Jak naprawdę żyły dinozaury. Zachowania zwierząt ukryte w skamieniałościach ebook

Tytuł oryginału

LOCKED in TIME

Animal Behavior Unearthed

in 50 Extraordinary Fossils

Copyright © 2021 by Dean R. Lomax

All rights reserved

Projekt okładki

Magdalena Palej

Ilustracja na okładce

© Bob Nicholls

Redaktor serii

Adrian Markowski

Redakcja

Joanna Popiołek

Korekta

Małgorzata Denys

ISBN 978-83-8295-527-9

Warszawa 2022

Wydawca

Prószyński Media Sp. z o.o.

02-697 Warszawa, ul. Rzymowskiego 28

www.proszynski.pl

Dla mojej wspaniałej mamy Anne Lomax.

Dziękuję, że wspierałaś mnie na każdym kroku.

WPROWADZENIE

Klucz do prehistorycznego świata

Czy przypominasz sobie, kiedy pierwszy raz zobaczyłeś szkielet dinozaura? Czy pamiętasz swoją odchyloną do tyłu głowę, szeroko otwarte oczy i ten zniewalający, nieskrępowany zachwyt wymieszany z grozą? Dla wielu z nas pierwsze bezpośrednie spotkanie z takim przerażającym monstrum z wielkimi zębami i łapami, ze zwierzęciem niepodobnym do żadnego współczesnego, na zawsze zapisało się w pamięci jako wspaniałe, ekscytujące przeżycie.

Jednakże czy zastanawiałeś się kiedyś, co dinozaury i inne prehistoryczne zwierzęta porabiały na co dzień? Co jadły? Jak radziły sobie podczas choroby? Albo w jaki sposób troszczyły się o swoje dzieci? Czy składały jaja, czy też były żyworodne? Poszukiwanie odpowiedzi na te z pozoru proste pytania stanowi olbrzymie wyzwanie dla paleontologów zajmujących się badaniem skamieniałości. Na szczęście czasami udaje im się natrafić na coś wyjątkowego – znalezisko, które dostarcza bezpośredniego świadectwa konkretnego zachowania i pozwala uchwycić konkretny moment w życiu dawno wymarłego zwierzęcia. Tego rodzaju odkrycia należą do najbardziej fascynujących, inspirujących i wyjątkowych zdobyczy, jakie trafiają się paleontologom.

Większość skamieniałości stanowią pozostałości kości zwierząt lub też ich odciski. Jedynie nieliczne, znajdowane bardzo rzadko znaleziska mówią nam nieco więcej na temat tego, jak naprawdę wyglądało życie prehistorycznych zwierząt – przez chwilę, tę utrwaloną w skale, możemy zajrzeć w ich świat. Tego rodzaju odkrycia, choć trudne do interpretacji, umożliwiają paleontologom złożenie w całość (lub prawie w całość) układanki i przedstawienie wiarygodnej, bo opartej na faktach, hipotezy dotyczącej życia zwierzęcia i zdarzeń towarzyszących jego śmierci.

Zauważ, że w każdym praktycznie filmie lub programie telewizyjnym poświęconym dinozaurom toczą one ze sobą nieustanne walki. Jakby tym głównie się zajmowały. W rzeczywistości jednak w literaturze naukowej opisano dotąd tylko jedno znalezisko pary dinozaurów toczących śmiertelny bój. (Drugie podobne odkrycie wciąż nie zostało formalnie opisane w publikacji naukowej). Nie oznacza to oczywiście, że dinozaury i inne prehistoryczne zwierzęta unikały pojedynków, czasami krwawych. Wynika to raczej stąd, że tego rodzaju zachowania zostają utrwalone w materiale kopalnym niezwykle rzadko. Jak myślisz, jaka jest szansa, że dwa dinozaury, które zginęły podczas walki, zaraz potem zostały przykryte świeżym osadem i uwięzione w skale, dzięki czemu ich zmagania zakończone śmiercią utrwaliły się na wieczność? Znikoma. Równie wielkim cudem jest to, że dziesiątki milionów lat później paleontolodzy odkryją skamieniałości tych rywali połączonych ze sobą w śmiertelnym zwarciu. Ich kości mogły przecież zostać zniszczone przez erozję, a wtedy zniknęłyby na zawsze.

Choć dinozaury stanowią nieduży odsetek znajdowanych skamieniałości i dostarczają zaledwie małego fragmentu wiedzy o prehistorycznej przyrodzie, to dla wielu ludzi stały się wrotami, przez które weszli w świat paleontologii i generalnie nauk przyrodniczych. W tej książce skupiłem się na wyjątkowych znaleziskach ukazujących rozmaite zachowania i perypetie dawnych zwierząt. Wśród nich są dinozaurowi rodzice opiekujący się młodymi czy dinozaury zmagające się z groźną chorobą. Ale sięgnąłem też po niezwykłe skamieniałości zwierząt należących do innych grup, zamieszkujących naszą planetę w ciągu ostatnich kilkuset milionów lat. Razem będziemy podpatrywali rytuały godowe osobników zaskoczonych w środku aktu miłosnego, odkryjemy żłobek olbrzymich rekinów, będziemy świadkami magicznego momentu narodzin gada morskiego i poznamy dziesiątki innych wyjątkowych skamieniałości.

Książka składa się z pięćdziesięciu opowieści, dzięki którym przemierzymy cały glob, odbywając zarazem podróż w czasie. Bob Nicholls ożywił te niezwykłe zdarzenia i ich bohaterów. Każdą z pięćdziesięciu skamieniałości wspaniale zilustrował, opierając się na jej historii zrekonstruowanej przez badaczy. To ważne. Wszystkie jego rysunki dochowują wierności ustaleniom nauki; powstały one na podstawie dowodów zebranych w terenie przez badaczy i analiz przeprowadzonych przez nich w laboratoriach. Pod tym względem różnią się od większości ilustracji, które zazwyczaj są jedynie przybliżeniami i uproszczeniami.

Chciałbym pokazać, że skamieniałości są nie tylko nieożywionymi przedmiotami. To także kapsuły czasu, dzięki którym dostajemy szansę podpatrzenia jakiegoś wycinka zaginionego świata – świata, którego nie znaliśmy, a teraz staje się on niezwykle nam bliski. Takie znaleziska oferują znacznie więcej niż suche fakty i wykresy; dzięki nim możemy się przekonać, że zwyczaje i zachowania charakterystyczne dla współczesnych zwierząt są zakorzenione ewolucyjnie w bardzo odległej przeszłości. Zebraliśmy te historie i opatrzyliśmy je sugestywnymi, lecz opartymi na ustaleniach nauki ilustracjami, aby pokazać, że bohaterowie tych zdarzeń, zanim zginęli, a moment ten został utrwalony dzięki procesom geologicznym, byli żywymi, oddychającymi istotami, równie prawdziwymi jak ty i ja. Oto ich historia, oto historia „życia zatrzymanego w czasie”.

ODKRYWANIE „STARYCH ZAKURZONYCH KOŚCI”

Nasze czasy to prawdziwy złoty wiek paleontologii. Nowe odkrycia następują szybko i na dużą skalę. Czy jest to dinozaur z kolorowym upierzeniem znaleziony w Azji, czy odczytanie DNA ssaka żyjącego 12 tysięcy lat temu w Ameryce Południowej, czy wreszcie zidentyfikowanie wymarłych przedstawicieli wczesnych hominidów w Afryce, kolejne doniesienia dają początek nowym falom zainteresowania paleontologią. Jeszcze nigdy nie była ona tak dostępna jak dziś, gdy wrota do wiedzy są otwarte na oścież.

To właśnie niezwykłe odkrycia paleontologiczne i relacje o nich w mediach dały początek mojej fascynacji skamieniałościami. Byłem jednym z tych dzieciaków, które w dinozaurach i wszystkich prehistorycznych istotach zakochały się od pierwszego wejrzenia. Znacie zapewne ten typ dziecka – gadające bez przerwy o dinozaurach i irytujące wszystkich historyjkami na ich temat. Dziś jestem dorosły, a paleontologia stała się moją pasją zawodową.

Poważna przygoda z paleontologią zaczęła się dla mnie od podróży do amerykańskiego stanu Wyoming w 2008 roku. Ten wyjazd określił moje przyszłe wybory życiowe. Po raz pierwszy w życiu podróżowałem z Wielkiej Brytanii do USA, w ogóle po raz pierwszy w życiu wyjechałem za granicę. Miałem osiemnaście lat i sprzedałem całą moją kolekcję Gwiezdnych wojen (nie do uwierzenia, a jednak!), a uzyskane w ten sposób pieniądze wydałem na wyjazd do Wyoming Dinosaur Center, niezwykłego muzeum znajdującego się w miejscowości o antycznie brzmiącej nazwie Thermopolis. Chciałem wziąć udział w wykopaliskach paleontologicznych z prawdziwego zdarzenia. Pierwszego dnia zostałem oprowadzony po wystawie w muzeum, a moją uwagę przykuł niezwykły eksponat: olbrzymi blok wapienia z doskonale zachowanymi malutkimi zwierzęcymi śladami. Podążyłem za nimi, nie wiedząc jeszcze, że idę tropem zwierzęcia, które 150 milionów lat temu spotkała śmierć.

Wyjaśnienie tej zagadki znajdowało się na końcu długiego szeregu odcisków. Leżał tam młodziutki jurajski skrzypłocz. Ten mały stawonóg został wrzucony przez morze do toksycznej laguny, wylądował na plecach na jej dnie, a potem próbował uciec przed śmiercią. Nie miał jednak szczęścia. Zginął z powodu braku tlenu w wodzie. Całe to dramatyczne zdarzenie sprzed kilkudziesięciu milionów lat zostało z detalami utrwalone w skale! Nie mogłem w to uwierzyć. Od tego momentu zacząłem inaczej patrzeć na skamieniałości – jak na kapsuły czasu.

Moja ekscytacja sięgnęła zenitu, gdy się dowiedziałem, że ta konkretna skamieniałość nie została jeszcze przez nikogo dokładnie zbadana. Natychmiast skorzystałem z okazji i zgłosiłem się do jednego z paleontologów pracujących w muzeum. Był nim Chris Racay. Razem zbadaliśmy okaz, a wyniki naszej pracy zostały opublikowane kilka lat później w czasopiśmie naukowym. Byłem młody i zapalony do nauki. Można powiedzieć, że znalazłem się we właściwym miejscu we właściwym czasie – w przeciwieństwie do mojego skrzypłocza.

W chwili gdy go ujrzałem, zapaliła się we mnie lampka. Była to fascynacja skamieniałościami, za którymi kryje się jakaś unikatowa historia. To właśnie skrzypłocz sprawił, że zacząłem intensywnie myśleć o napisaniu tej książki o niezwykłych, ekscytujących historiach opowiedzianych przez prehistoryczne zwierzęta.

ZACHOWANIA UTRWALONE W SKAMIENIAŁOŚCIACH

Ze względu na dramatyzm zdarzeń i czasami szybką akcję wiele zachowań zwierząt należy do szczególnie ekscytujących, choć czasami także dziwacznych przejawów funkcjonowania natury. Orzeł pikujący z dużej wysokości i chwytający rybę, jaszczurka frynosoma strzelająca krwią z oczu w obronie przed napastnikiem, lemury używające wydzielin krocionogów jako lekarstwa – bogactwo i złożoność zachowań, które rozwinęły się w królestwie zwierząt, są olbrzymie.

Jedną z frustrujących rzeczy związanych z badaniem skamieniałości jest świadomość, że nigdy nie zobaczy się żywego przedstawiciela wymarłego gatunku. To dziwne uczucie, które można porównać z tym, co czują astronomowie patrzący na odległe planety i gwiazdy – wszak nigdy nie odwiedzą obiektów, które badają. Wyjaśnienie i wydedukowanie zachowania zwierzęcia na podstawie analizy jego skamieniałości należą do wyjątkowo wymagających zadań, których podejmują się paleontolodzy. To, że się nie zniechęcają, wynika zapewne stąd, że są to zadania niezwykle fascynujące.

Tylko w jeden sposób można nabrać pewności, że jakiś prehistoryczny gatunek wykazywał takie, a nie inne zachowanie: jeśli jego przedstawiciela znajdziemy na przykład z niestrawionym posiłkiem, który był ostatnim w jego życiu, albo z zębem wbitym w kość innego zwierzęcia. Takie rzadkie znaleziska można interpretować poprzez bardzo uważne i dokładne porównanie z ich współczesnymi krewniakami i/lub odpowiednikami. Czasami taki ekosystemowy odpowiednik jest lepszym punktem odniesienia niż żyjący kuzyn wymarłego gatunku. Na przykład drozd jest żyjącym dinozaurem, co jednak nie oznacza, że nadawałby się na idealnego odpowiednika diplodoka, ponieważ oba mają radykalnie odmienny plan budowy organizmu i sposób życia. Tak samo nikt nie porównywałby przecież zachowań wiewiórki i płetwala błękitnego tylko dlatego, że oba te zwierzęta są ssakami. We współczesnych ekosystemach możemy badać zachowania zwierząt (etologię) bezpośrednio i w czasie rzeczywistym, a wyniki takich studiów wykorzystuje się do interpretowania skamieniałości (paleoetologia), aby następnie na tej podstawie zrekonstruować interakcje pomiędzy gatunkami i ich środowiskiem (paleoekologia).

Prezentowane w tej książce identyfikacje i interpretacje skamieniałości oraz hipotezy dotyczące zwyczajów prehistorycznych zwierząt oparte są na wynikach szczegółowych badań prowadzonych przez licznych paleontologów; w niektórych przypadkach są to również moje własne badania. Jednakże wspaniałą cechą nauki jest to, że nie stoi ona w miejscu, a dzięki kolejnym analizom i znaleziskom w każdej chwili mogą pojawić się nowe dowody, które zmienią nasze obecne poglądy na temat zachowań zwierząt z odległych czasów.

Miałem olbrzymią uciechę, przeczesując rozległą literaturę naukową w poszukiwaniu wyjątkowych skamieniałości ilustrujących różne zachowania wymarłych zwierząt. Badań na ten temat przeprowadzono mnóstwo, a wiele z nich dotyczy bursztynu, który słynie z tego, że zachowało się w nim sporo interakcji pomiędzy zwierzętami. Aby zachować pewną równowagę wśród pięćdziesięciu skamieniałości i dotyczących ich opowieści, starałem się wybrać takie znaleziska, które łącznie pokazywałyby olbrzymią różnorodność zachowań prostych i złożonych. Niektóre z nich to okazy niepowtarzalne, jedyne w swoim rodzaju. Inne z kolei są reprezentowane licznie i pokazują zachowania, które utrwaliły się w skałach powszechnie.

Mam nadzieję, że czytając tę książkę, poczujesz dreszcz emocji podobny do tego, który ja poczułem, gdy pierwszy raz zobaczyłem ostatnią drogę skrzypłocza sprzed 150 milionów lat. Niektóre z opisanych zachowań są osobliwe i zdumiewające, inne okażą się doskonale znane, ale żadne z nich nie jest fikcją literacką w stylu Parku Jurajskiego. To utrwalone w skałach prawdziwe historie zwierząt, które wymarły dawno temu.

***

CIĄG DALSZY DOSTĘPNY W PEŁNEJ, PŁATNEJ WERSJI

PEŁNY SPIS TREŚCI:

WPROWADZENIE. Klucz do prehistorycznego świata

1. Seks

2. Opieka rodzicielska i grupowa

3. Wędrowanie i budowanie domów

4. Walcząc, gryząc i pożerając

5. Kronika osobliwości

PODZIĘKOWANIA

POLECANA LITERATURA