Maski przywództwa. Studium antropologiczno-kulturowe - ebook

WPROWADZENIE

Niniejsza książka jest próbą opisania i analizy fenomenu maski, która jest atrybutem przynależnym przywódcom żyjącym na przestrzeni różnych kultur i epok historycznych, a także w czasach nam współczesnych. Można ją zatem umieścić w obszarze antropologii przywództwa, która jest jedną z wielu dyscyplin przypisanych do antropologii kultury. Charakterystyczną cechą antropologii kultury – jak zauważa Zbigniew Benedyktowicz – „jest jej genitywność”, co oznacza, że w dziedzinie antropologii jako „twardej” formy nauki, można zaobserwować „gwałtowne powstawanie, pojawianie się i kształtowanie wielu nowych cząstkowych, »miękkich«, »softowych« albo »przymiotnikowych« antropologii”. Wspomniana tu genitywność (łac. genitivus – łaciński dopełniacz: ‘kogo, czego’), upoważnia nas do tworzenia w ramach antropologii kultury m.in. takich określeń, jak antropologia współczesności, antropologia religii, antropologia teatru, antropologia tańca, antropologia filmu, antropologia pamięci, antropologia technologii i sztuki, antropologia ciała, antropologia płci, antropologia przestrzeni, antropologia sztuk widowiskowych, antropologia przywództwa. Jednym z kluczowych aspektów proponowanych tu analiz jest zatem kontekst antropologiczny funkcjonowania maski w kulturze i życiu człowieka. Drugim kluczowym aspektem analiz jest kontekst psychologiczny, w którym funkcjonują przywódcy oraz ich wyznawcy. Jednak głównym celem tych analiz jest poznanie, opisanie i zrozumienie tego, co jest ukryte za maskami używanymi przez przywódców politycznych, społecznych, religijnych czy kierujących organizacjami biznesowymi.

Wydaje się, że poznanie mechanizmów psychologicznych funkcjonowania maski może pomóc nam w poszukiwaniu odpowiedzi na następujące pytania: W jakim celu, liderzy używają masek? Na czym polegają mechanizmy manipulacji realizowane przez liderów za pomocą maski? Jakie są możliwe konsekwencje utożsamienia się lidera ze swoją maską? Czy możliwa jest kultura przywództwa pozbawionego masek? Czy przywódcy są w stanie utrzymać swoją władzę bez pomocy masek? Prowadząc przez ponad 25 lat praktykę szkoleniową i coachingową, zauważyłem, że przywództwo to rzeczywiście teatr, na scenie którego głównymi aktorami są liderzy ubrani w różne maski. Co więcej, bez trudu można zauważyć, że maski używane przez liderów mogą być poważnym zagrożeniem dla procesów demokratycznych. Istnieją liczne dowody na to, że ta teatralizacja zachowań liderów, jakże często groteskowa, prowadzi ostatecznie do fatalnych konsekwencji: niszczy procesy demokratyczne w danej grupie, organizacji lub społeczności, generuje konflikty i kryzysy zagrażające wolności i niezależności jednostki ludzkiej, zniechęca ludzi do angażowania się w zadania, a w skrajnych przypadkach prowadzi do całkowitej destrukcji samego lidera i kierowanej przez niego organizacji. W obliczu tych zagrożeń jednym z ważnych wyzwań stojących przed zwolennikami koncepcji przywództwa w działaniu (Leadership in Action) jest podejmowanie działań przywódczych będących alternatywą dla tych zagrożeń. Chodzi o takie działania przywódcze, które byłyby oparte na otwartym dialogu, tolerancji, współpracy zespołowej i wspieraniu oddolnych inicjatyw mających na celu dobro wspólne.

Jednym z moich najciekawszych odkryć jest to, że kryzys psychologiczny lidera pojawia się zwykle wtedy, gdy zaczyna się on utożsamiać z własną maską. A gdy już zejdzie z areny swoich działań, to często nie potrafi powrócić do bycia sobą wśród ludzi. Jest więc nadal skazany na życie z własną maską, co jeszcze bardziej pogłębia stan jego kryzysu i spycha go ku egzystencjalnej destrukcji. Niestety bardzo rzadko zdarza się tak, że jakiś lider z własnej woli decyduje się zrzucić maskę i pokazać swoją prawdziwą twarz. Najczęściej zmuszają go do tego zewnętrzne okoliczności polityczne, społeczne lub ekonomiczne. Ostatnio zjawisko odsłaniania prawdziwej twarzy bardzo często obserwujemy w przypadku przywódców udających demokratów, a którzy w istocie są autokratami i dyktatorami. W książce można znaleźć wiele przykładów potwierdzających to.

Powszechnie wiadomo, że maski zawsze były i są nadal elementami wizerunku lidera, że często służyły zdobyciu i utrzymaniu przez niego władzy. Często był to wizerunek tak groteskowy, że wśród zwolenników lub podążających za nim wzbudzał bardzo skrajne, czasem odmienne reakcje. Niektórzy podziwiali i bezkrytycznie wielbili przyjęty przez lidera wizerunek, inni mieli odwagę krytykować go i wyśmiewać. Takie zróżnicowane reakcje możemy obserwować nie tylko w odniesieniu do różnych przywódców politycznych (np. dyktatorów i tyranów), ale także w stosunku do niektórych liderów społecznych, religijnych lub kierujących korporacjami biznesowymi.

Aby lepiej poznać i zrozumieć fenomen maski, postanowiłem odwołać się w niniejszej publikacji do wielu różnych dziedzin wiedzy i dyscyplin naukowych, m.in. antropologii kulturowej i etnografii, historii literatury, socjologii, antropologii teatru, psychologii społecznej, psychologii analitycznej, psychologii politycznej, filmoznawstwa, historii i politologii oraz zarządzania i przywództwa. Dzięki przyjęciu interdyscyplinarnej perspektywy można – jak sądzę – pełniej poznać i zrozumieć funkcjonowanie maski w kulturze i życiu człowieka. W odniesieniu do masek przywódców dyktatorów, takich jak Adolf Hitler, Benito Mussolini czy Józef Stalin, należy zrobić jedno istotne zastrzeżenie natury etycznej: zamieszczone w książce opisy, komentarze, wyjaśnienia i analizy dotyczące ich zachowań nie mają usprawiedliwić lub tłumaczyć niewyobrażalne zło, którego byli sprawcami. Wręcz przeciwnie, mają nam one pomóc poznać i zrozumieć mechanizmy psychologiczne charakterystyczne dla zbrodni ludobójstwa, których kluczowym elementem jest manipulacja dokonana przy użyciu świadomie i celowo wykreowanej maski.

Psychologowie społeczni wyraźnie podkreślają, że „rozumieć, to niekoniecznie znaczy wybaczać”. Nie może być także mowy o usprawiedliwianiu złych czynów przywódców funkcjonujących w różnych społecznościach, grupach, zespołach, sektach religijnych, organizacjach biznesowych czy charytatywnych. Analizy dotyczące ich zachowania mają na celu przede wszystkim zdemaskowanie skrajnie egoistycznych, makiawelistycznych i narcystycznych dążeń oraz ewidentnie złych czynów. Wyjaśniający i demaskatorski charakter moich analiz ma zastosowanie zarówno wobec inicjatorów, jak i bezpośrednich wykonawców zła. Użycie tych właśnie reguł wyjaśniających w procesie opisu i analizy ich zachowań i złych czynów we współczesnej psychologii społecznej jest warunkiem koniecznym rzetelności i uczciwości prowadzonych badań.

Innym i niezwykle ważnym aspektem przedstawionych w książce analiz jest pokazanie fenomenu maski w kontekście sytuacyjnym z uwzględnieniem takich mechanizmów psychologicznych, jak: anonimowość sprawcy ukrytego za maską, dehumanizacja i deindywiduacja ofiar oraz wyłączenie moralności przez sprawcę zła. W licznych przykładach ilustrujących funkcjonowanie tych mechanizmów maską lidera i jednocześnie sprawcy zła często był mundur żołnierza albo strażnika więziennego, ozdobiony różnymi symbolami bądź takimi atrybutami władzy, jak: pałka, pistolet, karabin lub inne narzędzia przemocy. Dzięki poznaniu tych mechanizmów będziemy mogli zrozumieć, dlaczego w różnych sytuacjach dobrzy ludzie czynią zło. Dowiemy się także, dlaczego utożsamienie się sprawcy ze swoją maską może być śmiertelnie niebezpieczne dla jego potencjalnych ofiar. Otrzymamy także odpowiedź na pytanie: Dlaczego prezentowane w masce „ludzkie oblicze” przywódcy dyktatora może być śmiertelną pułapką zarówno dla jego wyznawców, jak i wrogów?

Maski przywództwa mogą być także zagrożeniem dla demokracji, która w czasach nam współczesnych przechodzi kryzys i musi stawić czoła populistycznym autokratom chcącym zaprowadzić nowy porządek poprzez narzucenie nam jedynie słusznej narracji politycznej, której jedynym celem jest utrzymanie władzy. Kolejnym ważnym wątkiem tematycznym książki jest rola filmu propagandowego, który może być potraktowany jako maska dyktatora skutecznie manipulującego masami społecznymi. Mechanizm ten jest tu pokazany na przykładzie analizy propagandowych filmów dokumentalnych zrealizowanych na zlecenie Urzędu Propagandy Trzeciej Rzeszy. Pierwszy z tych filmów to Triumf woli, którego autorką jest Leni Riefenstahl. Drugi to Niedokończony film zawierający fragmenty kronik dokumentalnych wykonanych przez niemiecką ekipę filmową na terenie getta warszawskiego. Reżyserka Yael Hersonski dzięki znakomitej analizie filmowej po 70 latach zdemaskowała jedno z największych oszustw nazistowskich przywódców Trzeciej Rzeszy, jakiego dopuścili się w 1942 roku.

Pracując nad niniejszą publikacją, inspirowałem się zarówno bogatą literaturą z zakresu wymienionych wyżej dyscyplin naukowych, jak też własnymi badaniami i doświadczeniami pochodzącymi z pracy trenerskiej, coachingowej i akademickiej z liderami. Niezwykle ważną inspiracją były dla mnie wykłady otwarte profesora Philipa Zimbardo z zakresu psychologii zła, które przez wiele lat odbywały się na Uniwersytecie SWPS. Dopełnieniem tych wykładów była lektura jego znakomitych artykułów i książek, które dzisiaj należą do kanonu lektur obowiązkowych z zakresu psychologii zła i współczesnego terroryzmu. Gdy po zakończeniu jednego z wykładów zapytałem profesora Zimbardo, jakie są jego prognozy dotyczące rozwoju demokracji w Polsce, Europie i na świecie w najbliższych dekadach, odpowiedział, że nie ma dobrych wieści. Okazało się, że bardzo trafnie przewidział rozwój wydarzeń. Żyjemy w świecie zdominowanym przez autokratycznych i populistycznych dyktatorów, którzy przebrani w maski demokratycznych zbawców narodu próbują narzucić nam jedynie słuszne narracje, rozwiązania i wizje. Konfrontacja z tymi zagrożeniami dla demokracji może się okazać niezwykle niekorzystna. Nie sposób dzisiaj przewidzieć, jaki będzie finał.

W jednym z wywiadów profesor Zimbardo zapytany, jaki wpływ mają politycy na kierunek zmian i czy psychologia może zmienić nasze życie, odpowiedział następująco: „Zmiana nie jest łatwa. Problem polega na tym, że trudno zmienić system. System nigdy nie zmienia się dzięki wiedzy, informacjom. System jest tworem samoodnawialnym i odpornym na wszelką krytykę. Zatem to, co najtrudniej zmienić w jakimkolwiek kraju, to systemy – system więzienny, system opieki zdrowotnej, system edukacyjny. Zmiana systemu wymaga siły, władzy, a psychologia jej nie ma. Owszem, możemy proponować zmiany, jednak niewiele osób nas słucha”. Warto pamiętać o tych słowach Profesora, gdy zajmujemy się zagadnieniem szeroko rozumianej zmiany społecznej, także zmiany przywództwa. Przekonująco i interesująco brzmi koncepcja bycia bohaterem (Heroic Imagination Project) autorstwa profesora Zimbardo, zgodnie z którą prawdziwym bohaterem może być zwykły człowiek, a nie napuszony i groteskowy lider, jak sugeruje to skompromitowany amerykański model hero-focus leadership, który w tej książce został poddany krytycznej analizie. Zimbardo zauważa, że „Bycie bohaterem wymaga tak naprawdę tylko dwóch rzeczy. Po pierwsze, działania. Zamiast myśleć, narzekać, polemizować – musisz dokonać czynu. Ten z kolei jest zawsze socjocentryczny, ukierunkowany na rzecz innych ludzi, co oznacza, że musisz stłumić swój egocentryzm”. Głównym celem Heroic Imagination Project jest to, aby wśród młodych ludzi szerzyć ideę bohaterskiej wyobraźni, wyobraźni, która pozwala podejmować nieprzeciętne działania chroniące dobro, zdrowie i bezpieczeństwo innych ludzi oraz swoje własne. Chodzi tu o budowanie i kształtowanie wśród młodzieży postaw pozwalających dostrzegać niesprzyjające zjawiska społeczne i podejmować natychmiastowe działania w celu ich ograniczania. Projekt ten ma niezwykle pozytywną wartość społeczną, gdyż wspiera bezpieczne bohaterskie akcje, cywilną odwagę i zdolność współodczuwania. Co więcej, zachęca młodych ludzi do wzmacniania i wyrażania takich postaw, jak otwartość, tolerancja i wrażliwość na drugiego człowieka.

Opisując i analizując fenomen maski, postanowiłem także odnieść się do masek populistycznych i autokratycznych przywódców, które mogliśmy oglądać w czasie dramatycznego kryzysu pandemii koronawirusa COVID-19 na całym świecie w dwóch pierwszych kwartałach 2020 roku. Okazało się, że ta ekstremalna sytuacja wydobyła z przywódców zarówno to, co najlepsze, jak i to, co najgorsze. Analiza zachowań niektórych przywódców w czasie pandemii powinna być ostrzeżeniem dla nas wszystkich. Spełniły się, niestety, najgorsze i najczarniejsze scenariusze, które pokazały skrajną niekompetencję i brak odpowiedzialności niektórych przywódców za życie i zdrowie obywateli wielu państw. Tę tragiczną i bolesną lekcję historii, jakiej byliśmy świadkami w czasie pandemii, jeszcze długo będziemy pamiętać.

W sytuacji kryzysowej opadły maski niektórych przywódców, którzy przez długi czas kreowali się na demokratów i obrońców wolności. Zobaczyliśmy ich prawdziwe oblicze. Zza ich masek wyłoniły się twarze populistycznych autokratów, których jedynym celem było zachowanie władzy i związanych z nią przywilejów. Alternatywą dla zachowań groteskowych i żądnych władzy liderów były na szczęście oddolne inicjatywy zwykłych obywateli, wolontariuszy, lekarzy, pielęgniarek, ratowników medycznych, psychologów, studentów oraz anonimowych lub znanych powszechnie przedsiębiorców, którzy z ogromnym poświęceniem walczyli o zdrowie i życie ludzi zakażonych koronawirusem. To im należy się prawdziwe uznanie i wdzięczność za to, że mieli odwagę zmierzyć się z tym wielkim wyzwaniem, jakim jest pandemia. To właśnie ich możemy nazwać prawdziwymi bohaterami, którzy zdali egzamin w czasie tego pandemicznego kryzysu. Egzaminu tego nie zdało niestety bardzo wielu przywódców politycznych, którzy zapomnieli o tym, że istnieje coś takiego jak przywództwo służebne. Zamiast zarządzać skutecznie sytuacją kryzysową, zajmowali się walką o władzę i dbaniem wyłącznie o swoje egoistyczne interesy.

Mam nadzieję, że książka ta zachęci czytelników do pogłębionej refleksji i przyczyni się do kontynuowania debaty nad stanem współczesnego przywództwa. Warto wierzyć w to, że naszym wspólnym wysiłkiem uda nam się demaskować krok po kroku zło, które ukrywa się za maskami różnych przywódców. Aby osiągnąć ten cel, potrzeba odwagi, determinacji i wytrwałości. Ważna jest także wymiana doświadczeń i wiedzy w środowisku osób zajmujących się profesjonalnie problematyką przywództwa. Temu celowi ma służyć także nowa inicjatywa Leadership for Future Think Tank, którą powołaliśmy do życia w styczniu 2020 roku. W ramach tej grupy eksperckiej prowadzimy dyskusje, analizy i studia badawcze z zakresu antropologii i psychologii przywództwa oraz społecznych i politycznych uwarunkowań przywództwa globalnego i lokalnego. Poszukujemy wspólnie pozytywnych wzorców i skutecznych rozwiązań, które mogłyby wspierać rozwój przywództwa demokratycznego, pozbawionego masek, sztuczności i gry pozorów. Zastanawiamy się nad tym, jak skutecznie wspierać wdrażanie w życie nowego modelu opartego na oddolnych działaniach przywódczych (Acts of Leadership), które są podejmowane przez ludzi na całym świecie. Niezwykle wyrazistym i pozytywnym przykładem takich działań przywódczych są spontaniczne i odważne akcje uczniów i studentów ze 150 krajów świata, reprezentujących globalny ruch Friday for Future.

W związku z ich inicjatywami i działaniami podjąłem w niniejszej publikacji próbę odpowiedzi na kilka pytań: Czy dzięki młodym liderom i aktywistom uda się w wymiarze lokalnym i globalnym przeprowadzić zmianę kulturową, której owocem będzie nowy model przywództwa? Czy akcje zainicjowane przez Gretę Thunberg i jej przyjaciół przyczynią się do obalenia fasadowego wzorca heroic leadership, który został zawłaszczony i zdewaluowany przez liderów skandalistów? Czy słowo „przywództwo” jest nadal użyteczne do opisu i zrozumienia ich działań? Co się musi jeszcze wydarzyć na świecie, aby przywódcy polityczni i gospodarczy zrzucili swoje maski i wzięli odpowiedzialność za losy naszej planety i zamieszkałych na niej ludzi?

W podsumowaniu chciałbym w sposób szczególny podziękować moim studentom z kierunku Zarządzanie i Przywództwo SWPS oraz innym osobom uczestniczącym w projekcie Leadership LAB realizowanym obecnie przy Katedrze Zarządzania Uniwersytetu SWPS. Dziękuję także wszystkim uczestnikom seminarium interdyscyplinarnego „Maski przywództwa”, które jest nadal realizowane i rozwijane. Dziękuję studentom, absolwentom i młodym naukowcom (w tym także doktorantom), którzy realizują bardzo wartościowe projekty naukowo-badawcze, edukacyjne i społeczne z zakresu przywództwa. Dziękuję i gratuluję laureatom konkursu Acts of Leadership Award, którzy otrzymali wyróżnienia za swoje projekty zarówno w pierwszej, jak i drugiej edycji tego konkursu. Mam nadzieję, że dzięki ich odważnym inicjatywom przywódczym oraz mądrym i krytycznym obserwacjom, będziemy mogli wspólnie stworzyć nowy model przywództwa pozbawionego groteskowych masek.Przypisy

Wprowadzenie

Zob. Z. Benedyktowicz, Elementarz tożsamości. Antropologia współczesności – antropologia kontekstowa, Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2016, s. 23.

Ibidem, s. 23.

Zob. W. Świątek, Przywództwo w działaniu. Analizy i kierunki rozwoju koncepcji, Wydawnictwo Poltext, Warszawa 2020, s. 255–264.

Ibidem, s. 263.

Zob. R. Little, Acts of Leadership, „Training Journal” 2013, No. 1.

W. Świątek, op. cit., s. 263.

Zob. A.G. Miller, A.M. Buddie, J. Kretschmar, Wyjaśnianie Holokaustu. Czy psychologia społeczna usprawiedliwia sprawców?, (w:) L.S. Newman, R. Erber (red.), Zrozumieć zagładę. Społeczna psychologia Holokaustu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009, s. 269–287.

Zob. D.R. Mandel, Inicjatorzy ludobójstwa. Hitler w ujęciu psychologii społecznej, (w:) L.S. Newman, R. Erber (red.), ibidem, s. 233–254.

Zob. P. Zimbardo, Efekt Lucyfera. Dlaczego dobrzy ludzie czynią zło?, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008; A. Bandura, Moral disengagement in the perpetration on inhumanities, „Personality and Social Psychology Review” 1999, nr 3, s. 193–209.

Zob. P. Zimbardo, Efekt Lucyfera…, op. cit.

Zob. W. Świątek, Przywództwo w działaniu…, s. 255–264.

Zob. Triumf woli (tytuł oryginału: Triumf des Willens), reż. Leni Riefenstahl, 1935, dystrybucja: Universum Film AG.

Zob. Niedokończony film (tytuł oryginału: A Film Unfinished), reż. Yael Hersonski, 2010, prod. Itai Ken-Tor, Philippa Kowarsky, Noemi Schory, wytwórnia: Oscilloscope Pictures.

P. Zimbardo, Psychologia nie ma władzy. Rozmowa A. Chrzanowskiej i D. Krzemionki z Philipem Zimbardo, „Charaktery Pisma”, 2017, nr 8, s. 1–2.

Zob. Projekt Bohaterskiej Wyobraźni (Heroic Imagination Project – HIP) – to międzynarodowy program edukacyjny autorstwa Philipa G. Zimbardo, profesora Uniwersytetu Stanforda, psychologa społecznego, badacza dobra i zła. HIP to interwencje psychologiczne zawarte w gotowych, atrakcyjnych dla uczniów scenariuszach. Program jest wdrażany i rozwijany w kilku krajach i pomaga podejmować świadome, odważne decyzje i bohaterskie czyny dnia codziennego, chroniące dobro, zdrowie i życie człowieka, http://hip.org.pl/projekt/ (dostęp: 24.06.2020).

Model hero-focus leadership – to ogólna nazwa dla różnych idei i koncepcji przywództwa (m.in. Heroic Leader, Great Leader, Strong Leader), w większości amerykańskich, które poniosły całkowitą klęskę podczas światowego kryzysu gospodarczego w 2008 roku oraz w czasie kryzysu pandemii COVID-19 w 2020 roku. Zgodnie z tym modelem heroiczni liderzy mają tendencję do zdominowania i uzależniania od siebie swoich organizacji, firm czy instytucji, które w momencie odejścia danego lidera (np. z powodu skandalu korupcyjnego) wchodzą w fazę dramatycznego kryzysu. Błędem tych upadłych liderów było przypisywanie sobie nadludzkiej mocy i władzy. Zob. R. Little, Let them have fun, Open Lecture on April 16th 2019, SWPS Space Management.

P. Zimbardo, Psychologia nie ma władzy…, op. cit., s. 2.

Zob. http://hip.org.pl/projekt/ (dostęp: 24.06.2020).

Termin „przywództwo służebne” (servant leadership) – jako pierwszy wprowadził do analizy przywództwa w 1970 roku Robert Greenleaf. Jego zdaniem przywódca, którego charakteryzuje prawdziwie służebna postawa, najpierw chce służyć (powodowany świadomością osobistej roli i odpowiedzialności społecznej), a dopiero potem kierować. Służebność przywództwa jest w jego ujęciu przede wszystkim kwestią postawy (a matter of attitude). Zob. R.K. Greenleaf, The Servant Leader Within: A Transformative Path, Paulist Press 2003.

Leadership for Future Think Tank jest inicjatywą o zasięgu międzynarodowym, która skupia ekspertów i naukowców reprezentujących różne dyscypliny wiedzy. Jest to interdyscyplinarne forum dyskusyjne, którego kluczowymi celami są: wymiana wiedzy i doświadczeń, przygotowywanie ekspertyz i raportów, publikowanie artykułów i książek oraz promowanie modelu przywództwa demokratycznego.

Zob. R. Little, Acts of Leadership, „Training Journal”, No. 1, December 2013; W. Świątek, Przywództwo w działaniu…, op. cit.

Zob. Młodzieżowy Strajk Klimatyczny (szw. Skolstrejk för klimatet, w krajach anglojęzycznych: Fridays for Future, Youth for Climate, Climate Strike, Youth Strike for Climate) – międzynarodowy ruch uczniów i studentów, którzy w czasie zajęć szkolnych protestują przeciw bierności polityków wobec globalnego ocieplenia i wywołanych przez człowieka zmian klimatu. Został zainspirowany strajkami Grety Thunberg w Szwecji w 2018 roku. 15 marca 2019 strajkowali uczniowie z ponad 2 tysięcy miast w 123 państwach. Protest objął również Polskę. 20 września 2019 w strajku wzięli udział uczniowie z ok. 150 krajów, w tym z Polski, gdzie protesty odbyły się w 73 miastach, https://pl.wikipedia.org/wiki/Mlodziezowy_Strajk_Klimatyczny (dostęp: 4.04.2020).Rozdział 1

Zob. M. Oesterreicher-Mollwo, Leksykon symboli. Wydawnictwo ROK Corporation SA, Warszawa 1993, s. 93.

Zob. C. Levi-Strauss, Drogi masek, Wydawnictwo Łódzkie, Łódź 1985.

Ibidem, s. 12–13.

Ibidem, s. 7.

Ibidem, s. 7.

Ibidem, s. 13.

Zob. M. Eliade, Szamanizm i archaiczne techniki ekstazy, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1994.

P. Vitebsky, Szaman, Wydawnictwo MUZA, Warszawa 1996, s. 120.

Ibidem, s. 120.

Ibidem, s. 121.

Ibidem, s. 122.

M. Eliade, Szamanizm i archaiczne techniki ekstazy…, op. cit., s.172.

Ibidem, s. 173.

Ibidem, s. 174.

Zob. A. Cotterell, Ilustrowana encyklopedia mitów i legend świata, Wydawnictwo Penta, Warszawa 1996, s. 50–51.

Ibidem, s. 50.

Ibidem, s. 50.

Ibidem, s. 153.

Ibidem, s. 48.

Ibidem, s. 49.

Ibidem, s. 49.

Ibidem, s. 46.

Ibidem, s. 47.

Ibidem, s. 103.

Ibidem, s. 42.

Zob. W. Forman, B. Rinczen, Lamajskie maski taneczne. Cam Erlika w Mongolii, PIW, Warszawa 1970.

Zob. M. King, M. Friedlander, Moko, Māori Tattooing in the 20th Century, David Bateman, Auckland 2008.

Ibidem.

Zob. https://pl.wikipedia.org/wiki/Moko (dostęp: 13.05.2020).

Haka – zbiorcza nazwa rytualnych, tradycyjnych prezentacji taneczno-wokalnych, wykonywanych w rejonie Oceanu Spokojnego, szczególnie na Nowej Zelandii przez Maorysów. Zasadniczo u Polinezyjczyków haka rozumiana jest jako każdy taniec, jednak w kulturze europejskiej jako hakę identyfikuje się jeden z jej rodzajów – peruperu, czyli hakę „wojenną”. Zob. https://pl.wikipedia.org/wiki/Haka (dostęp: 13.05.2020).

J. Campbell, Bohater o tysiącu twarzy, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 1997.

Ibidem, s. 9.

Ibidem, s. 23.

Ibidem, s. 246.

Zob. W. Świątek, Przywództwo w działaniu…, op. cit., s. 209–263.

J. Campbell, op. cit., s. 231–254.

Zob. M. Janion, S. Rosiek, Maski. Fragmenty antropologiczne. Cykl transgresje 4, Wydawnictwo Morskie, Gdańsk 1986, t. 2, s. 12.

Ibidem, s. 12.

Zob. W. Forman, B. Rinczen, Lamajskie maski taneczne…, op. cit.

E. Barba, N. Savarese, Sekretna sztuka aktora. Słownik antropologii teatru, Ośrodek Badań Twórczości Jerzego Grotowskiego i Poszukiwań Teatralno-Kulturowych, Wrocław 2005, s. 270–271.

Ibidem, s. 282.

Ibidem, s. 282.

Ibidem, s. 283.

Ibidem, s. 284.

Ibidem, s. 284.

Ibidem, s. 285.

Zob. A. Łopatowska, Tradycyjny teatr indyjski, „Albo albo. Inspiracje Jungowskie”, 1993, nr 2, s. 117–143.

Ibidem, s. 139–140.

Zob. J. Grotowski, Ku teatrowi ubogiemu, Instytut im. Jerzego Grotowskiego, Wrocław 2007.

Ibidem, s. 19.

Ibidem, s. 68.

Ibidem, s. 71.

Ibidem, s. 63–72.

Ibidem, s. 59.

Zob. J. Grotowski, Powiedziałem przeszłości tak. Wywiad z Grotowskim. Rozmawiała Margaret Croyden, (w:) Grotowski. Teksty zebrane, Instytut im. J. Grotowskiego, Instytut Teatralny im. Z. Raszewskiego, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2012, s. 374.

A. Peterson Royce, Antropologia sztuk widowiskowych. Artyzm, wirtuozeria i interpretacja w perspektywie międzykulturowej, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2010, s. 126–129.

Ibidem, s. 129.

Ibidem, s. 197–202.

G. Zielińska, Filozofia dramy w procesie twórczym. Dzieło – portret – maska. Wybrane zagadnienia, Universitas, Kraków 2013, t. 1, s. 43.

K. Pankowska, Edukacja przez dramę, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1997, s. 29–30.

G. Zielińska, op. cit., s. 22.

Teatr Laboratorium – zespół teatralny założony przez Jerzego Grotowskiego i Ludwika Flaszena. Określenie to jest często używane jako ogólna nazwa zespołu teatralnego pod kierunkiem Jerzego Grotowskiego, który na przestrzeni lat wielokrotnie zmieniał swoje nazwy. W roku 1962 słowo „laboratorium” zostało oficjalnie dodane do nazwy prowadzonego przez Grotowskiego w Opolu od 1959 roku Teatru 13 Rzędów. W 1965 roku zespół Grotowskiego przeniósł się do Wrocławia, gdzie działał do samorozwiązania w roku 1984; https://pl.wikipedia.org/wiki/Teatr_Laboratorium (dostęp: 28.05.2020).

Ośrodek Praktyk Teatralnych „Gardzienice” (właśc. Ośrodek Badań i Realizacji Praktyk Teatralnych „Gardzienice”) – grupa teatralna powstała w 1977 roku z inicjatywy Włodzimierza Staniewskiego, formalnie zarejestrowana w roku 1978. Nazwa pochodzi od podlubelskiej wsi, gdzie teatr ma swoją siedzibę. „Gardzienice” są autorskim projektem ich założyciela. Zespół zyskał międzynarodowy rozgłos, przez krytykę jest klasyfikowany jako eksperymentalny teatr antropologiczny; https://pl.wikipedia.org/wiki/Osrode_Badan_Praktyk_Teatralnych_Gardzienice (dostęp: 28.05.2020).

G. Zielińska, op. cit., s. 22.

Ibidem, s. 43.

Ibidem, s. 44.

J. Grotowski, Ku teatrowi ubogiemu…, op. cit., s. 40.

J. Grotowski, Co było, „Dialog” 1972, nr 10, s. 111.

G. Zielińska, op. cit., s. 45.

J. Grotowski, Mowa w Skarze, (w:) J. Grotowski, Ku teatrowi ubogiemu…, op. cit., s. 228–229.

Ibidem, s. 228.

J. Slowiak, J. Cuesta, Jerzy Grotowski, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2010, s. 130.

Zob. R.M. Rilke, Auguste Rodin, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1963.

J. Slowiak, J. Cuesta, op. cit., s. 130.

Ibidem, s. 130.

Ibidem, s. 130–131.

L. Stangret, Umarła klasa, (w:) A. Wełmiński, Trumpf, trumpf… Lalki, manekiny i przedmioty ze spektaklu „Umarła klasa” Tadeusza Kantora, Green Gallery, Warszawa 2005, s. 5–8.

Ibidem, s. 7.

Ibidem, s. 7.

Ibidem, s. 8.

Ibidem, s. 8.

Ibidem, s. 8.

Ibidem, s. 8.

M. Dziewulska, Spotkanie dwóch realności, (w:) Umarła klasa. Seans Tadeusza Kantora, zapis filmowy Andrzeja Wajdy, Cricoteka, Kraków 2008, s. 12–14.

L. Stangret, Tadeusz Kantor. Malarski ambalaż totalnego dzieła, Art + Edition, Kraków 2006, s. 88.

Nagroda Fringe First jest przyznawana przez dziennik „The Scotsman”. Zob. Festiwal teatrów ulicznych w Edynburgu, https://pl.wikipedia.org/wiki/Festiwal_teatrow_ulicznych_w_Edynburgu (dostęp: 15.06.2020).

Zob. Tadeusz Kantor Umarła klasa, https://culture.pl/pl/dzielo/tadeusz-kantor-umarla-klasa (dostęp: 15.06.2020).

L. Stangret, Tadeusz Kantor. Malarski ambalaż totalnego dzieła…, op. cit., s. 90.

Ibidem, s. 89.

K. Miklaszewski, Tadeusz Kantor. Między śmietnikiem a wiecznością, PIW, Warszawa 2007, s. 120.

Ibidem, s. 205.

K. Miklaszewski, Zatracenie się w Schulzu. Historia pewnej fascynacji, PIW, Warszawa 2009, s. 94.

A. Duda, Teatr realności. O iluzji i realności w teatrze współczesnym, Wydawnictwo Słowo/obraz terytoria, Gdańsk 2006, s. 203.

T. Kantor, Ocalić przed zapomnieniem, (w:) J. Kłossowicz, Tadeusz Kantor. Teatr, PIW, Warszawa 1991, s. 94–95.

Ibidem, s. 92.

A. Duda, Teatr realności…, op. cit., s. 204.

G. Niziołek, Polski teatr Zagłady, Instytut Teatralny im. Z. Raszewskiego i Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2013, s. 366.

Zob. Umarła klasa. Seans Tadeusza Kantora. Zapis filmowy Andrzeja Wajdy, rok produkcji 1976, Wydanie cyfrowe DVD, Cricoteca i Narodowy Instytut Audiowizualny, Warszawa 2015.

G. Niziołek, op. cit., s. 366.

G. Niziołek, Warlikowski extra ecclesiam, Wydawnictwo Homini SC, Kraków 2008, s. 7.

Ibidem, s. 7.

Ibidem, s. 7.

Ibidem, s. 9.

Ibidem, s. 9.

Ibidem, s. 9.

Zob. Grzech pierworodny, z M. Szczęśniak, J. Poniedziałkiem i K. Warlikowskim rozmawia J. Targoń, „Didaskalia” 1999, nr 34, s. 11.

G. Niziołek, Warlikowski extra ecclesiam…, s. 56.

Ibidem, s. 59.

Ibidem, s. 64.

Ibidem, s. 74.

Ibidem, s. 96–97.