Uzdrawiające emocje. Rozmowy z Dalajlamą o uważności, emocjach i zdrowiu ebook

Przedmowa do wydania z 2020 roku

Był 1990 rok, czyli trzy dekady temu. Niewielka grupka naukowców, kilku nauczycieli medytacji i filozof wybrali się w podróż do skrytej pod szczytami gór wioski McLeod Ganj nieopodal miasta Dharamsala w Indiach. Tam spędzili pięć dni z Jego Świątobliwością, Dalajlamą, dla którego wioska ta jest domem, w którym znalazł schronienie jako uchodźca z Tybetu.

Temat ich rozmowy: jak pozytywne emocje mogą pomóc w powrocie do zdrowia. W tamtych czasach zagadnienie było wysoce akademickie — nie istniały niemal żadne badania na temat związku pomiędzy naszym stanem psychicznym, a zwłaszcza emocjami, a zdrowiem biologicznym. Te wyniki, które istniały, były tylko wstępne lub niejednoznaczne, nic nie zostało stwierdzone definitywnie.

Kolejne lata przyniosły jednak falę badań, które zdecydowanie potwierdziły ten związek, wliczając w to badania szczegółowo opisujące związek umysłu i ciała. Dziś możemy powiedzieć, że to spotkanie było strzałem w dziesiątkę. Wykazano na przykład, że negatywne emocje, takie jak stres czy gniew mogą po części wpłynąć na pogorszenie zdrowia, bo wzmagają wydzielanie kortyzolu, zwanego hormonem stresu, który zarządza energią w sytuacjach kryzysowych kosztem układu krążenia i odpornościowego. Dziś wiemy, że przewlekły stres pogarsza stan biologiczny.

Niektóre z twierdzeń bronią się same, niezależnie od późniejszych odkryć. Dotyczy to, na przykład, wywodu filozofa Lee Yearly’ego na temat różnych podstaw osądu „cnót”, które w naszej rozmowie dotyczyły rozróżniania pomiędzy pozytywnymi a negatywnymi (albo zdrowymi a niezdrowymi) emocjami. Również doskonałe objaśnienie układu immunologicznego Francisco Vareli jest w pełni zrozumiałe i nie wymaga uaktualnienia.

Jeśli jednak chodzi o naszą analizę neuronauki emocji i jak to się ma do naszego zdrowia, doszło do istotnych odkryć naukowych od czasu, gdy Cliff Saron (wówczas występujący w imieniu neurobiologa Richarda Davidsona, który nie mógł przybyć na spotkanie) nakreślił te relacje. Warto dodać, że sam Cliff Saron stał się ważną postacią w badaniach nad medytacją i świadomością.

Wraz z Allanem Wallace’em, który był jednym z dwóch tłumaczy podczas naszego spotkania, Saron przeprowadził przełomowe badanie nad tym, jak medytowanie może wpłynąć na nasze zdrowie, w tym na płaszczyźnie biologicznej. Stworzyli trzymiesięczny program medytacji, obfity w badania przed, w trakcie i po. Zebrane dane jeszcze bardziej umocniły związek pomiędzy pozytywnymi stanami emocjonalnymi, jakie generuje medytacja, a asortymentem neurologicznych i psychologicznych korzyści.

Kolejnym obiecującym wątkiem była prezentacja „Uważności w medycynie”. Jon Kabat-Zinn, który opracował dobrze zbadaną metodę redukcji stresu przez medytację uważnościową (Mindfulness-Based Stress Reduction, MBSR) nauczał tej metody tysięcy specjalistów od zdrowia, pacjentów i innych osób. MBSR i korzyści z niej płynące stały się najlepiej zbadaną odmianą medytacji. W połączeniu z terapią poznawczą uważność wykazała znaczne właściwości lecznicze. Terapia poznawcza oparta na uważności (Mindfulness-based cognitive therapy, MBCT) stała się tematem wielu badań, które wykazały jej skuteczność w przypadku szerokiej gamy problemów psychiatrycznych, w tym zaburzeń odżywiania i fobii. Co więcej, wiele badań sugeruje dziś, że MBSR może pomóc także w przypadku przewlekłych bóli i wielu innych problemów zdrowotnych.

Zagadnieniem, które wprawiło Dalajlamę w zdumienie, była niska samoocena w kulturze Zachodu, idea, na którą nie ma miejsca w kulturze tybetańskiej. Jego sugestia, że lekiem na niską samoocenę byłoby współczucie dla siebie, powszechne w życiu Tybetańczyków, została przyjęta z entuzjazmem. W późniejszych latach wiele badań w psychologii zostało poświęconych współczuciu wobec samego siebie.

W chwili naszej rozmowy idea, że współczucie powinno odgrywać ważną rolę w medycynie i opiece zdrowotnej, miała marginalne znaczenie. Jednak nadejście sztucznej inteligencji i robotyki, a wraz z nimi mechanicznego wykonywania czynności medycznych sprawiają, że potrzeba współczucia w opiece nad pacjentami wysuwa się na pierwszy plan.

W 2017 roku wraz z Richardem Davidsonem zrecenzowaliśmy najlepsze badania nad medytacją (aktualnie ponad sześć tysięcy w recenzowanych czasopismach) pod tytułem „Altered Traits: Science Reveals How Meditation Changes Your Mind, Brain, and Body”. Z perspektywy trzech dekad widać jasno, że badania nad medytacją potwierdzają wiele twierdzeń i domysłów, które wyraziliśmy w trakcie tego spotkania w 1990 roku.

Te naukowe odkrycia podkreślają ponadczasowość i doniosłość naszej rozmowy z Dalajlamą. Mamy nadzieję, że naukowy impet zasygnalizowany przez ówczesny dialog nie utraci na sile, z korzyścią dla ludzkości.

Dalajlama uważnie słuchał naszych prezentacji i angażował się w aktywny i otwierający umysły dialog z nami wszystkimi. Do dziś słyszę, jak podczas swoich wystąpień publicznych opowiada słuchaczom, jak naukowcy poinformowali go, że nieprzemijający gniew niszczy zdrowie, szczególnie upośledzając skuteczność układu odpornościowego.

Na koniec naszego spotkania Dalajlama podziękował nam, mówiąc „daliście mi amunicję”.

Daniel Goleman

(Tłumaczenie — Robert Filipowski)

 Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki

Wstęp

Czy umysł może uzdrowić ciało? W jaki sposób połączone są mózg, układ odpornościowy i emocje? Które emocje kojarzymy z pomyślnością? W jaki sposób termin mindfulness (pol. uważność) funkcjonuje w kontekście medycznym? Czy etyka ma podłoże biologiczne? Jak śmierć może pomóc nam zrozumieć naturę umysłu? Z tymi pytaniami zmierzyło się w 1991 roku dziesięciu zachodnich naukowców specjalizujących się w różnych dziedzinach, którzy w ramach trzeciej konferencji „Umysł i życie” spotkali się z Dalajlamą w jego prywatnym gabinecie w Dharamsali, w Indiach. Ta książka jest zbiorem rozmów i prezentacji, które odbyły się podczas tego spotkania.

Eksperci z zakresu psychologii, fizjologii, medycyny behawioralnej i filozofii przedstawiali najważniejsze odkrycia w swoich dziedzinach i omawiali z Dalajlamą oraz najwybitniejszymi praktykami buddyzmu związki między tymi odkryciami. Poszukując tych powiązań, chcieli zwiększyć wzajemne zrozumienie i rzucić światło na relacje między zdrowiem i doznaniami emocjonalnymi.

Minęło dopiero czterdzieści lat od czasu, kiedy zachodni lekarze, biolodzy i psychologowie zaczęli zdawać sobie sprawę z istnienia związku między stanami emocjonalnymi a mentalnym i fizycznym samopoczuciem. Tymczasem buddyjscy myśliciele mają świadomość leczących właściwości umysłu od przeszło dwóch tysięcy lat. Obecność na konferencji najznamienitszego tybetańskiego buddysty umożliwiła przeprowadzenie wyjątkowej wschodnio-zachodniej syntezy myśli. Dalajlama pełnił rolę kamienia probierczego dla odkryć naukowych przedstawianych przez pozostałych uczestników.

Spotkania „Umysł i życie”

Dalajlama mieszka w Indiach od czasu, kiedy w 1959 roku wyzwolił tysiące swoich ludzi spod chińskiej opresji. W 1989 roku otrzymał Pokojową Nagrodę Nobla i zyskał powszechne uznanie jako cechujący się wyrozumiałością i pokojowym nastawieniem analityk konfliktów międzyludzkich. Mniej się mówi o jego wyjątkowym zainteresowaniu nauką; powiedział kiedyś, że gdyby nie został mnichem, chciałby być inżynierem. Kiedy mieszkał w Lhasie, gdzie spędził lata młodzieńcze, wzywano go do pałacu Potala, gdy trzeba było coś naprawić, niezależnie od tego, czy chodziło o zepsuty zegar, czy też o samochód.

Począwszy od października 1987 roku Dalajlama regularnie spotyka się z naukowcami, aby dyskutować o połączeniach i interakcjach między dziedzinami nazywanymi ogólnie naukami umysłu i życia — biologią, kognitywistyką, neuronauką i psychologią, a także filozofią życia — które mają najbliższy związek z tradycją buddyzmu. Podstawą tych spotkań są szczerość i wzajemny szacunek obu stron, czego dowodem są ich staranne przygotowanie i prywatny charakter, waga, jaką przywiązuje się do dokładnego tłumaczenia, a także czas, jaki poświęca im Dalajlama. Książki, które napisano na podstawie tych rozmów — żywię nadzieję, że należy do nich również ta — zapewniają czytelnikom poczucie bliskości i uczestnictwa w tym bezprecedensowym spotkaniu doświadczeń duchowych z najnowszymi dokonaniami nauki i starożytnej wiedzy ze współczesnym poszukiwaniem odpowiedzi.

Początki konferencji

Rozmowy zapoczątkowali w 1985 roku Adam Engle, amerykański prawnik i przedsiębiorca, oraz doktor Francisco Varela, praktykujący w Paryżu neurobiolog, pracujący dla National Center for Scientific Research (Narodowe Centrum Badań Naukowych), którzy rozumieli, jak istotne jest, by doszło do poważnego dialogu nauki z buddyzmem. Pierwsza konferencja „Umysł i życie” trwała tydzień, odbyła się w Dharamsali w Indiach i jej głównym tematem było podejście do neuronauki i kognitywistyki. Książka oparta na pierwszej konferencji powstała pod redakcją Francisca Vareliego i Jeremy’ego Haywarda i nosiła tytuł Gentle Bridges: Conversations with the Dalai Lama on the Sciences of Mind (Shambhala Publications, Boston 1993). Od tego czasu powstało kilka innych publikacji ukazujących przebiegające w atmosferze wzajemnego szacunku spotkania Dalajlamy z różnymi grupami naukowców. Wśród poruszanych przez nich tematów znajdowały się: emocje i zdrowie (będące tematem tej książki), sen i śnienie, opisane w książce Sen, śnienie, umieranie (przeł. Marcjanna Góralczyk-Przychocka, Mudra, Kraków 2001); oraz altruizm, etyka i współczucie. (Pełna historia konferencji „Umysł i życie” patrz: załącznik).

Każdy dzień rozpoczynał się od prezentacji jednego tematu, na przykład neurobiologii emocji, po którym następowały rozmowy i debata z udziałem Jego Świątobliwości, który przez cały czas wykazywał się zarówno bystrym naukowym zmysłem, jak i intensywnością i głębią analizy wykraczającą poza ramy nauki. W tej konkretnej rozmowie Dalajlama sugeruje istnienie subtelnych, nieznanych zachodniej nauce poziomów świadomości, które w przeciwieństwie do oczywistych poziomów świadomości nie są zależne od aktywności mózgowej. Dając przykład otwartego i śmiałego podejścia do rozważań, Dalajlama zapoczątkował dialog między buddyzmem a współczesną nauką. Jego Świątobliwość bardzo dobrze rozumie, że przetrwanie buddyzmu tybetańskiego będzie możliwe wyłącznie wtedy, gdy nie będzie w sposób oczywisty przeczyć odkryciom współczesnej nauki. Dalajlama powiedział, że jeśli za pomocą metod naukowych zostanie dowiedzione, iż jakiś dogmat buddyzmu jest błędny, wówczas buddyzm będzie się musiał dostosować.

Jednocześnie rozmowy pokazały również, że zachodnia nauka może bardzo mocno skorzystać na wymianie poglądów ze Wschodem. Tybetańskie wyprawy w głąb psychiki dostarczyły ogromnej wiedzy o fenomenologii umysłu, która może dać zachodnim naukowcom wiele użytecznych wskazówek, jeśli tylko będą oni skłonni ich wysłuchać. Te rozmowy są początkiem dialogu. Jednym z ich owoców jest prowadzony obecnie projekt, który wywodzi się bezpośrednio z trzeciego etapu spotkań „Umysł i życie” zaprezentowanego w tej książce: neurobiologiczna analiza stanów mózgu zaawansowanych joginów tybetańskich, pozwalająca zrozumieć przydatność ćwiczeń koncentracji.

Buddyzm i nauka, emocje i zdrowie: Dialog

Podstawowymi celami buddyzmu są przeobrażanie postrzegania i doświadczenia oraz synchronizacja umysłu z ciałem. Według nauk buddyzmu harmonizowanie umysłu z ciałem oraz przeobrażanie doświadczenia przebiegają stopniowo. Polegają na praktykowaniu różnych form medytacji oraz kierowaniu się moralnym imperatywem, nakazującym prawe postępowanie. Proces ten opiera się na świadomości współzależności wszystkich form życia oraz wynikającym z tej świadomości powszechnym współczuciu.

Tybetańscy myśliciele buddyjscy od dawna zajmowali się zdrowiem psychofizycznym i napisali wiele traktatów medycznych, z których najstarsze ukazały się już w XI wieku. Cztery główne tantry (objaśnienia) zostały przetłumaczone z sanskrytu na język tybetański w IX wieku przez lamę Wajroczanę, a nauczyciele przekazują jej treść swoim uczniom do dziś. Zgodnie z tradycją choroba jest rezultatem braku równowagi ciała psychofizycznego wynikającym ze złych emocji, takich jak gniew czy chciwość. Naukowcy, którzy uczestniczyli w trzeciej konferencji „Umysł i życie”, przeanalizowali zagadnienia podnoszone od stuleci przez buddyjskich myślicieli, stosując współczesne metody naukowe.

Zaczynamy od zachodnich systemów etycznych, których przegląd zaprezentował Lee Yearley, oraz dociekań na temat ewentualnych podstaw systemów etycznych niezwiązanych z religią. Jego Świątobliwość Dalajlama wyraził potrzebę istnienia takiego systemu, który mógłby odpowiadać miliardom ludzi zamieszkujących naszą planetę niemającym silnych przekonań religijnych. Następnie głos zabiera Daniel Goleman i wskazuje, że taką podstawą mogą być rozważania uczestników konferencji, skoncentrowane na stanach umysłu sprzyjających zdrowiu, oraz tych, które czynią ciało podatnym na choroby. Przedstawia wyniki badań, które sugerują, że negatywne emocje mogą źle wpływać na zdrowie, natomiast stany pozytywne mogą mieć działanie ochronne.

W sesji poświęconej podstawom biologicznym koncentrowano się na eksperymentalnych badaniach kluczowych dla zagadnień związanych z emocjami i zdrowiem. Rozpoczyna się ona od prowadzonej przez doktora Francisca Vareliego dyskusji na temat układu odpornościowego i jego kognitywnych implikacji. Immunologia uświadamia nam, że układ odpornościowy to prawie „drugi mózg”. Stanowi sieć wyspecjalizowanych komórek, dzięki której tożsamość potrafi przystosowywać się do różnych okoliczności. Somatyczna tożsamość jest w bardzo konkretny sposób powiązana z sieciami neuronowymi odpowiadającymi za funkcje poznawcze i stanowi podstawę nowej dziedziny nauki, psychoneuroimmunologii.

Po prezentacji doktora Vareliego i towarzyszącym jej dialogu przechodzimy do rozmowy zainicjowanej przez Clifforda Sarona o tym, w jaki sposób mózg reguluje emocje. Jego badania prowadzone wspólnie z Richardem Davidsonem jasno pokazują, w jaki sposób aktywność elektryczna mózgu jest skorelowana z mimiką twarzy oraz innymi oznakami nastroju.

Dyskusja prowadzona przez Daniela Browna na temat wpływu stresu na ciało wyszczególnia podstawy wpływu emocji na zdrowie. Doktor Brown wywołuje dyskusję na temat stresu pourazowego i sposobów jego leczenia; Dalajlama sugeruje, że w przeciwieństwie do ofiar tortur, u których wystąpiły symptomy pourazowe, przykład licznych Tybetańczyków torturowanych przez Chińczyków pokazuje, że wiara i przekonania, które nadają sens cierpieniu, mogą do pewnego stopnia pełnić rolę szczepionki.

Uważność, wyjątkowo pilna koncentracja na przeżyciach chwila po chwili, to klasyczna buddyjska praktyka, której podstawy wykłada Sharon Salzberg we wstępnie do dyskusji o stosowaniu jej w celach zdrowotnych. Pielęgnowanie pozytywnych emocji może odgrywać rolę w leczeniu chorób z całego medycznego spektrum. Jon Kabat-Zinn omawia skuteczne sposoby wykorzystania medytacji w celu rozwinięcia u pacjentów świadomości mniej podatnej na zachwiania emocjonalne — takie zastosowanie medytacji łagodzi symptomy choroby i sprzyja leczeniu.

Medycyna behawioralna wykorzystuje techniki psychologiczne do zapobiegania chorobom przewlekłym i ich leczenia. Daniel Brown przekonuje, że wiele symptomów medycznych wynika z tego, że układy fizjologiczne funkcjonują w stresie i, co za tym idzie, w stanie nierównowagi. Najnowsze techniki stosowane w medycynie behawioralnej pozwalają pacjentom na przejecie kontroli nad układami biologicznymi, które wywołują symptomy. To nowe podejście do leczenia zawiera zarówno współczesne metody, na przykład biofeedback (pol. biologiczne sprzężenie zwrotne), jak i metody starożytne, takie jak medytacja.

Zachodni psychologowie bardzo szybko zakładają, że patologie „ja”, zwłaszcza niskie poczucie własnej wartości, to zjawisko powszechne we współczesnych społeczeństwach. Jednakże Dalajlamie sam koncept niskiego poczucia własnej wartości jest nieznany. We wschodnich kulturach, których „ja” jest czymś zupełnie innym niż na indywidualistycznym Zachodzie, taki problem nie może występować. Korzenie szacunku dla samego siebie są omówione w dyskusji, która sugeruje, że „ja” na Zachodzie może napotkać na problemy, które na Wschodzie są rzadkością.

Współczesną naukę z buddyzmem łączą relacje między umysłem i mózgiem. Nauka Zachodu postrzega umysł jako cechę świadomości ugruntowanej w mózgu, tymczasem buddyzm tybetański zakłada istnienie pewnego uporządkowania świadomości, które nie jest zależne od mózgu. Czy to, że zachodnia nauka nie wyszczególnia procesów mentalnych, które nie sprowadzają się do funkcji mózgowej, oznacza, że świadomość niezależna od mózgu nie istnieje? Dalajlama przekonuje, że wyjątkowo subtelne poziomy świadomości, z których istnienia Zachód wciąż nie zdaje sobie sprawy, są osiągalne dla zaawansowanych medytujących, którzy wykorzystują je do przytomnego śnienia i świadomego umierania. Gdyby ich istnienie potwierdzono drogą naukową, oznaczałoby to konieczność wprowadzenia radykalnych zmian w paradygmatach neuronauki Zachodu.

Na końcu ma miejsce bardzo obszerna dyskusja o potrzebie współczucia i systemu etycznego, który odpowiadałby miliardom ludzi niemającym silnych przekonań religijnych. Dialog kończy się pytaniem o to, czy nowe, naukowe rozumienie powiązań między umysłem, mózgiem i zdrowiem może kiedyś stać się podstawą etyki — zestawu zasad wskazujących, jak żyć — która podtrzyma wartości promowane przez wielkie religie tego świata.

 Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki