Postępowanie cywilne. Wydanie 6 ebook

dr hab. Joanna Studzińska, prof. ALKdr Paweł Cioch

Postępowanie cywilne

6. wydanie

WYDAWNICTWO C.H.BECK WARSZAWA 2019

Poszczególne rozdziały opracowali:

Joanna Studzińska – rozdział III, IV, V, VI, VIII, XII, XIII, XIV, XV, XVI, XIX, XX, XXII

Paweł Cioch – I, II, VII, IX, X, XI, XVII, XVIII, XXI

Wydawca:Aneta Flisek

© Wydawnictwo C.H.Beck 2019

Wydawnictwo C.H.Beck Sp. z o.o. ul. Bonifraterska 17, 00-203 Warszawa

www.ksiegarnia.beck.pl

Skład i łamanie: Marta ŚwierkPrzygotowanie wersji elektronicznej: Wydawnictwo C.H.Beck

ISBN: 978-83-8198-469-0

Przedmowa

Oddajemy w Państwa ręce kolejne, znacznie zmienione i uzupełnione opracowanie, które jest zaktualizowanym wydaniem podręcznika stanowiącego pomoc przede wszystkim dla studentów wydziałów prawa i administracji w nauce przedmiotu postępowanie cywilne, z uwzględnieniem zmian, orzecznictwa i poszerzeniem omawianej materii. Celem podręcznika jest przedstawienie instytucji postępowania cywilnego w aktualnym ich rozumieniu, w sposób przystępny, a jednocześnie wystarczający do uzyskania podstawowej wiedzy z zakresu przedmiotu. Prawo procesowe cywilne ma szczególnie istotne znaczenie i jest oparte na jednym z najobszerniejszych aktów prawnych obowiązujących w naszym systemie prawnym, co utrudnia przyswojenie go w sposób umożliwiający swobodne wykorzystanie w praktyce.

Dodatkową trudnością w tym przypadku są również wielokrotne nowelizacje dotyczące różnych aspektów stosowania przepisów prawa cywilnego procesowego, tym bardziej obecnie w momencie przemodelowania postępowania cywilnego. Staraliśmy się dlatego też przedstawić, podobnie jak w poprzedniej pracy, materię na zasadzie problemowej, w formie wykładu uniwersyteckiego, z uwzględnieniem licznych nowelizacji Kodeksu postępowania cywilnego. Przy przygotowywaniu podręcznika uwzględniono stan prawny wynikający między innymi: z ustawy z 4.7.2019 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2019 r. poz. 1469); z ustawy z 26.1.2018 r. o zmianie ustawy o Krajowym Rejestrze Sądowym oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2018 r. poz. 398 ze zm.); ustawy z 16.5.2019 r. o zmianie ustawy – Kodeks pracy oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2019 r. poz. 1043); czy z 31.7.2019 r. o zmianie niektórych ustaw w celu ograniczenia obciążeń regulacyjnych (Dz.U. z 2019 r. poz. 1495) oraz projekty ustaw mające istotne znaczenie dla postępowania cywilnego i wpływające na jego kształt.

Opracowanie nie zawiera polemiki ani stanowiska autorów na poszczególne instytucje postępowania cywilnego. W tej mierze nie ukazuje też zazwyczaj poglądów wyrażanych przez przedstawicieli doktryny oraz judykatury. Tezy orzeczeń sądowych były przywoływane wówczas, kiedy – zdaniem autorów – mogły ułatwić studentom zrozumienie instytucji procesowych, wskazywały na przykłady praktyczne, bądź też precyzowały ogólne pojęcia ustawowe oraz stanowią zobrazowanie kierunku stosowania określonych instytucji. W tym celu przedstawiane są ciekawe orzeczenia stanowiące ułatwienie w rozumieniu niektórych instytucji lub wskazujące na pojawiające się problemy praktyczne.

Niniejsze opracowanie różni się nieco od podobnych podręczników przedmiotu postępowania cywilnego. Liczne, występujące w nauce postępowania cywilnego klasyfikacje i wyliczenia zostały dodatkowo wsparte prostymi diagramami i wykresami, które mają pomóc studentom w przyswajaniu wiedzy, a zwłaszcza w powtarzaniu materiału już przyswojonego. Wskazano także najciekawsze nowe orzecznictwo.

Zazwyczaj po każdym rozdziale znajdują się wzory wybranych pism procesowych, co powinno ułatwić zastosowanie posiadanej wiedzy w praktyce. Jednym z najważniejszych zamysłów autorów było przedstawienie instytucji postępowania cywilnego w sposób aktualny, ale i maksymalnie przystępny dla studentów, jednocześnie jednak pozwalający na uzyskanie podstawowej wiedzy przedmiotu. Stąd też na ogół zrezygnowano z wywodów teoretycznych, przyjmując stanowisko dominujące w nauce postępowania cywilnego.

Z uwagi na cel, jaki opracowanie to powinno pełnić, zrezygnowano także z przypisów oraz komentarzy odautorskich. Wiedza ta nie jest dla studentów najważniejsza. Z tych samych względów zrezygnowano z podawania wykazu literatury do poszczególnych rozdziałów, ograniczając się do jej przedstawienia na początku opracowania, wykazu najważniejszych, ale nie wszystkich pozycji – podręczników, komentarzy i niektórych monografii.

Położyliśmy natomiast duży nacisk na przykłady, pozwalające studentom na lepsze zrozumienie materiału oraz formę graficzną. W wielu przypadkach zastąpiono typowy tekst wyliczeniami i podaniem zagadnień w punktach. Postępowania odrębne i nieprocesowe zostały przedstawione na zasadzie różnic w stosunku do postępowania procesowego. Wprowadzono też liczne podkreślenia ważnych – zdaniem autorów – kwestii związanych z omawianą akurat instytucją. Uwidoczniono też ważne przepisy, gdyż nauka tego przedmiotu nie może przebiegać w oderwaniu od lektury Kodeksu postępowania cywilnego.

W niniejszym opracowaniu starano się uwzględnić stan prawny na dzień 1.9.2019 r.

Joanna Studzińska

Paweł Cioch

Wykaz skrótów

1. Akty prawne

2. Czasopisma i publikatory

3. Organy, organizacje i instytucje

4. Inne skróty

Wykaz literatury

1. Podręczniki

W. Berutowicz, Postępowanie cywilne w zarysie, Warszawa 1994.

W. Berutowicz, Postępowanie cywilne w zarysie. Część druga, Wrocław 1972.

J. Bodio, T. Demendecki, W. Graliński i inni, Postępowanie cywilne. Kazusy, Warszawa 2009.

W. Broniewicz, Postępowanie cywilne w zarysie, Warszawa 2008.

W. Broniewicz, I. Kunicki, A. Marciniak, Postępowanie cywilne w zarysie, Warszawa 2016.

J. Ciszewski, T. Ereciński, Międzynarodowe postępowanie cywilne, Warszawa 2000.

S. Dalka, Postępowanie cywilne, Gdańsk 1993.

H. Dolecki, Postępowanie cywilne. Zarys wykładu, Warszawa 2015.

K. Flaga-Gieruszyńska, Postępowanie cywilne, Warszawa 2010.

I. Gil (red.), Postępowanie cywilne. Pytania egzaminacyjne. Tablice, Warszawa 2015.

W. Głodowski, J. Mucha, Postępowanie cywilne. Zarys wykładu, Warszawa 2015.

J. Jodłowski, Z. Resich, J. Lapierre, T. Misiuk-Jodłowska, K. Weitz, Postępowanie cywilne, Warszawa 2014.

E. Kamarad, M. Stankiewicz, T. Białogłowska, K. Kaperczak i inni, Prawo prywatne międzynarodowe i międzynarodowe postępowanie cywilne, Warszawa 2010.

K. Knoppek, Postępowanie cywilne w pytaniach i odpowiedziach, Warszawa 2010.

K. Knoppek, Postępowanie cywilne, Warszawa 2015.

K. Korzan, Postępowanie nieprocesowe, Warszawa 2004.

P. Kucharski, R. Obrębski, D. Olczak-Dąbrowska, P. Rylski, K. Weitz, T. Wojciechowski, T. Zembrzuski, Postępowanie cywilne. Kazusy. Orzecznictwo. Literatura, Warszawa 2012.

M. Manowska, Postępowanie cywilne. Kazusy, Warszawa 2014.

A. Marciniak, Postępowanie egzekucyjne w sprawach cywilnych, Warszawa 2005.

E. Marszałkowska-Krześ (red.), Postępowanie cywilne, Warszawa 2009.

E. Marszałkowska-Krześ (red.) Postępowanie cywilne, Warszawa 2013.

P. Osowy, Postępowanie cywilne w zarysie, Warszawa 2001.

J. Policzkiewicz, W. Siedlecki, E. Wengerek, Postępowanie nieprocesowe, Warszawa 1980.

T. Radkiewicz, P. Skibiński, Postępowanie cywilne. Kazusy, Warszawa 2011.

W. Siedlecki, Z. Świeboda, Postępowanie cywilne. Zarys wykładu, Warszawa 2004.

W. Siedlecki, Z. Świeboda, Postępowanie nieprocesowe, Warszawa 2001.

M. Waligórski, Proces cywilny. Dynamika procesu (postępowanie), Warszawa 1947.

M. Waligórski, Proces cywilny. Funkcja i struktura, Warszawa 1947.

K. Weitz (red.), Postępowanie cywilne. Kazusy, orzecznictwo, literatura, Warszawa 2010.

E. Wengerek, Sądowe postępowanie egzekucyjne w sprawach cywilnych, Warszawa 1978.

A. Zieliński, Postępowanie cywilne. Kompendium, Warszawa 2012.

2. Komentarze

M. Allerhand, Kodeks postępowania cywilnego, Lwów 1932.

M. Allerhand, Kodeks postępowania cywilnego. Część druga. Postępowanie egzekucyjne i zabezpieczające, Lwów 1933.

T. Aniukiewicz, K. Flaga-Gieruszyńska, K. Karwecka, A. Klich, Postępowanie cywilne. Komentarz praktyczny dla sędziów i pełnomocników procesowych. Wzory pism sądowych i procesowych z przykładowymi stanami faktycznymi. Linie orzecznicze. Koszty sądowe, Warszawa 2014.

A. M. Arkuszewska (red.), Zarys metodyki pracy mediatora w sprawach cywilnych, Warszawa 2014.

J. Bodio, T. Demendecki, A. Jakubecki, O. Marcewicz, P. Telenga, M. P. Wójcik, Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, red. A. Jakubecki, Warszawa 2015.

A. Góra-Błaszczykowska (red.), Kodeks postępowania cywilnego. Tom I. Komentarz do artykułów 1–729, Warszawa 2015.

A. Góra-Błaszczykowska, Środki zaskarżenia. Art. 367–412 (12) KPC. Komentarz, Warszawa 2014.

A. Góra-Błaszczykowska, Orzeczenia w procesie cywilnym. Komentarz do art. 316–366 KPC, Warszawa 2014.

E. Gapska, Koszty postępowania cywilnego. Komentarz, Warszawa 2012.

P. Grzegorczyk, K. Weitz (red.), Europejskie prawo procesowe cywilne i kolizyjne, Warszawa 2012.

A. Zieliński (red.), Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, Warszawa 2016.

H. Dolecki, T. Wiśniewski (red.), Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, t. IV, Warszawa 2013.

T. Ereciński (red.), Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, cz. I, Postępowanie rozpoznawcze (t. 1, 2), Warszawa 2012.

T. Ereciński (red.), Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, cz. II, T. Ereciński, J. Gudowski, Postępowanie zabezpieczające (t. 3), Warszawa 2012.

T. Ereciński (red.), Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, cz. III, Postępowanie egzekucyjne (t. 4), H.Pietrzkowski, Przepisy z zakresu międzynarodowego postępowania cywilnego, Warszawa 2012.

T. Ereciński (red.), Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, cz. IV, T. Ereciński, J. Ciszewski, Przepisy z zakresu międzynarodowego postępowania cywilnego, Warszawa 2012.

T. Ereciński (red.), Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, cz. V, T. Ereciński, J. Ciszewski, K. Weitz, Sąd polubowny (arbitrażowy) (t. 5), Warszawa 2012.

J. Jankowski (red.), Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz do art. 758–1088, Warszawa 2011.

T. Jaworski, P. Radzimierski, Ustawa o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym. Komentarz, Warszawa 2010.

J.J.Litauer, Kodeks postępowania niespornego. Księga I. Część ogólna. Komentarz, Łódź 1946.

J. J. Litauer, Komentarz do procedury cywilnej, Warszawa 1933.

M. Manowska (red.), Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, Warszawa 2013.

E. Marszałkowska-Krześ (red.), Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, Warszawa 2015.

K. Piasecki (red.), Kodeks postępowania cywilnego, t. I. Komentarz do art. 1–366, Warszawa 2010.

A. Marciniak, K. Piasecki,(red.), Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz do artykułów 367–729. Tom II, Warszawa 2014.

A. Marciniak, K. Piasecki (red.), Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz do artykułów 1–366. Tom I, Warszawa 2014.

J. Skorupka, Skarga na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki. Komentarz, Warszawa 2010.

M. Rejdak, P. Pietkiewicz, Ustawa o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym. Komentarz. Warszawa 2011.

A. Zieliński, Ustawa o kosztach sądowych w sprawach cywilnych. Komentarz, Warszawa 2013.

A. Zieliński, Pisma procesowe w sprawach cywilnych z objaśnieniami i płytą CD, Warszawa 2014.

3. Wybrane monografie i artykuły

M. Allerhand, Istota restytucyi i wznowienia, Czasopismo Prawnicze i Ekonomiczne 1908, t. IX.

A. M. Arkuszewska, A. Kościołek, Nowelizacja kodeksu postępowania cywilnego – wybrane zagadnienia, cz. I, PS 2012, Nr 5.

A. M. Arkuszewska, Referendarz sądowy w postępowaniu cywilnym. Warszawa 2011.

K.W. Baran, Mediacja w sprawach z zakresu prawa pracy, PiZS 2006, Nr 3.

W. Berutowicz, Funkcja procesu cywilnego w oświetleniu nauki o tzw. prawie skargi, w: Księga Pamiątkowa ku czci Kamila Stefki, Warszawa–Wrocław 1967.

W. Berutowicz, O pojęciu naczelnych zasad postępowania cywilnego, SC 1975, Nr 25–26.

W. Berutowicz, Zasady dyspozycyjności w postępowaniu cywilnym, Warszawa 1957.

W. Berutowicz, Funkcja ochronna postępowania cywilnego, w: M. Jędrzejewska, T. Ereciński (red.), Studia z prawa postępowania cywilnego. Księga pamiątkowa ku czci Zbigniewa Resicha, Warszawa 1985.

W. Berutowicz, Funkcja postępowania cywilnego w Polsce Ludowej, w: J. Jodłowski (red.), Wstęp do systemu prawa procesowego cywilnego. Zbiór studiów, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1974.

W. Berutowicz, Znaczenie prawne sądowego dochodzenia roszczeń, Warszawa 1966.

M. Białecki, Praktyczne aspekty mediacji jako alternatywnej formy rozstrzygania sporów w sprawach rodzinnych – analiza prawnoporównawcza, Pal. 2006, Nr 9–10.

M. Białecki, Mediacja w postępowaniu cywilnym. Warszawa 2012.

Ł. Błaszczak, Alternatywne formy rozwiązywania sporów – analiza zjawiska na tle prawa polskiego, w: Czterdziestolecie kodeksu postępowania cywilnego. Zjazd katedr postępowania cywilnego w Zakopanem (7–9.10.2005 r.), Kraków 2006.

B. Bladowski, Środki odwoławcze w postępowaniu cywilnym, Kraków 2001.

Ł. Błaszczak, Wyrok sądu polubownego w postępowaniu cywilnym, Warszawa 2010.

Ł. Błaszczak, K. Markiewicz, E. Rudkowska-Ząbczyk (red.), Dowody w postępowaniu cywilnym, Warszawa 2010.

S. Cieślak, Formalizm postępowania cywilnego, Warszawa 2008.

S. Cieślak,Powiązania wewnątrzsystemowe w postępowaniu cywilnym. Warszawa 2013.

J. Ciszewski, Obrót prawny z zagranicą w sprawach cywilnych i karnych, Warszawa 2012.

T. Cytowski, Procesowe nadużycie prawa, PS 2005, Nr 5.

S. Dalka, Czynności procesowe stron w procesie cywilnym, Pal. 1975, Nr 9.

H. Dolecki, Ciężar dowodu w polskim procesie cywilnym, Warszawa 1998.

T. Ereciński, Prawo obce w sądowym postępowaniu cywilnym, Warszawa 1981.

T. Ereciński, K. Weitz, Sąd arbitrażowy, Warszawa 2008.

T. Ereciński, Apelacja w postępowaniu cywilnym, Warszawa 2010.

T. Ereciński, O uwarunkowaniach, potrzebie oraz zakresie nowego kodeksu postępowania cywilnego. PPC 2010, Nr 1.

K. Flaga-Gieruszyńska, Wpływ mediacji na tok procesu cywilnego, Ius et Administratio 2006, numer specjalny.

K. Flaga-Gieruszyńska, Zastój procesu cywilnego. Szczecin 2011.

K. Flaga-Gieruszyńska, J. Gołaczyński, D. Szostek (red.), Informatyzacja postępowania cywilnego. Teoria i praktyka, Warszawa 2015.

K. Gajda-Roszczynialska, Udział organizacji społecznych w sądowym postępowaniu cywilnym – uwagi de lege lata oraz de lege ferenda, w: K.Markiewicz (red.), Reforma postępowania cywilnego w świetle projektów Komisji Kodyfikacyjnej, Warszawa 2011.

E. Gapska, Czynności decyzyjne sądu w postępowaniu cywilnym, Warszawa 2010.

E. Gapska, J. Studzińska, Postępowanie nieprocesowe, Warszawa 2015.

E. Gapska, Skutki prawne niezłożenia odpisu pełnomocnictwa dla strony przeciwnej, PPC 2013, Nr 1.

A. Gołąb, Przypozwanie w procesie cywilnym (art. 84–85 k.p.c.), PPC 2012, Nr 1.

A. Góra-Błaszczykowska, Status majątkowy strony a realizacja zasady równości stron w postępowaniu cywilnym, PS 2007, Nr 1.

A. Góra-Błaszczykowska, Zasada równości stron w procesie cywilnym, Warszawa 2008.

J. Gołaczyński, Informatyzacja postępowania sądowego i administracji publicznej, Warszawa 2010.

P. Grzegorczyk, Immunitet państwa w postępowaniu cywilnym, Warszawa 2010.

P. Grzegorczyk, Jurysdykcja krajowa w sprawach z zakresu prawa własności przemysłowej. Warszawa 2007.

P. Grzegorczyk, O konstytucjonalizacji prawa procesowego cywilnego, Kwart. Prawa Prywat. 2012, Nr 2.

P. Grzegorczyk, O zakresie zastosowania art. 369 § 3 KPC, MoP 2014, Nr 19.

J. Gudowski,Droga sądowa w sprawach o rozgraniczenie nieruchomości (na tle prawa geodezyjnego i kartograficznego), PS 1995, Nr 2.

J. Gudowski,O kilku naczelnych zasadach procesu cywilnego – wczoraj, dziś, jutro, w: A. Nowicka (red.), Prawo prywatne czasu przemian. Księga pamiątkowa dedykowana Profesorowi Stanisławowi Sołtysińskiemu, Poznań 2005.

J. Jagieła,Dopuszczalność wydania wyroku wstępnego w procesie cywilnym. Zagadnienia wybrane, PPC 2010, Nr 1.

A. Jakubecki, Postępowanie zabezpieczające w sprawach z zakresu prawa własności intelektualnej, Kraków 2000.

A. Jakubecki, Kontradyktoryjność a poznanie prawdy w procesie cywilnym w świetle zmian kodeksu postępowania cywilnego, PS 1998, Nr 10.

A. Jakubecki, Naczelne zasady postępowania cywilnego w świetle nowelizacji kodeksu postępowania cywilnego, w: Czterdziestolecie kodeksu postępowania cywilnego. Zjazd Katedr Postępowania Cywilnego w Zakopanem (7–9.10.2005 r.), Kraków 2006.

J. Jankowski, Czasowa niedopuszczalność drogi sądowej – istota i skutki, AUŁ 1982, Nr 9.

J. Jankowski, Dopuszczalność drogi sądowej w sprawach o odszkodowanie dochodzone w trybie art. 160 § 5 k.p.a., Pal. 1985, Nr 9.

A. Jakubiak-Mirończuk, Alternatywne a sądowe rozstrzyganie sporów sądowych, Warszawa 2008.

M. Jędrzejewska, Współuczestnictwo procesowe. Istota – zakres – rodzaje, Warszawa 1975.

M. Jędrzejewska, Interwencja uboczna samoistna, PiP 1971, z. 10.

M. Jędrzejewska, Podmiotowe przekształcenie procesu cywilnego a interwencja uboczna, NP 1972, Nr 2.

B.Karolczyk, Odpowiedź na pozew w postępowaniu zwyczajnym – wybrane zagadnienia w świetle nowelizacji KPC, MoP 2012, Nr 10.

J. Klimowicz, Interwencja uboczna według kodeksu postępowania cywilnego, Warszawa 1972.

K. Knoppek, Dokument w procesie cywilnym, Poznań 1993.

K. Korzan, Kurator w postępowaniu cywilnym, Warszawa 1996.

K. Korzan, Orzeczenia konstytutywne w postępowaniu cywilnym, Warszawa 1972.

J. Korzonek, Interwencja główna. Przyczynki do polskiego procesu cywilnego, Kraków 1931.

A. Kościółek, Elektroniczne czynności procesowe w sądowym postępowaniu cywilnym, Warszawa 2012.

A. Kościółek, Elektroniczne postępowanie wieczystoksięgowe, MoP 2015, Nr 14.

Z. Krzemiński, Pełnomocnik w sądowym postępowaniu cywilnym, Warszawa 1971.

Z. Krzemiński, Postępowanie odrębne w sprawach małżeńskich, Warszawa 1973.

I. Kunicki, Ustawowe przesłanki wydania wyroku wstępnego, PS 2010, Nr 10.

I. Kunicki, Związanie sądu wydanym orzeczeniem w procesie cywilnym, Warszawa 2010.

J. Lapierre, Ugoda sądowa w polskim procesie cywilnym, PS 1968.

J. J. Litauer, Ciężar dowodu w prawie i procesie cywilnym, PiP 1947, z. 12.

J. J. Litauer, Dowód z oględzin według kodeksu postępowania cywilnego, PPC 1937, Nr 22–23.

J. J. Litauer, Dowód z przesłuchania stron w przyszłym polskim procesie cywilnym, RPEiS 1929, Nr 1.

J. J. Litauer, Projekt tytułu o dowodach, w: Polska procedura cywilna. Projekty referentów z uzasadnieniem, Warszawa 1928.

J. J. Litauer, Przyznanie strony w przyszłym polskim procesie cywilnym, Lwów 1930 (odbitka z PPiA 1929, Nr 4).

J. J. Litauer, Zasady ogólne postępowania dowodowego w polskiej procedurze cywilnej, PPC 1939, Nr 5–6.

J. J. Litauer, w: Polska Procedura Cywilna. Projekty referentów z uzasadnieniem, Kraków 1921.

W. Litewski, Rzymski proces cywilny, Warszawa–Kraków 1988.

K. Lubiński, Istota i charakter prawny działalności sądu w postępowaniu nieprocesowym, Toruń 1985.

K. Lubiński, Postępowanie o ubezwłasnowolnienie, Warszawa 1979.

A. Łazarska, Rzetelny proces cywilny, Warszawa 2012.

A. Łazarska, Rola sądu we współczesnym procesie cywilnym, PS 2010, Nr 4.

M. Manowska, Dokumenty w postępowaniu nakazowym i upominawczym, Pr. Sp. 1997, Nr 5.

M. Manowska, Postępowanie nakazowe i upominawcze, Warszawa 2001.

M. Manowska, Postępowanie sądowe w sprawach gospodarczych, Warszawa 2007.

M. Manowska, Postępowanie uproszczone w procesie cywilnym, Warszawa 2002.

M. Manowska, Zasada prawdy materialnej w świetle nowelizacji Kodeksu postępowania cywilnego, Pr. Sp. 1999, Nr 12.

M. Manowska, Zmiany w kodeksie postępowania cywilnego wprowadzone w 2004 r., PS 2005, Nr 5.

K. Markiewicz, Postępowanie w sprawach depozytowych, Warszawa 2007.

K. Markiewicz, Założenia doręczeń w postępowaniu cywilnym, PPC 2014, Nr 2.

K. Markiewicz, O wykładni pisemnych oświadczeń stron w postępowaniu cywilnym rozpoznawczym, PPC 2013, Nr 1.

K. Markiewicz, Zasady orzekania w postępowaniu nieprocesowym. Warszawa 2013.

W. Masewicz, Prokurator w postępowaniu cywilnym, Warszawa 1975.

J. May, Uznanie powództwa jako środek obrony pozwanego w procesie cywilnym, Pal. 2006, Nr 11–12.

J. May, Zaprzeczenie jako środek obrony pozwanego w procesie cywilnym, R. Pr. 2006, Nr 3.

J. May, Obrona pozwanego w procesie cywilnym przed sądem I instancji, Warszawa 2013.

H. Mądrzak, Zakres kognicji sądu w postępowaniu o nadanie klauzuli w trybie art. 787 KPC, SC 1975, t. XXV–XXVI.

H. Mądrzak, w: O pojmowaniu naczelnych zasad postępowania cywilnego. Proces i prawo. Rozprawy prawnicze. Księga pamiątkowa ku czci Profesora Jerzego Jodłowskiego, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1989.

M. Michalska, Rozstrzygnięcia sądu kasacyjnego w postępowaniu cywilnym, Warszawa 2004.

M. Michalska-Marciniak, Instancyjności w postępowaniu cywilnym, Warszawa 2012.

M. Michalska-Marciniak, Wniesienie apelacji do sądu drugiej instancji (369 § 3 k.p.c.), PPC 2012, Nr 1.

M. Michalska-Marciniak, W jakiej wysokości należy się opłata od pozwu w postępowaniu uproszczonym? PPC 2011, Nr 1.

M. Michalska-Marciniak, Czy zażalenie przysługuje na postanowienie sądu drugiej instancji w przedmiocie nadania klauzuli wykonalności? PPC 2010, Nr 1.

M. Michalska-Marciniak, Dopuszczalność skargi o wznowienie postępowania od sententia inutiliter data, PPC 2011, Nr 4.

T. Misiuk, Udział organizacji społecznych w ochronie praw obywateli w sądowym postępowaniu cywilnym, Warszawa 1972.

A. Mokry, Kryteria rozgraniczenia trybów postępowania cywilnego w sprawach z zakresu prawa spadkowego, AUWr 1990, Nr 186.

J. Mokry, Odwołalność czynności procesowych w sądowym postępowaniu cywilnym, Warszawa 1973.

R. Morek, ADR – alternatywne rozwiązanie sporów w sprawach gospodarczych, Warszawa 2004.

R. Morek, Arbitraż i mediacja w sprawach morskich – zarys problematyki, R. Pr. 2006, Nr 1.

R. Morek, Mediacja i arbitraż w KPC, Warszawa 2006.

J. Mucha, Zawisłość sprawy w procesie cywilnym, Warszawa 2014.

J. Mucha, Interes publiczny w procesie cywilnym, Stud. Prawa Publ. 2013, Nr 1.

J. Mucha, Pozasądowe postępowania cywilne – próba modelowego ujęcia, Stud.Praw.-Ekonom. 2013, Nr 88.

A. Oklejak, Apelacja w procesie cywilnym, Kraków 1983.

P. Osowy, Powództwo o świadczenie, Warszawa 2006.

K. Piasecki, Orzekanie ponad żądanie w procesie cywilnym, Warszawa 1975.

K. Piasecki, Postępowanie sporne rozpoznawcze w sprawach cywilnych, Warszawa 2010.

K. Piasecki, System dowodów i postępowanie dowodowe w sprawach cywilnych, Warszawa 2012.

K. Piasecki, Wpływ postępowania i wyroku karnego na postępowanie i wyrok cywilny, Warszawa 1970.

K. Piasecki, Skuteczność i wykonalność w Polsce zagranicznych cywilnych orzeczeń sądowych, Warszawa 1990.

K. Piasecki, Wyrok pierwszej instancji w procesie cywilnym, Warszawa 1981.

H. Pietrzkowski, Czynności procesowe zawodowego pełnomocnika w sprawach cywilnych, Warszawa 2013.

H. Pietrzkowski, Metodyka pracy sędziego w sprawach cywilnych, Warszawa 2012.

P. Pogonowski, Postępowanie grupowe. Ochrona prawna wielu podmiotów w postępowaniu cywilnym, Warszawa 2009.

P. Pogonowski, Zakaz reformationis in peius w postępowaniu cywilnym, Warszawa 2004.

P. Pogonowski, P. Cioch, E. Gapska, J. Nowińska (red.), Współczesne przemiany postępowania cywilnego, Warszawa 2010.

Z. Resich, Istota procesu cywilnego, Warszawa 1985.

Z. Resich, Przesłanki procesowe, Warszawa 1966.

Z. Resich, Res iudicata, Warszawa 1978.

J. Rodziewicz, Prejudycjalność w procesie cywilnym, Gdańsk 2000.

P. Rylski, Doręczenie odpisu wyroku zaocznego stronie reprezentowanej przez adwokata, radcę prawnego lub rzecznika patentowego, Pal. 2011, Nr 1–2.

P. Rylski, T. Zembrzuski, Rozpoznawanie spraw cywilnych na posiedzeniu niejawnym, PS 2006, Nr 6.

P. Rylski, Działanie sądu z urzędu a podstawa faktyczna wyroku cywilnego, Warszawa 2009.

M. Sawczuk, Ponowne orzekanie w sprawie cywilnej prawomocnie osądzonej, Warszawa 1975.

M. Sawczuk, Wznowienie postępowania cywilnego, Warszawa 1970.

M. Sawczuk, Zdolność procesowa w postępowaniu cywilnym, Warszawa 1963.

W. Siedlecki, Nieważność procesu cywilnego, Warszawa 1965.

W. Siedlecki, Uchybienia procesowe w sądowym postępowaniu cywilnym, Warszawa 1971.

M. Sorysz, Doręczenie i jego wpływ na bieg terminów w postępowaniu cywilnym, MoP 2003, Nr 15.

M. Sorysz, Terminy w polskim procesie cywilnym, Warszawa 2007.

A. Torbus, Założenia doręczeń w postępowaniu cywilnym, PPC 2014, Nr 2.

A. Torbus, O wykładni pisemnych oświadczeń stron w postępowaniu cywilnym rozpoznawczym, PPC 2013, Nr 1.

A. Torbus, Umowa jurysdykcyjna w systemie międzynarodowego postępowania cywilnego. Toruń 2012.

H. Trammer, Następcze bezprzedmiotowość procesu cywilnego, Kraków 1950.

A. Wach, Wyrokowanie z urzędu w sprawach o unieważnienie małżeństwa, NP 1991, Nr 4–6.

A. Walas, Sentencja wyroku cywilnego w pierwszej instancji, DPP 1949, Nr 2.

M. Walasik, Podmiotowy zakres powagi rzeczy osądzonej wyroku wydanego w sprawie z powództwa jednego z współwłaścicieli, PPC 2010, Nr 1.

M. Walasik, Analogia w prawie procesowym cywilnym, Warszawa 2013.

K. Weitz, W kwestii składu sądu wydającego wyrok (art. 323 KPC), Pal. 2008, Nr 3–4.

K. Weitz, Wyrok zaoczny oddalający powództwo, PPC 2011, Nr 3.

K. Weitz, Jurysdykcja krajowa w postępowaniu cywilnym, Warszawa 2005.

K. Weitz, Europejski tytuł egzekucyjny dla roszczeń bezspornych, Warszawa 2009.

K. Weitz, Sąd arbitrażowy, Warszawa 2008.

E. Warzocha, Ustalenie stosunku prawnego lub prawa w sądowym postępowaniu cywilnym, Warszawa 1982.

E. Wengerek, Przeciwegzekucyjne powództwa dłużnika, Warszawa 1967.

E. Wengerek, Sądowe postępowanie egzekucyjne w sprawach cywilnych, Warszawa 1978.

E. Wengerek, Koncentracja materiału procesowego w postępowaniu cywilnym, Warszawa 1958.

T. Wiśniewski, Przebieg procesu cywilnego, Warszawa 2013.

S. Włodyka, Przedmiotowe przekształcenia powództwa, Warszawa 1968.

F. Zedler, Postępowanie opiekuńczo-wychowawcze, Warszawa 1986.

F. Zedler, Powództwo o zwolnienie od egzekucji, Warszawa 1973.

T. Zembrzuski, Skarga kasacyjna. Dostępność w postępowaniu cywilnym, Warszawa 2011.

T. Zembrzuski, Granice dopuszczalności zażalenia poziomego (art. 394 (2) § 2 KPC), MoP 2013, Nr 23.

T. Zembrzuski, Odwoławczy charakter skargi na orzeczenie referendarza sądowego, MoP 2014, Nr 3.

A. Zieliński, Postępowanie o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej małżeńskiej, Warszawa 1992.

A. Zieliński, Sądownictwo opiekuńcze w sprawach małoletnich, Warszawa 1975.

Rozdział I. Podstawowe pojęcia

§ 1. Pojęcie postępowania cywilnego

Postępowanie cywilne jest różnie definiowane przez autorów w zależności od kryterium przyjętego za podstawę definicji:

1) Z. Świeboda, W. Siedlecki

    Są to postępowania sądowe i pozasądowe mające na celu rozpoznawanie spraw cywilnych w rozumieniu przepisów prawa procesowego cywilnego, które służą realizacji norm prawa cywilnego, prawa rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa pracy i ubezpieczeń społecznych.

2) W. Berutowicz

    Jest to prawnie zorganizowane działanie kompetentnych państwowych i społecznych organów, z udziałem zainteresowanych podmiotów, mające na celu ochronę stosunków społecznych, regulowanych za pomocą prawa cywilnego, rodzinnego i pracy, przez zastosowanie w konkretnym stanie faktycznym odpowiedniej normy prawnej.

3) J. Jodłowski

    Jest to prowadzona w określonych prawem formach działalność sądów i innych właściwych organów oraz występujących przed tymi organami stron i innych zainteresowanych osób, zmierzająca do realizacji stosunków prawa cywilnego, rodzinnego i prawa pracy oraz do ochrony wynikających z tych stosunków praw podmiotowych.

Sumując powyższe definicje, jest to prowadzona w określonych prawem formach działalność sądów, innych organów właściwych na mocy przepisów szczególnych (referendarze sądowi, notariusze, komornicy) i stron, uczestników oraz innych zainteresowanych osób, mająca na celu wydanie rozstrzygnięcia i ochronę praw podmiotowych w zakresie stosunków z zakresu prawa cywilnego, rodzinnego i prawa pracy oraz innych przekazanych do postępowania cywilnego.

I. Prawo postępowania cywilnego (prawo procesowe cywilne)

1)Z. Świeboda, W. Siedlecki

    Jest to ogół przepisów prawnych normujących właściwość sądów i innych organów powołanych do rozpoznawania spraw cywilnych oraz regulujących postępowanie toczące się przed nimi w tych sprawach.

    Nie normują one więc stosunków społecznych, ale określają regulacje służące ich urzeczywistnieniu.

2)M. Waligórski (podobnie W. Berutowicz)

    Jest to całokształt norm prawa przedmiotowego, regulującego zasady procesu cywilnego.

K. Piasecki podkreśla dodatkowo, iż jest to autonomiczna gałąź prawa należącego do ius publicum, pomimo że w formach procesowych stosowane jest prawo prywatne (ius privatum).

§ 2. Funkcje procesu cywilnego

Podstawową funkcją postępowania cywilnego jest stworzenie drogi prawnej do wydania wyroku. Wiąże się to z realizacją prawa do sądu z art. 45 Konstytucji RP, ochrony praw i ochrony porządku prawnego. Prawo procesowe cywilne służy ochronie interesu publicznego i realizacji prawa materialnego (cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa pracy i ubezpieczeń społecznych). Między innymi J. Goldschmidt określa proces cywilny jako postępowanie służące do stworzenia powagi rzeczy osądzonej (res iudicata).Dodatkowe funkcje przypisywane postępowaniu cywilnemu to:

1) konkretyzowanie i realizowanie norm – rozpoznawanie i rozstrzyganie spraw cywilnych z zakresu prawa cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego, prawa pracy poprzez wydanie orzeczenia co do istoty w tym zakresie; należy mieć tu również na uwadze możliwość doprowadzenia do zawarcia ugody przez strony postępowania (art. 10, 184, 223 KPC);

2) wydawanie zarządzeń, zwolnień, zezwoleń – funkcja szczególnie ważna w postępowaniu nieprocesowym (art. 561 KPC – zezwolenie na zawarcie małżeństwa) oraz w postępowaniu zabezpieczającym;

3) czynności dokumentacyjno-rejestrowe – prowadzenie ksiąg wieczystych i rejestrów;

4) inne czynności przekazane sądowi w drodze ustawy – zabezpieczanie dowodów (art. 310–315 KPC), przyjmowanie oświadczeń o przyjęciu spadku (art. 640–643 KPC), otwarcie i ogłoszenie testamentu (art. 646–654 KPC) itd.

§ 3. Proces cywilny a prawo materialne

O relacji prawa procesowego i materialnego w kontekście teorii procesu była mowa wcześniej. Z punktu widzenia praktycznego należy pamiętać, że ze względu na tę łączność niektóre pojęcia prawne (np. przedsiębiorca) są wspólne. Inne się uzupełniają (zdolność prawna i zdolność sądowa, zdolność do czynności prawnych i zdolność procesowa). Jednak wiele instytucji jest typowymi tylko dla tych gałęzi prawnych. Pamiętajmy, że prawo cywilne materialne normuje stosunki cywilnoprawne między podmiotami (osobami fizycznymi, prawnymi i ułomnymi osobami prawnymi) na zasadzie równorzędności stron i według ich woli, co jest niekiedy ograniczone przepisami iuris cogentis i semiimperatywnymi. Prawo procesowe cywilne natomiast reguluje postępowanie cywilne organów państwowych toczące się przy udziale podmiotów prawnych bezpośrednio zainteresowanych celem realizacji norm prawa materialnego (Z. Świeboda).

Przy ustalaniu charakteru przepisu cywilnego należy kierować się jego treścią, a nie miejscem, w którym się znajduje. Przykładowo, terminy do dochodzenia roszczeń mogą zostać określone w materialnoprawnych przepisach Kodeksu postępowania cywilnego (np. art. 746 § 1) i odwrotnie – przepisy procesowe znajdują się niekiedy w Kodeksie cywilnym (np. art. 199).

W. Siedlecki rozważa stosunek prawa procesowego do materialnego na zasadzie prawa do skargi jako łącznika tych dwóch gałęzi, z kolei M. Piekarski z punktu widzenia czynności materialnych (np. oświadczenie woli) i procesowych (np. wniosek dowodowy). Zawsze więc w celu oznaczenia charakteru danego przepisu trzeba zwrócić uwagę na jego przedmiot i treść.

§ 4. Przedmiot procesu cywilnego

W doktrynie istnieją dwa przeciwstawne poglądy na temat przedmiotu procesu cywilnego:

1) koncepcja procesowa (doktryna niemiecka, K. H. Schwab, W. Siedlecki) – roszczenie procesowe (powództwo, twierdzenie), które składa się z dwóch elementów obowiązkowych treści każdego pozwu: dokładnie określonego żądania i wskazania okoliczności faktycznych uzasadniających to żądanie;

2) koncepcja materialna (doktryna romańska, A. Bertini, P. Roubier, S. Satta) – sytuacja prawna (prawo podmiotowe, status, stosunek prawny), co do której żąda się ochrony; chodzi o sytuację materialnoprawną, którą tworzą żądanie powództwa i przytoczone dla jego uzasadnienia fakty (causa ­petendi); sytuacja prawna wyjaśniana jest w procesie i w wyroku okazuje się, czy rzeczywiście istnieje dochodzone prawo albo stosunek prawny.

§ 5. Etapowa budowa procesu cywilnego

Postępowanie cywilne, niezależnie już od ujęć teoretycznych, ma zawsze etapową strukturę. Postępowanie w sprawie może zakończyć się w I instancji. Jednak strony zawsze mają prawo do rozstrzygnięcia tej sprawy przez II instancję (postępowanie odwoławcze – apelacyjne). Prawo do II instancji ma charakter absolutny. Jest to zasada konstytucyjna (art. 78 Konstytucji RP), zrealizowana obecnie również na gruncie sądownictwa administracyjnego.

Oprócz tego istnieją inne nadzwyczajne środki zaskarżenia, które zostaną omówione później.

§ 6. Pojęcie sprawy cywilnej

Artykuł 1 KPC definiuje ,,sprawę cywilną” jako przedmiot sądowego postępowania cywilnego. Jak wynika z przepisu, sprawy cywilne to sprawy z zakresu prawa cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego, pracownicze (ujęcie materialne) i z zakresu ubezpieczeń społecznych i niektóre administracyjne, a także inne sprawy (ujęcie formalne) są sprawami cywilnymi, bo ich rozpoznawanie odbywa się na mocy Kodeksu postępowania cywilnego.

Ustawodawca w art. 1 KPC zawarł ustawową definicję „sprawy cywilnej” jako przedmiotu sądowego postępowania cywilnego, zatem tego, co jest rozpoznawane przez sąd w postępowaniu cywilnym. Ustawodawca zawarł podział spraw na sprawy cywilne w znaczeniu materialnym, tj. wynikające ze stosunków z zakresu prawa cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego oraz z prawa pracy, a także sprawy cywilne w znaczeniu formalnym, które nie są ze swej istoty sprawami cywilnymi, jednak są tak traktowane ze względu na fakt, że ich rozpoznawanie odbywa się według przepisów Kodeksu postępowania cywilnego (np. sprawy z zakresu ubezpieczeń społecznych oraz niektóre sprawy administracyjne).

Sprawą cywilną jest taka sprawa, w której żądana przez powoda ochrona prawna sprowadza się do wywołania skutku w zakresie stosunku cywilnoprawnego sensu largo, a więc stosunku osobistego, rodzinnego lub majątkowego, istniejącego pomiędzy podmiotami występującymi jako różnorzędni i równoprawni partnerzy. Sprawami cywilnymi są jednak także sprawy, które ze swej istoty nie są sprawami, o jakich wyżej mowa, bo ich źródłem jest prawo publiczne, niemniej uchodzą za takie z mocy wyraźnego ustanowienia ustawodawcy, który skierował je do właściwości sądów powszechnych i nakazał stosowanie do ich rozpoznania przepisów KPC (wyr. SA w Białymstoku z 15.3.2017 r., I ACa 857/16, niepubl.).

Sprawa cywilna jest abstrakcyjnym stosunkiem prawnym z zakresu prawa cywilnego i dopiero proces ma na celu wiążące ustalenie istnienia albo nieistnienia konkretnego stosunku cywilnoprawnego między powodem a pozwanym, zatem każdy może wytoczyć powództwo, jakie uzna za słuszne i sąd powszechny powinien je rozpoznać (post. SN z 20.6.2012 r., I CSK 558/11, Legalis).

Zgodnie z wyrokiem SN z 11.9.2014 r., (III CZP 64/14, Rzeczposp. PCD 2014, Nr 212, s. 3) w długiej ewolucji rozumienia sprawy cywilnej przyjęto, że decyduje rodzaj roszczeń wskazanych w pozwie. Jeśli są opisane jako cywilne, pozew kwalifikuje się do sądu cywilnego, który dopiero w wyroku orzeknie, czy wybrano właściwy sąd. Natomiast w post. SN z 11.9.2014 r. (III CZ 46/14, OSNC 2015, Nr 7–8, poz. 92), wskazano, iż w art. 1 KPC sprawa cywilna została określona jako przedmiot sądowego postępowania cywilnego, a więc tego, co jest rozpoznawane (załatwiane) przez sąd w tym postępowaniu. Ustawodawca w sposób wyczerpujący wymienił rodzaje spraw, które uznaje za sprawy cywilne, przy czym posłużył się dwoma odrębnymi kryteriami kwalifikacyjnymi. W związku z tym rozróżnia się sprawy cywilne w znaczeniu materialnym, tj. wynikające ze stosunków z zakresu prawa cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego oraz z prawa pracy, oraz sprawy cywilne w znaczeniu formalnym, które nie są ze swej istoty sprawami cywilnymi, jednakże uchodzą za takie przez to, że ich rozpoznawanie odbywa się według przepisów Kodeksu postępowania cywilnego.

I. Sprawy cywilne w znaczeniu materialnym

Sprawy cywilne w ujęciu materialnym dotyczą ochrony stosunków cywilnoprawnych, czyli osobistych, rodzinnych i majątkowych na zasadzie równorzędności stron. Jeżeli jednak jedna ze stron działa z mocy swej władzy zwierzchniej, to nie jest to stosunek cywilnoprawny, a najpewniej administracyjnoprawny1.

Zgodnie z post. SN z 27.3.2013 r. (I CSK 402/12, Legalis) przez sprawy cywilne w znaczeniu materialnym rozumie się sprawy, w których ochrona prawna sprowadza się do wywołania skutku w zakresie stosunków cywilnoprawnych, tj. stosunków osobistych, rodzinnych lub majątkowych, których podmioty – w razie sporu – występują jako równorzędni partnerzy. Przez sprawy cywilne w znaczeniu formalnym rozumie się natomiast inne sprawy, które nie są ze swej istoty sprawami cywilnymi, a jedynie uznawane są za sprawy cywilne, dlatego że z woli ustawodawcy są rozpoznawane według przepisów Kodeksu postępowania cywilnego.

Dlatego w tym rozumieniu do spraw cywilnych zaliczamy także ,,sprawy gospodarcze”, określone w art. 4791 KPC.

Istotny jest wyrok TK z 10.7.2000 r. (SK 12/99, OTK 2000, Nr 5, poz. 143), w którym mowa jest o tym, że art. 1 KPC jest niekonstytucyjny, jeśli jest rozumiany w ten sposób, ,,iż w zakresie pojęcia sprawy cywilnej nie mogą się mieścić roszczenia dotyczące zobowiązań pieniężnych, których źródło stanowi decyzja administracyjna”. Choć w praktyce sądowej raczej nigdy nie kwestionowano tego, że decyzja administracyjna może być źródłem zobowiązań prywatnoprawnych.

Sprawami cywilnymi nie będą zatem sprawy rozpoznawane przed Naczelnym Sądem Administracyjnym i wojewódzkimi sądami administracyjnymi, gdzie postępowanie ma charakter sądowoadministracyjny2. Także odwołanie sędziego od decyzji Ministra Sprawiedliwości w przedmiocie zmiany miejsca służbowego jest szczególnym (nadzwyczajnym) środkiem zaskarżenia, a sprawa prowadzona wskutek tego odwołania jest sprawą cywilną, ale w znaczeniu formalnym (art. 1 in fine KPC), która podlega rozpoznaniu tylko w jednej „instancji” przez Sąd Najwyższy, przy czym przedmiot rozpoznania został w niej ograniczony do badania zasadności zarzutów odwołania (post. SN z 18.3.2016 r., III KRS 231/13, niepubl.).

Natomiast sprawa o zwrot kosztów leczenia udzielonego za granicą, mimo majątkowego charakteru, nie jest sprawą cywilną w rozumieniu art. 1 i 2 KPC, gdyż adresatem tego roszczenia może być wyłącznie państwo jako podmiot prawa publicznego. Sprawa o zwrot kosztów leczenia udzielonego za granicą to sprawa o charakterze administracyjnoprawnym, należąca do drogi postępowania administracyjnego (post. SN z 28.5.2015 r., III CZP 26/15, OSNC 2015, Nr 11, poz. 133).

Pojęcie sprawy cywilnej powinno być więc rozumiane szeroko i w żadnym wypadku nie może być uzależnione od oceny zasadności roszczenia, ponieważ ocena taka wykracza poza problematykę procesową (post. SN z 6.6.2014 r., I CSK 470/13, OSNC zb. dod. 2015/C/48).

II. Sprawy cywilne w ujęciu formalnym

Sprawami cywilnymi są jednak także sprawy, które ze swej istoty nie są sprawami przytoczonymi we wstępnej części regulacji art. 1 KPC, gdyż ich źródłem jest prawo publiczne, niemniej jednak uchodzą za takie z mocy wyraźnej decyzji ustawodawcy, który skierował je do właściwości sądów powszechnych i nakazał stosowanie do ich rozpoznawania przepisów Kodeksu postępowania cywilnego3.

Są to zatem m.in. sprawy:

1) z zakresu ubezpieczeń społecznych;

Przepis art. 1 KPC zawiera definicję sprawy cywilnej, która jest sprawą wynikającą ze stosunków z zakresu prawa cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego oraz z prawa pracy. W rozumieniu tego przepisu (formalnoprawnym jego znaczeniu) sprawami cywilnymi są również sprawy z zakresu ubezpieczeń społecznych, a więc sprawy, w których wniesiono odwołanie od decyzji organów rentowych (art. 4779 KPC), do których przepisy Kodeksu postępowania cywilnego stosuje się z mocy ustaw szczególnych. Od momentu wniesienia odwołania do sądu rozpoznawana sprawa staje się sprawą cywilną, podlegającą rozstrzygnięciu wedle reguł właściwych dla tej kategorii. Odwołanie pełni rolę pozwu. Jego zasadność ocenia się zatem na podstawie właściwych przepisów prawa materialnego. Postępowanie sądowe, w tym w sprawach z zakresu prawa ubezpieczeń społecznych, skupia się zatem na wadach wynikających z naruszenia prawa materialnego, a kwestia wad decyzji administracyjnych spowodowanych naruszeniem przepisów postępowania administracyjnego, pozostaje w zasadzie poza przedmiotem tego postępowania (wyr. SN z 22.10.2013 r., III UK 154/12, Legalis);

2) z zakresu postępowania rejestrowego;

3) o uchylenie uchwały walnego zgromadzenia spółdzielni z powodu jej niezgodności z prawem lub postanowieniem statutu (ustawa z 16.9.1982 r. – Prawo spółdzielcze, tekst jedn. Dz.U. z 2018 r. poz. 1285 ze zm.);

4) o unieważnienie, sprostowanie, ustalenie treści oraz sporządzenie aktu stanu cywilnego (ustawa z 28.11.2014 r. – Prawo o aktach stanu cywilnego, tekst jedn. Dz.U. z 2017 r. poz. 2224 ze zm.);

5) o zastosowaniu poddania się osoby leczeniu w zakładzie lecznictwa odwykowego (ustawa z 26.10.1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi, tekst jedn. Dz.U. z 2018 r. poz. 2137 ze zm.);

6) z zakresu ochrony zdrowia psychicznego (art. 42–49 ustawy z 19.8.1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego, tekst jedn. Dz.U. z 2018 r. poz. 1878 ze zm.);

7) o roszczenia o odszkodowanie za niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie i zatrzymanie (art. 552 i nast. KPK).

Schemat 1. Rozróżnienie znaczenia materialnego i formalnego sprawy cywilnej

Ocena sprawy na tle art. 1 KPC zależy przede wszystkim od przedstawionego pod osąd roszczenia oraz wskazanego stanu faktycznego.

Przykład: Post. SN z 12.12.2003 r. (V CK 86/03), w którym sąd przyjął, że administracyjnoprawny charakter stosunku łączącego studenta z uczelnią wyższą eliminuje możliwość przyjęcia dopuszczalności drogi sądowej w sprawie o stwierdzenie nieważności i uchylenia orzeczenia komisji dyscyplinarnej, więc orzeczenia, w którym nałożono określoną karę dyscyplinarną.

Od momentu wniesienia odwołania do sądu powszechnego sprawa wszczęta przez ubezpieczonego staje się sprawą cywilną i podlega rozpoznaniu według zasad właściwych dla tej kategorii spraw (art. 83 ust. 2 ustawy z 13.10.1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych, tekst jedn. Dz.U. z 2019 r. poz. 300 ze zm., w zw. z art. 1 KPC) (wyr. SA w Lublinie z 11.10.2018 r., III AUa 131/18, Legalis).

Sprawa o dotacje w trybie art. 80 ustawy z 7.9.1991 r. o systemie oświaty (tekst jedn. Dz.U. z 2018 r. poz. 1457 ze zm.) ma charakter spraw cywilnych i może być rozstrzygana prze z sądy powszechne (wyr. SA w Białymstoku z 27.9.2018 r., I ACa 447/18, Legalis).

Sprawa o ustalenie członkostwa w związku zawodowym jest sprawą cywilną (art. 1 KPC) (post. SN z 21.9.2018 r., V CSK 561/17, Legalis).

§ 7. Rodzaje postępowania sądowego

Ze względu na coraz większą popularność alternatywnych metod rozwiązywania sporów trzeba przede wszystkim, biorąc za kryterium sposób i organ rozpoznający sprawę, rozróżnić postępowanie sądowe i postępowanie pozasądowe.

I. Postępowanie sądowe

Jest to postępowanie toczące się przed sądami powszechnymi i Sądem Najwyższym, a także przed innymi współdziałającymi organami, jak referendarze sądowi czy komornicy.

Artykuł 2 § 1 KPC ustanawia domniemanie drogi sądowej w sprawach cywilnych. Oznacza to, iż każda sprawa cywilna w znaczeniu materialnym zostaje rozpoznana przez sąd, chyba że przepis szczególny przekazuje ją do właściwości innych organów. Jest to wyraz zasady konstytucyjnej (art. 45, 77, 177 Konstytucji RP) i ratyfikowanych przez Polskę konwencji międzynarodowych (art. 14 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych z 19.12.1966 r., Dz.U. z 1977 r. Nr 38, poz. 167 ze zm., art. 6 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności z 4.11.1950 r., Dz.U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 ze zm.), w myśl których każdy człowiek ma prawo do rozpatrzenia jego sprawy (cywilnej) przez niezawisły i bezstronny sąd.

Nie ma w Polsce sądów szczególnych, rozpoznających sprawy cywilne. Należą one do właściwości sądów powszechnych – rejonowych, okręgowych i apelacyjnych. W nich znajdują się sądy pracy, rodzinne, gospodarcze, rejestrowe itd., które są jednostkami organizacyjnymi. Sąd Najwyższy rozpatruje m.in. skargi kasacyjne i sprawuje nadzór nad działalnością innych sądów w zakresie orzekania (art. 183 Konstytucji RP i ustawa z 8.12.2017 r. o Sądzie Najwyższym, tekst jedn. Dz.U. 2019 r. poz. 825).

Sądami szczególnymi są sądy wojskowe i administracyjne. Nie zajmują się one sprawami cywilnymi. Sądy administracyjne, czyli wojewódzkie sądy administracyjne i Naczelny Sąd Administracyjny funkcjonują na podstawie ustawy z 30.8.2002 r. – Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (tekst jedn. Dz.U. z 2018 r. poz. 1302 ze zm.) i ustawy z 25.7.2002 r. – Prawo o ustroju sądów administracyjnych (tekst jedn. Dz.U. z 2018 r. poz. 2107 ze zm.), które weszły w życie 1.1.2004 r.

Na podstawie Kodeksu postępowania cywilnego przed sądami powszechnymi i Sądem Najwyższym możemy rozróżnić różne typy postępowania sądowego.

Postępowanie sądowe przed organami państwowymi, czyli sądami powszechnymi, możemy ze względu na jego funkcję podzielić na postępowanie rozpoznające sprawę co do meritum (rozpoznawcze), pomocnicze (wspomagające osiągnięcie celu) i wykonawcze.

Schemat 2. Rodzaje postępowań w postępowaniu cywilnym

1. Postępowanie rozpoznawcze – proces cywilny

Jest to postępowanie składające się z wielu czynności stron i sądu, które podejmuje się w celu rozpoznania i rozstrzygnięcia konkretnej sprawy cywilnej. Inicjatywę wszczęcia procesu cywilnego ma podmiot, którego sfera prawna (prawa podmiotowe, status) wymaga ochrony prawnej, a także prokurator jako rzecznik interesu społecznego oraz niektóre organizacje społeczne nieprowadzące działalności gospodarczej. Proces cywilny ma charakter kontradyktoryjny i składa się z licznych czynności procesowych.

Sprawy rozstrzygane w procesie mogą być rozpatrywanew trybie zwykłym (zasada) bądź w postępowaniu odrębnym ze względu na ich przyspieszenie i uproszczenie albo specjalny charakter przedmiotu postępowania.

Zgodnie z art. 13 § 1 KPC istnieje zasada, że jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, sąd rozpoznaje sprawę w procesie (czyli istnieje ogólna zasada, że sprawy cywilne rozpatruje sąd powszechny, zob. art. 2 § 1 KPC w procesie cywilnym). Wyjątek od tej zasady stanowią postępowania nieprocesowe.

W ramach postępowania rozpoznawczego w procesie ustawa przewiduje, ze względu na odmienności, postępowania odrębne. Są to:

1) w sprawach małżeńskich,

2) w sprawach ze stosunku między rodzicami a dziećmi,

3) w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych,

4) w sprawach o naruszenie posiadania,

5) w sprawach gospodarczych,

6) postępowanie nakazowe i upominawcze,

7) postępowanie uproszczone,

8) europejskie postępowanie w sprawach transgranicznych,

9) europejskie postępowanie w sprawach drobnych roszczeń,

10) elektroniczne postępowanie upominawcze.

2. Postępowanie rozpoznawcze – nieprocesowe

Zgodnie z art. 13 § 1 KPC istnieje zasada, że jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, sąd rozpoznaje sprawę w procesie (istnieje ogólna zasada, że sprawy cywilne rozpatruje sąd powszechny, art. 2 § 1 KPC – w procesie cywilnym). Wyjątek od tej zasady stanowią postępowania nieprocesowe.

Postępowanie nieprocesowe jest równorzędnym trybem postępowania rozpoznawczego. W przeciwieństwie do procesu występuje tu większy krąg podmiotów – osoby zainteresowane i większe są uprawnienia sądu do działania z urzędu. Przed 1964 r. postępowanie to było określane jako niesporne. Postępowanie to może być niekiedy wszczęte z urzędu. Charakterystyczne jest to, że liczba uczestników odpowiada liczbie osób zainteresowanych, jak np. w postępowaniu spadkowym. Sprawy te rozpoznawane są na podstawie przepisów szczególnych.

Postępowanie nieprocesowe dotyczy:

1) spraw z zakresu prawa rzeczowego, np. stwierdzenia zasiedzenia, zniesienia współwłasności, rozgraniczenia nieruchomości;

2) spraw z zakresu prawa spadkowego, np. spisu inwentarza, przyjęcia i odrzucenia spadku, otwarcia i ogłoszenia testamentu, działu spadku;

3) spraw z zakresu prawa osobowego, np. uznania za zmarłego, ubezwłasnowolnienia, obywatelstwa dziecka i zmiany jego nazwiska;

4) spraw z zakresu prawa rodzinnego, opiekuńczego i kurateli;

5) innych spraw:

a) złożenia przedmiotu świadczenia do depozytu sądowego (na podstawie Kodeksu cywilnego i Kodeksu postępowania cywilnego),

b) odtworzenia dyplomów i świadectw z ukończenia nauki oraz umorzenia utraconych dokumentów (dekret z 7.7.1945 r. o odtworzeniu dyplomów i świadectw ukończenia nauki, Dz.U. Nr 27, poz. 164 ze zm.; dekret z 10.12.1946 r. o umorzeniu utraconych dokumentów, Dz.U. z 1947 r. Nr 5, poz. 20 oraz Kodeks postępowania cywilnego),

c) z zakresu ustawy z 18.9.2001 r. – Kodeks morski (tekst jedn. Dz.U. z 2018 r. poz. 2175 ze zm.),

d) rejestrowych (ustawa z 6.12.1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów, tekst jedn. Dz.U. z 2018 r. poz. 2017; ustawa z 27.6.1997 r. o partiach politycznych, tekst jedn. Dz.U. z 2018 r. poz. 580 – ewidencja oraz przepisy Kodeksu postępowania cywilnego),

e) przyjęcia do spółdzielni i przydziału lokalu spółdzielczego (ustawa – Prawo spółdzielcze),

f) unieważnienia wyborów parlamentarnych, Prezydenta RP oraz kontrola sądowa wyboru delegatów do Krajowej Rady Izb Rolniczych (ustawa z 5.1.2011 r. – Kodeks wyborczy, tekst jedn. Dz.U. z 2019 r. poz. 684 – art. 221 i nast.; ustawa z 14.12.1995 r. o izbach rolniczych, tekst jedn. Dz.U. z 2018 r. poz. 1027),

g) z zakresu przepisów o przedsiębiorstwach państwowych i o samorządzie załogi przedsiębiorstwa państwowego (ustawa z 25.9.1981 r. o przedsiębiorstwach państwowych, tekst jedn. Dz.U. z 2017 r. poz. 2152 ze zm. i ustawa z 25.9.1981 r. o samorządzie załogi przedsiębiorstwa państwowego, tekst jedn. Dz.U. z 2015 r. poz. 1543).

Jak wskazuje wyliczenie spraw, wiele z nich zostało przekazanych do postępowania na podstawie ustaw innych niż Kodeks postępowania cywilnego.

3. Postępowanie pomocnicze – zabezpieczające

Jest to postępowanie w dużej mierze samodzielne, uregulowane w oddzielnej Części II KPC, głównie na użytek postępowania rozpoznawczego. Sąd wydając postanowienie, zazwyczaj przed albo w trakcie postępowania rozpoznawczego, może zabezpieczyć roszczenia pieniężne (czasem niepieniężne), np. rent czy alimentów.

Postępowaniem pomocniczym jest także uregulowane w art. 716–729 KPC postępowanie w razie zaginięcia lub zniszczenia akt sądowych.

W doktrynie uznaje się również za postępowanie pomocnicze:

1) postępowanie w przedmiocie zabezpieczenia dowodów;

2) postępowanie o nadanie klauzuli wykonalności tytułowi egzekucyjnemu (w stosunku do postępowania egzekucyjnego);

3) postępowanie w przedmiocie wykonalności orzeczeń sądów zagranicznych, zagranicznych ugód zawartych przed tymi sądami.

4. Postępowanie wykonawcze – egzekucyjne (sprawa egzekucyjna)

Kodeks nie definiuje pojęcia „sprawy egzekucyjnej”, jednakże pojęcie to pojawia się w art. 758 KPC. Wydaje się, że należy je rozumieć jako te, w których chodzi o przymusowe urzeczywistnienie praw i obowiązków ze stosunków prawa materialnego cywilnego. Najczęściej będą dotyczyły spraw o przymusowe wykonanie orzeczeń i innych aktów wydanych w sprawach cywilnych, stanowiących tytuły egzekucyjne określone przez przepisy Księgi trzeciej KPC (E. Wengerek). W związku ze zmianą systematyki Kodeksu postępowania cywilnego doszło do rozdzielenia Księgi drugiej na dwa niezależne działy: Księga druga – Postępowanie zabezpieczające i Księga trzecia – Postępowanie egzekucyjne.

Sprawami egzekucyjnymi w rozumieniu art. 758 KPC nie są sprawy poddane egzekucji administracyjnej, wymienione w art. 2 ustawy z 17.6.1966 r. o postępowaniu egzekucyjnym w administracji (tekst jedn. Dz.U. z 2018 r. poz. 1314 ze zm.).

Już teraz warto wspomnieć, że sprawy egzekucyjne należą do właściwości sądów i urzędujących przy tych sądach komorników sądowych, a także egzekucyjnych w ograniczonym zakresie innych organów egzekucyjnych – Policji, banków.

II. Postępowanie wykonawcze – upadłościowe

Dnia 1.10.2003 r. weszła w życie ustawa – Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz.U. Nr 60, poz. 535)4. Zastąpiła ona rozporządzenia: Prezydenta RP z 24.10.1934 r. – Prawo upadłościowe (tekst jedn. Dz.U. z 1991 r. Nr 118, poz. 512 ze zm.) oraz rozporządzenie Prezydenta RP z 24.10.1934 r. – Prawo o postępowaniu układowym (Dz.U. Nr 93, poz. 836 ze zm.). Nowa regulacja – według autorów projektu – miała na celu stworzenie warunków pozwalających na całkowite zaspokojenie wierzycieli, zwiększenie możliwości zachowania przedsiębiorstwa i jego działalności w postępowaniu naprawczym.

III. Postępowanie pozasądowe

Jest to postępowanie prowadzone przed organami niemającymi charakteru sądowego – postępowanie mediacyjne, postępowanie przed komisjami pojednawczymi w sprawach z zakresu prawa pracy oraz postępowanie przed sądem polubownym.

Postępowanie przed sądem polubownym ma charakter postępowania rozpoznawczego. Wykonanie orzeczeń sądów polubownych następuje na podstawie przepisów o egzekucji z Kodeksu postępowania cywilnego. Przepisy dotyczące sądownictwa polubownego znajdują się w Części V KPC (art. 1154–1217 KPC). Mediacja została uregulowana w art. 1831–18315 KPC.

Natomiast zasady postępowania przed komisją pojednawczą i wykonanie zawartej przed nią ugody określają przepisy Kodeksu pracy (art. 244–258).

Rozdział II. Źródła prawa cywilnego procesowego oraz obowiązywanie prawa procesowego – terytorialne i czasowe

§ 8. Źródła prawa postępowania cywilnego

I. Kodeks postępowania cywilnego – geneza i systematyka

Kształtowanie się polskiego prawa procesowego cywilnego – jednolitego dla całego państwa – rozpoczęło się bezpośrednio po odzyskaniu przez Polskę niepodległości. Do tego momentu obowiązywało prawo procesowe państw zaborczych.

W Polsce zachodniej obowiązywał niemiecki Kodeks postępowania cywilnego z 1877 r. i ustawa o sądownictwie dobrowolnym z 1898 r. Na południu wiążąca była austriacka procedura cywilna i norma jurysdykcyjna (ustawa o właściwości sądów) z 1895 r. oraz Patent niesporny z 1854 r.; dodatkowo na Spiszu i Orawie do 1922 r. obowiązywał jeszcze węgierski Kodeks postępowania cywilnego z 1911 r. W Polsce wschodniej i centralnej zastosowanie miała rosyjska ustawa postępowania cywilnego z 1864 r. (w byłym Królestwie Kongresowym do 1875 r. obowiązywał francuski Kodeks procedury cywilnej z 1806 r.).

Pierwszym zadaniem polskiego ustawodawcy było więc ujednolicenie systemu prawnego.

Kodyfikacja polskiej procedury cywilnej odbywała się w kilku etapach. W 1917 r. nad polską procedurą cywilną rozpoczęła pracę Komisja w Warszawie pod przewodnictwem J. J. Litauera. Równolegle pracowała Podkomisja w Krakowie pod przewodnictwem F. K. Fieńcha. Kolegia te weszły w skład Komisji Kodyfikacyjnej RP utworzonej w 1919 r.

W dniu 29.11.1930 r. Prezydent RP wydał rozporządzenie z mocą ustawy – Kodeks postępowania cywilnego regulujący postępowanie sporne (wprowadzono system apelacji i kasacji). W wyniku dalszych prac pod kierownictwem M. Allerhanda i K. Stefki; Prezydent RP wydał – w dniu 27.11.1932 r. rozporządzenie z mocą ustawy regulujące sądowe postępowanie egzekucyjne. Akty te scalono w jeden Kodeks zawierający część I – postępowanie sporne i część II – postępowanie egzekucyjne i zabezpieczające. Kodeks ten wszedł w życie 1.1.1933 r. Postępowanie niesporne (tj. obecnie nieprocesowe) nie zostało wówczas skodyfikowane ani zunifikowane – obowiązywały nadal regulacje państw zaborczych.

W latach 1945–1950 miało miejsce 10 nowelizacji dostosowujących prawo procesowe do socjalistycznych przekształceń ustrojowych (wprowadzono 2 instancje sądowe, zamiast 3, oraz rewizję nadzwyczajną, a także możliwość udziału prokuratora w postępowaniu cywilnym). W dniu 18.7.1945 r. Rada Narodowa wydała też dekret – Kodeks postępowania niespornego.

W 1956 r. utworzono nową Komisję Kodyfikacyjną (z udziałem takich procesualistów jak M. Msiewski, H. Trammer, J. Jodłowska). Pierwszy projekt Kodeksu został opracowany w 1960 r. i stał się przedmiotem publicznej dyskusji. Drugi projekt został opracowany w oparciu o jej wyniki w 1963 r., natomiast ostateczny – w 1964 r.

W dniu 17.11.1964 r. nastąpiło uchwalenie Kodeksu postępowania cywilnego przez Sejm. Wciąż obowiązujący Kodeks postępowania cywilnego wszedł w życie w dniu 1.1.1965 r.

Kodeks ten przeszedł w latach 1980–2011 liczne nowelizacje. Spośród nich na szczególną uwagę zasługują te, które miały miejsce po 1989 r. i które nadały Kodeksowi współczesny charakter.

Założeniem twórców Kodeksu postępowania cywilnego była kompleksowa, integralna regulacja prawna, w której znajdą się utrwalone zasady postępowania cywilnego. Istotne było także odformalizowanie i uproszczenie procedur.

Szczególnie po 1989 r. – wraz z przemianami gospodarczo-ustrojowymi – Kodeks był wielokrotnie i zasadniczo zmieniany.

Od 1990 r. zmieniła się struktura sądów powszechnych. Ustawą z 13.7.1990 r. o powołaniu sądów apelacyjnych oraz o zmianie ustawy — Prawo o ustroju sądów powszechnych, Kodeks postępowania cywilnego, Kodeks postępowania karnego, o Sądzie Najwyższym, o Naczelnym Sądzie Administracyjnym i o Krajowej Radzie Sądownictwa wprowadzono sądy apelacyjne.

W 1991 r. zmieniono prawo o notariacie i przekazano sądom wszelkie czynności, które w zakresie postępowania cywilnego wykonywały dotychczas państwowe biura notarialne.

W 1996 r. powrócono do systemu apelacji i kasacji, a w 2000 r. znowelizowano kilkadziesiąt przepisów (zwłaszcza dotyczących apelacji i kasacji, później zastąpionej przez skargę kasacyjną), w celu uproszczenia postępowania i odciążenia Sądu Najwyższego.

W 2004 r. uchwalono aż pięć ustaw zmierzających do dalszej przebudowy systemu postępowania cywilnego. Przede wszystkim ustawodawca nadał szersze znaczenie zasadzie kontradyktoryjności i dyspozycyjności, uchylając przepisy ustanawiające obowiązek orzekania o roszczeniach niezgłoszonych przez strony. Ograniczono także obowiązki informacyjne sądu. Chodziło głównie o zwiększenie aktywności stron w postępowaniu cywilnym. Następnie wyłączono do oddzielnej części i zwiększono samodzielność postępowania zabezpieczającego; znacznie ułatwiając uzyskanie ochrony prawnej w trakcie toczącego się postępowania rozpoznawczego. Wprowadzono również liczne ułatwienia dla wierzycieli w przepisach o postępowaniu klauzulowym oraz przewidziano nowe sposoby egzekucji, a także nowy system środków zaskarżenia (w tym zwłaszcza skargę o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia). Liczne przeobrażenia przeszło też postępowanie z zakresu ubezpieczeń społecznych.

W 2005 r. wprowadzono do Kodeksu przepisy o mediacji i postępowaniu pojednawczym oraz całkowicie znowelizowano unormowania dotyczące sądownictwa polubownego (arbitrażowego), które zostały przesunięte do Części V KPC. Tym samym ustawodawca uwzględnił liczne postulaty przedstawicieli doktryny o szerszym i nowocześniejszym uregulowaniu, w przepisach Kodeksu, alternatywnych metod rozwiązywania sporów (tzw. ADR).

W 2005 r. rozszerzono także ochronę wynagrodzeń pracowniczych przy egzekucji pracodawcy oraz uchwalono dwie ustawy istotne dla postępowania cywilnego: nową ustawę o kosztach sądowych w sprawach cywilnych i ustawę o Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa.

W latach 2006–2010 transponowano do KPC wiele regulacji związanych z europeizacją prawa postępowania cywilnego, co ma ścisły związek z członkostwem RP w Unii Europejskiej. Do Kodeksu implementowano więc przepisy o europejskim tytule egzekucyjnym oraz dotyczące europejskich postępowań w sprawach transgranicznych – europejskiego postępowania nakazowego i europejskiego postępowania w sprawach drobnych roszczeń. W tym też okresie licznym zmianom uległy przepisy regulujące m.in. pełnomocnictwo procesowe, kompetencje referendarzy sądowych, skład i właściwość sądu, a także skargę kasacyjną postępowanie odrębne w sprawach gospodarczych i postępowanie nieprocesowe dotyczące depozytów sądowych. Znaczne przeobrażenia przeszło też postępowanie egzekucyjne, w tym również ustawa z 29.8.1997 r. o komornikach sądowych i egzekucji (tekst jedn. Dz.U. z 2018 r. poz. 1309 ze zm.) obecnie już uchylona nowymi aktami prawnymi.

Duża nowelizacja ustawą z 16.9.2011 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 233, poz. 1381) zmienia w dużym zakresie regulacje dotyczące postępowania. Jest to obszerna nowelizacja przewidująca m.in. likwidację postępowania odrębnego w sprawach gospodarczych i poddanie spraw między przedsiębiorcami w zakresie prowadzonej przez nich działalności gospodarczej regułom ogólnym obowiązującym w procesie. Zgodnie z nowymi regułami strony i uczestnicy postępowania zostaną zobowiązani do ponoszenia tzw. ciężaru wspierania postępowania, co zostanie połączone z nowym ujęciem reguł dotyczących prezentacji materiału procesowego przez strony. Ma ona na celu usprawnienie i przyspieszenie postępowania oraz uproszczenie i zaostrzenie egzekucji. Natomiast ustawą z 10.5.2013 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. z 2013 r. poz. 654) wprowadzono właściwość odmiejscowioną na potrzeby postępowań wszczynanych drogą elektroniczną oraz wzmocniono sytuację prawną dłużnika w postępowaniu egzekucyjnym prowadzonym na podstawie tytułu wykonawczego opartego na nakazie zapłaty wydanym w elektronicznym postępowaniu upominawczym, nakazie zapłaty wydanym w postępowaniu nakazowym, upominawczym, europejskim nakazie zapłaty oraz wyroku zaocznym.

Pewnym wskaźnikiem ewolucji i kierunkiem zmian cywilnego postępowania sądowego są procesowe postępowania elektroniczne – w tym wprowadzone w ostatnim czasie do KPC – elektroniczne postępowanie upominawcze, które zresztą funkcjonuje już w praktyce, w pierwszym w Polsce e-sądzie w Lublinie.

Istotne znaczenie dla alternatywnych metod rozwiązywania sporów miała nowelizacja Kodeksu postępowania cywilnego z 10.9.2015 r. (Dz.U. z 2015 r. poz. 1595). Za cel postawiono sobie udoskonalenie i dostosowanie do aktualnych potrzeb istniejących regulacji prawnych, biorąc pod uwagę doświadczenia, aby stały się podstawą do powszechniejszego wykorzystywania mediacji i innych metod pozasądowego rozwiązywania sporów jako skutecznej metody regulowania konfliktów w sprawach cywilnych, w szczególności między przedsiębiorcami. Podstawowe założenia tej ustawy to wzrost liczby postępowań mediacyjnych podejmowanych przed skierowaniem sprawy do sądu poprzez wprowadzenie obowiązku informowania w pozwie o próbach pozasądowego rozwiązania sporu przed wszczęciem procesu, wzmocnienie obowiązków informacyjnych sądu, podkreślenie powinności sędziego w zakresie oceny celowości skierowania stron do mediacji, doprecyzowanie i uporządkowanie kwestii proceduralnych dotyczących mediacji w sprawach cywilnych, stworzenie systemu zachęt ekonomicznych dotyczących kosztów sądowych, wprowadzenie usprawnień w zakresie rozliczeń podatkowych związanych m.in. z zawieranymi ugodami, wprowadzenie regulacji dotyczących kwalifikacji stałych mediatorów, powierzeniu obowiązku prowadzenia list stałych mediatorów i ich weryfikacji prezesom sądów okręgowych, zrównanie wpływu ogłoszenia upadłości dla postępowań przed sądami powszechnymi i polubownymi, skrócenie postępowań postarbitrażowych, czy wreszcie wprowadzenie wyższego standardu dla arbitrów dotyczących ich bezstronności i niezależności w sprawie.

Istotne zmiany wprowadziła ustawa z 10.7.2015 r. o zmianie ustawy Kodeks cywilny, Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2015 r. poz. 1311 ze zm.). Celem regulacji jest zliberalizowanie przepisów o formie czynności prawnych i nowe ujęcie dokumentu w postępowaniu cywilnym. Ich efektem będzie zwiększenie dostępu do sądu poprzez poszerzenie katalogu spraw, które będą rozpoznawane w postępowaniach elektronicznych. Ma temu służyć możliwość wnoszenia pism procesowych za pośrednictwem systemu teleinformatycznego i dokonywania doręczeń elektronicznych, także w tradycyjnych postępowaniach cywilnych. Wprowadzono zmiany dotyczące przepisów normujących postępowanie rozpoznawcze, klauzulowe oraz egzekucyjne. Projektowane regulacje służą przyspieszeniu postępowań sądowych poprzez ograniczenie kognicji sądów, rozszerzenie kompetencji referendarzy sądowych i komorników sądowych. Uproszczone zostały niektóre czynności procesowe oraz zmodyfikowane te instytucje, które są wykorzystywane przez uczestników postępowań w celu przedłużania postępowań sądowych. Projektowane regulacje w zakresie postępowania egzekucyjnego zwiększą efektywność egzekucji.

Duże przemodelowanie postępowania cywilnego przewiduje nowelizacja Kodeksu postępowania cywilnego uchwalona 4.7.2019 r. i zmierzająca do przyspieszenia i uproszczenia postępowania cywilnego. Ustawodawca przewidział ponowne wprowadzenie postępowań gospodarczych i posiedzeń przygotowawczych, na których sąd najpierw ma podjąć próbę przekonania stron do polubownego zakończenia sporu, a dopiero gdy to się nie uda – wstępnie ustalić przebieg procesu w postaci planu rozprawy. Wprowadzono także instytucje nadużycia prawa procesowego oraz liczne zmiany zmierzające do przeciwdziałania takiemu nadużyciu. Zawarte są także regulacje będące próbą usprawnienia postępowania dotyczące m.in. formularzy sądowych, następstw nieopłacenia oświadczenia o rozszerzeniu powództwa, doręczeń, wydawania postanowień, wysłuchania stron, publicznej dostępności posiedzeń czy sygnalizacji uchybień, a także zmiany w zakresie kosztów sądowych.

Kodeks postępowania cywilnego składa się z Tytułu Wstępnego (art. 1–14 KPC), w którym znajdują się przepisy ogólne, oraz z pięciu części: Część I – Postępowanie rozpoznawcze (art. 15–729 KPC), Część II – Postępowanie zabezpieczające (art. 730–757 KPC), Część III – Postępowanie egzekucyjne (art. 758–1088 KPC), Część IV – Postępowanie międzynarodowe (art. 1096–1153 KPC), Część V – Sąd polubowny (arbitrażowy) (art. 1154–1217 KPC).

II. Inne źródła prawa postępowania cywilnego

Fundamentalne zasady procesowe są uregulowane w Konstytucji RP.

Przepisy postępowania cywilnego znajdziemy w licznych ustawach ustrojowych normujących zasady funkcjonowania Trybunału Konstytucyjnego, Sądu Najwyższego, Rzecznika Praw Obywatelskich, ustrój sądów powszechnych, prokuraturę, notariat czy wykonywanie zawodu radcy prawnego, adwokata, rzecznika patentowego.

Koszty sądowe są uregulowane w KPC oraz w ustawie z 28.7.2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (tekst jedn. Dz.U. z 2019 r. poz. 785; wcześniejsza ustawa pochodziła z 13.6.1967 r.).

Istotne znaczenie ma także ustawa z 17.7.2004 r. o skardze na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy w postępowaniu przygotowawczym prowadzonym lub nadzorowanym przez prokuratora i postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki (tekst jedn. Dz.U. z 2018 r. poz. 75 ze zm.).

Ustawa ta daje obywatelom (stronom i uczestnikom) możliwość wniesienia skargi na przewlekłość postępowania sądowego i egzekucyjnego albo bezczynność sądu czy komornika. Tym samym zapewnia pełniejszą realizację prawa do sądu, w aspekcie uprawnienia do rozpoznania sprawy bez zbędnej zwłoki.

Warto podkreślić, że ustawa normująca skargę na przewlekłość postępowania odnosi się nie tylko do postępowań cywilnych, lecz także do postępowań karnych, karnoskarbowych, wykroczeniowych i sądowoadministracyjnych.

Jeżeli zaś chodzi o postępowanie nieprocesowe, to w zależności od przedmiotu charakteru tego postępowania, przepisy postępowania, oprócz KPC mogą znajdować się w innych kodeksach (w szczególności KC, KRO, KSH, KP), a także licznych ustawach, np. w ustawie z 20.8.1997 r. o Krajowym Rejestrze Sądowym (tekst jedn. Dz.U. z 2018 r. poz. 986 ze zm.), ustawie z 2.4.2009 r. o obywatelstwie polskim (tekst jedn. Dz.U. z 2018 r. poz. 1829 ze zm.), ustawie z 28.2.2003 r. – Prawo upadłościowe (tekst jedn. Dz.U. z 2019 r. poz. 498).

Przepisy proceduralne znajdują się też w rozporządzeniach Ministra Sprawiedliwości – np. dotyczącym regulaminu wewnętrznego urzędowania sądów powszechnych z 18.6.2019 r. (Dz.U. z 2019 r. poz. 1141) czy w sprawie szczegółowego trybu doręczania pism sądowych w postępowaniu cywilnym z 12.10.2010 r. (tekst jedn. Dz.U. z 2015 r. poz. 1222 ze zm.).

III. Konwencje międzynarodowe

Po akcesji RP do UE źródłem powszechnie obowiązującego prawa, w tym również procesowego, stały się także rozporządzenia Rady WE,które zostały szerzej wymienione w Rozdziale III § 3.

Oprócz tego RP jest także sygnatariuszem licznych umów międzynarodowych, spośród których dla postępowania cywilnego najistotniejsze znaczenie mają Konwencje:

1) haska z 1.3.1954 r. dotycząca procedury cywilnej (Dz.U. z 1963 r. Nr 17, poz. 90);

2) haska z 15.11.1965 r. o doręczaniu za granicą dokumentów sądowych i pozasądowych w sprawach cywilnych lub handlowych (Dz.U. z 2000 r. Nr 87, poz. 968);

3) europejska (sporządzona w Londynie) z 7.6.1968 r. o informacji o prawie obcym (Dz.U. z 1994 r. Nr 64, poz. 272);

4) haska z 18.3.1970 r. o przeprowadzaniu dowodów za granicą w sprawach cywilnych lub handlowych (Dz.U. z 2000 r. Nr 50, poz. 582);

5) porozumienie europejskie (podpisane w Strasburgu) z 27.1.1977 r. w sprawie przekazywania wniosków o przyznanie pomocy sądowej (Dz.U. z 1999 r. Nr 102, poz. 1183);

6) haska z 25.10.1980 r. o ułatwieniu dostępu do wymiaru sprawiedliwości w stosunkach międzynarodowych (Dz.U. z 1995 r. Nr 18, poz. 86);

7) konwencja z Lugano z 16.9.1988 r. o jurysdykcji i wykonywaniu orzeczeń sądowych w sprawach cywilnych i handlowych (Dz.U. z 2000 r. Nr 10, poz. 132) zastąpiona nową konwencją o jurysdykcji i uznawaniu oraz wykonywaniu orzeczeń sądowych w sprawach cywilnych i handlowych z Lugano z 30.10.2007 r. (Dz.Urz. UE L Nr 339, s. 3).

IV. Orzecznictwo

Mimo, że orzecznictwo Sądu Najwyższego nie stanowi źródła prawa, ma istotne znaczenie z punktu widzenia nadzoru judykacyjnego Sądu Najwyższego i zapewnienia jednolitości wykładni prawa. Orzeczenie Sądu Najwyższego formalnie wiąże sądy niższej instancji w danej sprawie, ale jednocześnie jest wyrazem stanowiska Sądu Najwyższego i odgrywa dużą rolę w praktyce sądowej.

Doniosłe znaczenie mają natomiast zasady prawne uchwalane przez Sąd Najwyższy. Zgodnie z art. 1 ustawy z 8.12.2017 r. o Sądzie Najwyższym (tekst jedn. Dz.U. z 2019 r. poz. 825), Sąd Najwyższy jest organem władzy sądowniczej, powołanym do sprawowania wymiaru sprawiedliwości przez zapewnienie zgodności z prawem i jednolitości orzecznictwa sądów powszechnych i sądów wojskowych przez rozpoznawanie środków odwoławczych oraz podejmowanie uchwał rozstrzygających zagadnienia prawne, oraz kontrolę nadzwyczajną prawomocnych orzeczeń sądowych w celu zapewnienia ich zgodności z zasadą demokratycznego państwa prawnego urzeczywistniającego zasady sprawiedliwości społecznej przez rozpoznawanie skarg nadzwyczajnych. Regulacja przekazująca kompetencje Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia wątpliwości co do wykładni prawa znajduje się w art. 82 i 83 SNU. Zgodnie z art. 82, jeżeli Sąd Najwyższy, rozpoznając kasację lub inny środek odwoławczy, poweźmie poważne wątpliwości co do wykładni przepisów prawa będących podstawą wydanego rozstrzygnięcia, może odroczyć rozpoznanie sprawy i przedstawić zagadnienie prawne do rozstrzygnięcia składowi 7 sędziów tego sądu. Natomiast, jak stanowi art. 83 § 1 SNU, jeżeli w orzecznictwie sądów powszechnych, sądów wojskowych lub Sądu Najwyższego ujawnią się rozbieżności w wykładni przepisów prawa będących podstawą ich orzekania, Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego lub Prezes Sądu Najwyższego może, w celu zapewnienia jednolitości orzecznictwa, przedstawić wniosek o rozstrzygnięcie zagadnienia prawnego Sądowi Najwyższemu w składzie 7 sędziów lub innym odpowiednim składzie. Z kolei uchwały pełnego składu Sądu Najwyższego, składu połączonych izb lub składu całej izby uzyskują moc zasad prawnych. Zasady prawne wiążą składy Sądu Najwyższego w ich judykaturze, chyba że zostaną uchylone (zastąpione nową zasadą) przez co najmniej taki sam skład Sądu Najwyższego.

§ 9. Zasięg terytorialny norm procesowych

W postępowaniu cywilnym obowiązuje zasada terytorialności. Oznacza to, iż każdy sąd orzekający, także w sprawach z elementem obcym, stosuje własne prawo procesowe obowiązujące w jego siedzibie, czyli lex processualis fori.

Od tej zasady istnieją jednak wyjątki wprowadzone w przepisach prawa europejskiego lub międzynarodowego. Wówczas regulacje mogą przewidywać stosowanie przepisów prawa procesowego tego państwa, na którego żądanie dokonuje się czynności sądowej. Taką sytuację przewiduje m.in. rozporządzenie Rady (WE) Nr 1206/2001 z 28.5.2001 r. w sprawie współpracy między sądami Państw Członkowskich przy przeprowadzaniu dowodów w sprawach cywilnych lub handlowych. Sąd wzywający może zwrócić się o przeprowadzenie dowodu przez sąd wezwany zgodnie ze szczególną procedurą swojego państwa, a sąd wezwany uwzględni takie żądanie, jeśli nie jest to sprzeczne z zasadami porządku prawnego państwa wezwanego. Podobna regulacja znajduje się w art. 11351 § 1 KPC.

Czasem, aby rozstrzygnąć kwestię, czy np. uznać bądź wykonać orzeczenie sądu zagranicznego albo rozstrzygnąć, czy jest ono prawomocne, sąd polski będzie musiał sięgnąć do obcej procedury cywilnej. Dużą rolę odgrywają tu wspomniane wcześniej konwencje, np. haska z 1954 r., która w art. 14 przewiduje, iż sąd, który przystępuje do wykonania pomocy sądowej, stosuje pod względem formy ustawy własnego kraju, powinien jednak uczynić zadość żądaniu władzy wzywającej, aby została zachowana szczególna forma postępowania, o ile forma ta nie sprzeciwia się ustawodawstwu państwa wezwanego.

Jako przykład można podać ustalenie przez sąd polski, czy wyrok rozwodowy sądu amerykańskiego jest już prawomocny zgodnie z prawem amerykańskim, co jest niezbędne do uznania jego skutków na terytorium RP.

§ 10. Obowiązywanie norm procesowych w czasie

Ze względu na częste zmiany Kodeksu postępowania cywilnego zagadnienie stosowania regulacji obowiązujących w danym czasie będzie miało duży wymiar praktyczny. Na gruncie prawa intertemporalnego wyodrębniły się liczne normy kolizyjne. W aspekcie postępowania cywilnego znajdą zastosowanie 3 zasady:

1) zasada jednolitości postępowania – nakazuje ona stosowanie dotychczasowych norm procesowych do zakończenia postępowania wszczętego przed zmianą przepisów; system oparty na zasadzie jednolitości postępowania był przyjęty przez rozporządzenie Prezydenta RP z 29.11.1930 r. – Przepisy wprowadzające Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. Nr 83, poz. 652 ze zm.);

2) zasada stadiów procesowych – nakazuje doprowadzić postępowanie według dotychczasowych przepisów tylko do końca danej instancji; system ten w polskim prawie procesowym został przyjęty częściowo przy kodyfikacji prawa procesowego z 1964 r. w art. XVI § 1 ustawy z 17.11.1964 r. – Przepisy wprowadzające Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. Nr 43, poz. 297 ze zm.);

3) zasada czynności procesowych (aktualności) – nakazuje stosować prawo obowiązujące w czasie dokonywania poszczególnych czynności procesowych; nie powtarza się według nowych przepisów czynności już dokonanych; system ten został przyjęty przez zasadniczy trzon Przepisów wprowadzających Kodeks postępowania cywilnego – art. XV § 1.

O tym, która zasada ma zastosowanie, decyduje ustawodawca w przepisach przejściowych wprowadzających nowe akty prawne (nowelizacje Kodeksu postępowania cywilnego). Nie istnieje tu problem zasady lex retro non agit, gdyż nie ma w procedurze cywilnej wstecznego działania ustawy procesowej, a chodzi jedynie o jej zastosowanie do poszczególnych czynności procesowych.

§ 11. Dopuszczalność drogi sądowej

Droga sądowa w znaczeniu sensu stricto to postępowanie przed sądami powszechnymi i Sądem Najwyższym.

Droga sądowa sensu largo zaś to postępowanie przed jakimkolwiek sądem, także przed sądami administracyjnymi i wojskowymi.

Pojęcie drogi sądowej występuje w Konstytucji RP w art. 77 ust. 2, który stanowi, że ustawa nie może nikomu zamykać drogi sądowej dochodzenia naruszonych praw lub wolności. Natomiast art. 175 ust. 1 Konstytucji RP stanowi, iż wymiar sprawiedliwości w Rzeczypospolitej Polskiej sprawują Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy administracyjne i sądy wojskowe. Zapewnienie możliwości dochodzenia roszczeń przed sądem wynika z prawa do sądu zawartego w art. 45 Konstytucji RP, a także regulacji międzynarodowych – art. 6 ust. 1 EKPC oraz art. 14 ust. 1 MPPOiP.

Doprecyzowanie tej regulacji na gruncie procedury cywilnej znajduje się w art. 2 § 1 KPC, zawierającym zasadę dopuszczalności drogi sądowej i domniemanie występowania drogi sądowej we wszystkich sprawach cywilnych.

W zasadzie każde roszczenie procesowe, sformułowane jako żądanie zasądzenia, ustalenia lub ukształtowania stosunku prawnego, niezależnie od jego merytorycznej zasadności, jest objęte drogą sądową, jeżeli dotyczy podmiotów, których pozycja w ramach tego stosunku prawnego jest równorzędna (wyr. SN z 11.1.2017 r., IV CSK 112/16, Legalis).

Szerokie rozumienie sprawy cywilnej i dopuszczalności drogi sądowej prowadzi do konstatacji, że w zasadzie każde roszczenie procesowe, sformułowane jako żądanie zasądzenia, ustalenia lub ukształtowania stosunku prawnego, niezależnie od merytorycznej zasadności, może być objęte drogą sądową, pod warunkiem, że dotyczy równorzędnych podmiotów. Odnosi się to również do żądania zwrotu nienależnych świadczeń o charakterze publicznoprawnym, dla których podstawę materialną stanowią przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu, w szczególności art. 410 § 2 KC (wyr. SN z 21.5.2015 r., IV CSK 549/15, Legalis).

Wielokrotnie dopiero konkretny przypadek wskazuje, czy w danej sprawie droga sądowa jest dopuszczalna.

Post. SN z 27.3.2013 r. (I CSK 402/12, Legalis), w sprawie o wpis hodowczy do księgi stadnej dla koni arabskich, prowadzonej na podstawie art. 17 ustawy z 29.6.2007 r. o organizacji hodowli i rozrodzie zwierząt gospodarskich (tekst jedn. Dz.U. z 2017 r. poz. 2132), droga sądowa jest niedopuszczalna.

Natomiast sprawy o ochronę dóbr osobistych, w których powód domaga się usunięcia skutków naruszenia dobra osobistego przez nakazanie usunięcia jego danych osobowych ze zbioru danych strony pozwanej, należą do drogi sądowej (post. SN z 15.2.2013 r., I CSK 684/12, Biul. SN 2013, Nr 6, s. 8).

Jeżeli źródłem zobowiązań stron jest umowny stosunek prawny, to nawet jeśli środki finansowe przeznaczone na realizację tej umowy mają podstawę w przepisach Unii Europejskiej i pochodzą z funduszy publicznych, których możliwość wykorzystania poprzedza decyzja administracyjna, roszczenia o ich zwrot w razie wykorzystania niezgodnie z przeznaczeniem określonym umową podlegają rozpoznaniu przed sądem powszechnym (wyr. SN z 7.10.2015 r. I CSK 878/14, Legalis).

W sprawie o opróżnienie lokalu mieszkalnego pozostającego w dyspozycji organów Policji, wniesionej przez rozwiedzionego małżonka przeciwko drugiemu małżonkowi będącemu emerytem policyjnym, któremu lokal ten przydzielono w czasie trwania małżeństwa jako funkcjonariuszowi Milicji Obywatelskiej, dopuszczalna jest droga sądowa (uchw. SN z 28.9.2016 r., III CZP 43/16, Legalis).

Dopuszczalna jest droga sądowa dla dochodzenia roszczeń podmiotów niepublicznych o zapłatę z tytułu wadliwego obliczenia i w konsekwencji nieuzasadnionego obniżenia dotacji należnej na podstawie art. 90 ust. 2 i 3 (obecnie uchylonego) ustawy z 7.9.1991 r. o systemie oświaty (tekst jedn. Dz.U. z 2018 r. poz. 1457 ze zm.). Kognicja sądu obejmuje badanie zarówno prawidłowości naliczenia dotacji oświatowej, jak i zasadności odmowy jej wypłaty (wyr. SN z 11.5.2018 r., II CSK 477/17, Legalis).

I. Bezwzględna niedopuszczalność drogi sądowej

Istnieje domniemanie drogi sądowej w sprawach cywilnych. Jest to zasada, która ulega ograniczeniom w przypadku niedopuszczalności drogi sądowej. Oznacza ona, że dana sprawa nie może być przez sąd rozpoznana, gdyż ze względu na osobę albo przedmiot nie podlega orzecznictwu sądów powszechnych. Niedopuszczalność drogi sądowej powinna być wyjątkiem od ogólnej zasady rozstrzygania sporów na drodze sądowej. Zgodnie zatem z uchwałą SN z 6.11.2008 r. (III CZP 101/08, OSNC 2009, Nr 4, poz. 57) dopuszczalna jest droga sądowa w sprawie o odszkodowanie za szkodę poniesioną na skutek wydania przed 1.9.2004 r. decyzji administracyjnej, której nieważność została stwierdzona ostateczną decyzją administracyjną po tym dniu. O dopuszczalności drogi sądowej powinien decydować cywilny charakter danej sprawy, bądź brak jej przekazania do właściwości sądów szczególnych lub innych organów (art. 2 § 3 KPC). Zgodnie z orzecznictwem Sądu Najwyższego dopuszczalność drogi sądowej zależy od okoliczności faktycznych przytoczonych przez powoda jako podstawa roszczenia, nie jest natomiast warunkowana istnieniem tego roszczenia1.

Jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z 3.7.2003 r. (III CKN 309/01, OSNC 2004, Nr 9, poz. 101): „samo posiadanie prawa, którego ochrony się żąda, potrzebne jest nie do wszczęcia, lecz do wygrania procesu. O dopuszczalności drogi sądowej sąd winien rozstrzygać, kierując się jedynie treścią pozwu, powołanymi w nim przepisami […]”.

Niedopuszczalność drogi sądowej jest tzw. bezwzględną przesłanką procesową – jest brana przez sąd pod uwagę z urzędu w każdym stadium postępowania. Brak dopuszczalności drogi sądowej spowoduje odrzucenie pozwu (art. 199 § 1 pkt 1 KPC), a jeśli postępowanie się toczy, będzie ono nieważne. Występuje ona, gdy sprawa w żadnym wypadku nie będzie mogła być rozpoznana przez sąd powszechny.

Niedopuszczalna jest droga sądowa w sprawie z powództwa spółdzielni mieszkaniowej przeciwko komornikowi sądowemu o zasądzenie opłaty za udzielenie mu na podstawie art. 2 ust. 5 ustawy z 29.8.1997 r. o komornikach sądowych i egzekucji (tekst jedn. Dz.U. z 2018 r. poz. 1309 ze zm.) (obecnie uchylonej) informacji niezbędnych do prawidłowego prowadzenia postępowania egzekucyjnego (uchw. SN z 21.10.2015 r., III CZP 66/15, OSNC 2016, Nr 10, poz. 115).

W sprawie o zwrot kosztów opieki medycznej udzielonej w innym państwie członkowskim Unii Europejskiej droga sądowa jest niedopuszczalna także po implementacji dyrektywy Parlamentu i Rady 2011/24 UE z 9.3.2011 r. w sprawie stosowania praw pacjentów w transgranicznej opiece zdrowotnej (Dz.Urz. UE L Nr 88, s. 45 ze zm.) (post. SN z 28.5.2015 r., III CZP 26/15, OSNC 2015, Nr 11, poz. 133).