia Czerwona do granic Górnego Śląska z jednej strony niosła ze sobą nadzieję na wyzwolenie spod okupacji niemieckiej, zaś z drugiej obawę tysięcy mieszkańców Śląska o los swoich rodzin. Sowieckich żołnierzy zajmujących śląskie miasta nie interesowało bowiem czy mają do czynienia ze Ślązakami, Polakami czy Niemcami, tym bardziej, że nie rozróżniali oni Polaków od Niemców, a kryterium nie do końca precyzował język. Władze radzieckie nie wiedziały o istnieniu prawie milionowej ludności autochtonicznej, a rozkaz Naczelnego Dowództwa Armii Czerwonej nr 230172/5 z 9 sierpnia 1944 roku wyraźnie mówił, że ziemie należące przed 1939 roku do III Rzeszy Niemieckiej traktowane mają być jak zdobycz wojenna[1]. To spowodowało, że dla żołnierzy Armii Czerwonej był to teren wroga, zamieszkany przez Niemców, a to dawało im okazję do zemsty za lata gwałtów, rabunków, morderstw i bestialstwa jakiego dopuścili się żołnierze Wehrmachtu i SS na wschodzie Rosji. Warto podkreślić, że w chwili wkroczenia wojsk Armii Czerwonej na Dolny i Górny Śląsk większość ludności została z tych regionów ewakuowana. Pierwsza fala uciekinierów ruszyła 19 stycznia. Ewakuowano głównie lewobrzeżną część Śląska, a takie miasta jak: Kędzierzyn, Opole, Nysa praktycznie opustoszały, zaś powiat raciborski ewakuowano w 90%, a oleski w 60%. Z całej ludności Dolnego i Górnego Śląska liczącej na początku 1945 roku około 4,7 mln mieszkańców, ewakuowano prawie 3,2 mln ludzi[2]. Tym samym na Śląsku pozostało 1,5 mln mieszkańców, zaś liczba radzieckich żołnierzy, którzy przeszli przez Śląsk liczyła około 1 miliona, co oznaczało, że nie było możliwości, by uniknąć spotkania z czerwonoarmistami, których nienawiść do Niemców podsycała sowiecka propaganda, a jej symbolem była odezwa radzieckiego ideologa Ilji Erenburga:

“Jeśli nie możesz zabić Niemca swoją kulą, zabij go bagnetem. Jeśli jest spokój w tej części frontu, albo czekasz aż walka się zacznie, zabij jakiegoś Niemca w międzyczasie. Jeśli zostawisz Niemca przy życiu, Niemiec powiesi Rosjanina i zgwałci Rosjankę. Jeśli zabijesz jednego Niemca, zabij drugiego — nie ma nic bardziej radosnego niż sterty niemieckich trupów. Nie licz dni ani nie licz kilometrów. Liczy się tylko liczba Niemców zabitych przez ciebie. Zabij Niemca — to życzenie twojej babci. Zabij Niemca! — to jest modlitwa twojego dziecka. Zabij Niemca! — to twoja ojczyzna woła. Nie możesz chybić. Nie pozwól na to. Zabij!” (Z ulotki “Zabij” Ilja Erenburg)[3].

Przyzwolenie do gwałtów i morderstw dawane było zarówno przez dowódców poszczególnych oddziałów, jak również generałów, a nawet samego Józefa Stalina. To doprowadziło do masowych zbrodni, których ofiarami byli zarówno mieszkańcy dużych miast: Gliwic, zajętych 24 stycznia 1945 roku przez Armię Czerwoną, Zabrza /zajęte 26 stycznia/ czy Bytomia, które wpadły w ręce Sowietów 27 stycznia, ale również mniejszych miejscowości, jak Miechowic. Dzisiaj Miechowice są jedną z dzielnic Bytomia /zostały włączone w 1951 roku/, jednak w 1945 roku były samodzielną gminą, która jako jedna z pierwszych miejscowości na Górnym Śląsku padła ofiarą sowieckich hord. To właśnie tutaj w okresie walk o Miechowice pod koniec stycznia 1945 roku doszło do tzw. Tragedii Miechowickiej, w której z rąk czerwonoarmistów zginęło /według szacunkowych danych/ ponad 380 osób. O zbrodni tej aż do zmiany ustroju w Polsce w 1989 roku nie mówiono, a władze komunistyczne za wszelką cenę próbowały ukryć prawdę o tragicznych wydarzeniach, do jakich doszło w styczniu 1945 roku nie tylko w Miechowicach, ale w wielu śląskich miastach. Temu celowi służył między innymi zakaz rejestracji przez księży w księgach zgonów osób zamordowanych przez Armię Czerwoną w czasie walk na Górnym Śląsku. Zgony, które nastąpiły między styczniem a majem 1945 roku rejestrowano dopiero we wrześniu tego samego roku, co miało na celu stworzenie pozorów, że nie miały one związku z walkami o Górny Śląsk oraz morderstwami, jakich dokonywali Sowieci na ludności cywilnej. Podobna sytuacja wyglądała z aktami Urzędu Stanu Cywilnego w Miechowicach, gdzie zgony osób ze stycznia 1945 roku były rejestrowane nawet w listopadzie i grudniu tego roku. Mimo to prawda o Tragedii Miechowickiej nie została zapomniana. Dzięki relacjom osób, które były bezpośrednimi świadkami sowieckiego terroru, pamięć o wydarzeniach jakie rozegrały się między 25 a 28 stycznia w Miechowicach zachowała się do czasów nam współczesnych. To umożliwiło Instytutowi Pamięci Narodowej wszcząć śledztwo, którego celem było nie tylko wyjaśnienie zbrodni w Miechowicach w styczniu 1945 roku, ale również ustalenie nazwisk i liczby ofiar tamtych tragicznych wydarzeń. Efektem prowadzonych działań przez IPN w Katowicach jest bogata dokumentacja, która pokazuje ogrom zbrodni jakiej dokonali Sowieci na mieszkańcach Miechowic.

Tworząc niniejszą książkę starałem się dotrzeć do wszystkich możliwych źródeł, publikacji książkowych, filmów dokumentalnych oraz innych materiałów związanych z wydarzeniami, jakie rozegrały się pod koniec stycznia 1945 roku w Miechowicach. Podstawowymi materiałami, na jakich oparłem publikację były: „Postanowienie o umorzeniu śledztwa Oddziałowej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Katowicach w sprawie zbrodni wojennej stanowiącej naruszenie prawa międzynarodowego, polegającego na zabójstwie w styczniu 1945 r. w Miechowicach przez żołnierzy radzieckich ponad 200 osób ludności cywilnej z obszaru na którym toczyły się działania zbrojne”[4], akta Urzędu Stanu Cywilnego w Miechowicach znajdujące się obecnie w USC w Bytomiu, a także publikacje książkowe, w których zawarte były wspomnienia świadków tragicznych wydarzeń w Miechowicach, Bytomiu i innych miastach Górnego Śląska w styczniu 1945 roku. Jedną z dwóch najważniejszych publikacji, które warto przytoczyć jest wydana przez Urząd Miejski w Bytomiu w 2009 książka „Bytomskie Martyrologium powojennych lat 1945 — 1956[5] oraz publikacja z 1993 roku wydana przez Towarzystwo Miłośników Bytomia pod redakcją prof. Jana Drabiny „Ofiary stalinizmu na ziemi bytomskiej 1945 — 1956”[6]. To właśnie w tych pracach znalazłem szczegółowe informacje dotyczące sowieckiej masakry w 1945 roku w Miechowicach i Bytomiu, jak również relacje jednego ze świadków tamtych wydarzeń — Józefa Bonczola oraz dokonane przez niego ustalenia dotyczące liczby ofiar Tragedii Miechowickiej. Warto również dodać, że wiele cennych informacji uzyskałem dzięki innym publikacjom i artykułom poświęconym działaniom wojennych w rejonie Bytomia i Miechowic w 1945 roku, a także odwołujących się bezpośrednio do sytuacji tych miejscowości po zajęciu ich przez Armię Czerwoną. Doceniając wkład autorów tych prac, wskazane jest przytoczyć ich nazwiska i tytuły w tym miejscu, a należą do nich między innymi następujące publikacje: „Represje na Górnym Śląsku po 1945 roku” Zygmunta Woźniczki[7], „Ks. Jan Frenzel (1907 — 1945) i zamordowani podczas sowieckiego terroru w Miechowicach w 1945 r.” pod red. ks. Pawła Pyrchały[8], a także publikacje — „Zapomniane historie ludzkich dramatów. Losy mieszkańców Górnego Śląska w latach 1939 — 1956”, pod redakcją Kornelii Banaś i Andrzeja Sznajdera[9], „Zakończenie wojny na Górnym Śląsku, pod redakcją Zygmunta Woźniczki /artykuły Kazimierza Miroszewskiego i Ryszarda Kaczmarka/[10], oraz prace „Z Górnego Śląska do sowieckich łagrów” Zygmunta Woźniczki[11], „Deportacje do Związku Sowieckiego z ziem polskich w latach 1944 — 1945”, pod red. Sebastiana Rosenbauma i Dariusza Węgrzyna[12], i „Deportacje z Górnego Śląska do Związku Sowieckiego w 1945 roku”, pod red. Sebastiana Rosenbauma i Dariusza Węgrzyna[13].

Oddana w Państwa ręce publikacja ma na celu nie tylko przypomnieć o Tragedii Miechowickiej w dniach 25 — 28 stycznia 1945 roku, ale również przybliżyć przebieg walk o Miechowice z uwzględnieniem sowieckich i niemieckich dowódców, którzy brali udział w walkach o Górny Śląsk oraz jednostek walczących o jeden z najważniejszych niemieckich okręgów przemysłowych u schyłku wojny. W książce podjąłem również temat badań i śledztwa prowadzonego przez Instytut Pamięci Narodowej w sprawie zbrodni popełnionej przez Sowietów w Miechowicach, a także prezentuję miejsca, w których upamiętniona została Tragedia Miechowicka.

W tym miejscu chciałbym również podziękować wszystkim osobom, które pomogły mi zebrać materiały do książki, użyczyły swoich zdjęć, przekazały cenne wskazówki, a także dokumenty dotyczące walk o Miechowice i Bytom oraz zbrodni Armii Czerwonej popełnionej na mieszkańcach Miechowic w styczniu 1945 roku.

Tomasz Sanecki

1 grudnia 2018 roku.

[1] K. Miroszewski, Armia Czerwona na Górnym Śląsku — wyzwoliciel czy okupant? [w:] Zakończenie wojny na Górnym Śląsku, pod redakcją Zygmunta Woźniczki, Katowice 2006, s. 114—115.

[2] Deportacje z Górnego Śląska do Związku Sowieckiego w 1945 roku, pod red. Sebastiana Rosenbauma i Dariusza Węgrzyna, Katowice 2015, s. 22.

[3] A. Beevor, Stalingrad, Kraków 2015, s. 147.

[4] Postanowienie o umorzeniu śledztwa Oddziałowej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Katowicach w sprawie zbrodni wojennej stanowiącej naruszenie prawa międzynarodowego, polegającego na zabójstwie w styczniu 1945 r. w Miechowicach przez żołnierzy radzieckich ponad 200 osób ludności cywilnej z obszaru na którym toczyły się działania zbrojne, 3 października 2012 r., sygn. akt S 23/11/Zk, s. 1.

[5] Bytomskie Martyrologium Powojennych lat 1945 — 1956, pod red. Jana Drabiny, Bytom 2009.

[6] Ofiary stalinizmu na ziemi bytomskiej w latach 1945 — 1956, pod red. Jana Drabiny, Bytom 1993.

[7] Z. Woźniczka, Represje na Górnym Śląsku po 1945 roku, wyd. 2, Katowice 2013.

[8] Ks. Jan Frenzel (1907 — 1945) i zamordowani podczas sowieckiego terroru w Miechowicach w 1945 r.” pod red. ks. Pawła Pyrchały, Zabrze 2016.

[9] Zapomniane historie ludzkich dramatów. Losy mieszkańców Górnego Śląska w latach 1939 — 1956, pod redakcją Kornelii Banaś i Andrzeja Sznajdera, Katowice 2003.

[10] Zakończenie wojny na Górnym Śląsku, pod redakcją Zygmunta Woźniczki, Katowice 2006.

[11] Z. Woźniczka, Z Górnego Śląska do sowieckich łagrów, Katowice 1996.

[12] Deportacje do Związku Sowieckiego z ziem polskich w latach 1944 — 1945, pod red. Sebastiana Rosenbauma i Dariusza Węgrzyna, Katowice 2015.

[13] Deportacje z Górnego Śląska do Związku Sowieckiego w 1945 roku, pod red. Sebastiana Rosenbauma i Dariusza Węgrzyna, Katowice 2015.

Walki o Miechowice w styczniu 1945 roku

1. Sowiecka ofensywa na Górny Śląsk z przyczółka sandomierskiego w styczniu 1945 roku

Górny Śląsk obok Zagłębia Wałbrzyskiego na Dolnym Śląsku oraz Zagłębia Ruhry był jednym z najważniejszych okręgów przemysłowych, który pracował dla nazistowskiej machiny wojennej. To tutaj w wielu górnośląskich miastach pełną parą pracowały kopalnie węgla kamiennego, koksownie, huty, fabryki oraz inne zakłady przemysłowe, które stanowiły trzon niemieckiej gospodarki wojennej. O tym fakcie zdawali sobie sprawę zarówno nazistowscy dygnitarze w Berlinie, jak również sowieccy dowódcy, którzy na przełomie 1944/1945 przygotowywali się do wielkiej ofensywy, której jednym z celów było zajęcie — bez większych strat materialnych — przemysłowego Górnego Śląska. Dla radzieckiej gospodarki, zniszczonej w wyniku trwającej od czerwca 1941 roku wojny, przejęcie górnośląskiego przemysłu wyposażonego w najnowsze urządzenia i maszyny miało kluczowe znaczenie. Z drugiej strony zajęcie Górnego Śląska odcięłoby nazistowską machinę wojenną od przemysłowego i bogatego w surowce naturalne regionu, co z pewnością stanowiłoby druzgocący cios dla Niemców. To zapowiadało krwawe walki, które w rzeczywistości wobec ogromnej przewagi wojsk radzieckich zakończyły się dość szybkim zwycięstwem Rosjan i przejęciem prawie w nienaruszonym stanie znajdującego się na Śląsku przemysłu.

Ofensywa radziecka, której jednym z celów było zajęcie przemysłowego Górnego Śląska rozpoczęła się 12 stycznia 1945 roku z przyczółka sandomierskiego[1]. Licząca prawie 1,2 miliona żołnierzy armia 1 Frontu Ukraińskiego marszałka Iwana Koniewa dość szybko przerwała linię frontu ustabilizowanego od jesieni 1944 roku na linii Wisły oraz Narwi[2] i zaczęła kierować się w stronę Kielc, Krakowa, Opola i Górnego Śląska[3]. Miażdżące uderzenie wojsk radzieckich już po trzech dniach doprowadziło do częściowego rozbicia 4 Armii Pancernej pod dowództwem gen. Fritza Huberta Gräsera, otwierając tym samym Sowietom drogę w kierunku Odry[4]. Radzieckie armie 1 Frontu Ukraińskiego marszałka Iwana Koniewa parły w kierunku Odry i Wrocławia, zajmując 15 stycznia Kielce, 17 stycznia Częstochowę, a następnie 18 stycznia Kraków i 24 stycznia Opole, osiągając tym samym brzeg Odry[5]. Sukces ten był jednak połowiczny. Wycofujące się na południe oddziały niemieckie zostały wzmocnione i mocno skomplikowały sytuację Iwana Koniewa planującego zająć Górny Śląsk do 21 stycznia. Dowódca 1 Frontu Ukraińskiego nie spodziewał się, że 48 Korpus Pancerny gen. Maximiliana barona von Edelsheima, który jako pierwszy przyjął potężne uderzenie wojsk Koniewa, nie został rozbity i zdołał skierować się na południe, gdzie podporządkowano go 17 Armii. Mocno przetrzebiony 48 Korpus Pancerny został wzmocniony kilkoma dywizjami piechoty /68, 75, 304, 712/, 97 Dywizją Strzelców, 300 Brygadą Dział Szturmowych oraz 88 batalionem ciężkich niszczycieli czołgów, co miało ustabilizować sytuację w pasie obrony, który mu powierzono[6]. Dowództwo nad obroną niemiecką i Grupą Armii Środek od 17 stycznia 1945 roku spoczęło na gen. Ferdynandzie Schörnerze /zastąpił zdymisjonowanego gen. Josefa Harpe/, którego główny trzon armii stanowiła dowodzona przez gen. piechoty Fredricha Schulza 17 Armia oraz wchodzący w jej skład 48 Korpus Pancerny[7]. To właśnie 17 Armia gen. Schulza, która utworzona został w 1940 roku i miała za sobą walki na froncie wschodnim, między innymi na Krymie i nad Wisłoką, otrzymała zadanie obrony górnośląskiego okręgu przemysłowego[8].

Pomimo wzmocnienia sił niemieckich przewaga Armii Czerwonej była druzgocąca, tym bardziej, że 17 stycznia do walki pod Miechowem Sowieci wprowadzili 21 Armię Ogólnowojskową dowodzoną przez gen. płk. Dmitrija Nikołajewicza Gusiewa. Ten trzymany w odwodzie związek bojowy składający się z siedmiu dywizji piechoty i jednej dywizji artylerii mocno skomplikował sytuację wojsk niemieckich[9]. W jego składzie były dwa korpusy piechoty: 55 Korpus Piechoty w składzie 229 Dywizji Piechoty, 225 DP oraz 285 DP, a także 118 Korpusu Piechoty /128 Dywizja Piechoty, 282 DP oraz 291 DP/, którego pułki brały udział w walkach o Miechowice i Bytom[10].

Wojska Gusiewa odegrały niechlubną rolę w zdobywaniu Śląsku, bowiem to właśnie one zajęły pod koniec stycznia 1945 roku Bytom i okoliczne miejscowości, gdzie dokonano masakry ludności cywilnej, licznych gwałtów i rabunków oraz ogromu zniszczeń.

[1] K. Bahm, Berlin 1945, Warszawa 2015, s. 21.

[2] B. Buśkiewicz, Zajęcie Bytomia przez Armię Czerwoną. Stan infrastruktury, zniszczenia miasta po oswobodzeniu i odbudowa przemysłu, [w:] Wieki Stare i Nowe 2 (7), s. 168, Muzeum Historii Polski 2010.

[3] A. Beevor, Druga wojna światowa, Kraków 2013, s. 850.

[4] B. Warzecha, Działania zbrojne w rejonie Bytomia w styczniu 1945 r., [w:] Bytom w cieniu dwóch totalitaryzmów. Szkice z dziejów miasta 1939 — 1989, pod. Red. Sebastiana Rosenbauma, Katowice 2012, s. 115.

[5] R. Kaczmarek, Historia Polski 1914 — 1989, Warszawa 2010, s. 495.

[6] B. Warzecha, op. cit., s. 115—116.

[7] R. Kaczmarek, Górny Śląsk podczas II wojny światowej, Katowice 2006, s. 401.

[8] R. Kaczmarek, Koniec II wojny światowej na Górnym Śląsku w świetle meldunków Grupy Armii Środek, [w:] Zakończenie wojny na Górnym Śląsku, pod redakcją Zygmunta Woźniczki, Katowice 2006, s. 85.

[9] B. Warzecha, op. cit., s. 116.

[10] B. Warzecha, op. cit., s. 122—123.

2. Walki o Bytom i Miechowice w styczniu 1945 roku

Armie I Frontu Ukraińskiego marszałka Koniewa po rozpoczęciu ofensywy, już w dniach 20—23 stycznia przekroczyły dawną granicę III Rzeszy Niemieckiej, a 22 stycznia w kilku miejscach sforsowały Odrę, dzięki czemu wojska radzieckie zdobyły szereg przyczółków na jej lewym brzegu[1]. Nowa dyrektywa /nr 5614/ Józefa Stalina z dnia 17 stycznia 1945 roku zakładała nie tylko uderzenie w kierunku na Odrę, ale również na Górny Śląsk, aby doprowadzić do oskrzydlenia rejonu uprzemysłowionego, wyprzedzenia wycofujących się sił niemieckich oraz uniemożliwić zorganizowanie im nowej linii obrony. Warto dodać, że zacięte walki na Śląsku spowodowane były nie tylko względami taktycznymi, ale również strategicznymi. Celem wojsk marszałka Koniewa było bowiem zajęcie Górnego Śląska i jego przemysłu bez zniszczeń, ale również zadanie jak największych strat wojskom niemieckim, które wzięte w kleszcze zaczęły wycofywać się na zachód, chcąc uciec z zamykającego się kotła[2].

21 Armia Ogólnowojskowa współdziałając z 3 Armią Pancerną Gwardii pod dowództwem gen. płk Pawieła Rybałki, 1 Samodzielnym Korpusem Kawalerii Gwardii /gen. lejt. Wiktor Krilowicz Baranow/ oraz 31 Samodzielnym Korpusem Pancernym Gwardii dowodzonym przez gen. mjr Grigorija Gawriłowicza Kuzniecowa kierowała się na Opole przez Strzelce Opolskie, Zalesie Śląskie, Ozimek oraz Ujazd. Od północy wojska sowieckie zbliżały się do Gliwic, Zabrza i Bytomia[3]. Ważną rolę w działaniach bojowych miała odegrać przede wszystkim 3 Armia Pancerna Gwardii, która rozkazem marszałka Koniewa otrzymała zadanie osiągnięcia do 24 stycznia linii Rybnik — Mikołów — Gliwice, doprowadzając tym samym do oskrzydlenia oddziałów niemieckich i zamknięcia ich w kotle[4]. Warto dodać, że wejście do walki na północnym skrzydle wypoczętych wojsk sowieckich mocno skomplikowało sytuację Niemców, którzy w rejonie na północ od Miasteczka Śląskiego walczyli z 1 Korpusem Kawalerii Gwardii nacierającym na Żyglin i Kalety. Już 22 stycznia w ręce sowieckie wpadły: Miasteczko Śląskie, Żyglin, Krupski Młyn i Tarnowskie Góry, jednak ze względu na przegrupowanie wojsk i wprowadzenie koncepcji szerokiego obejścia okręgu przemysłowego od północy i północnego — zachodu, 21 Armia Ogólnowojskowa pod dowództwem gen. płk Dmitrija Nikołajewicza Gusiewa nie zdecydowała się na dalszą ofensywę w kierunku południowym[5]. W dyrektywie nr