Starożytność ebook

Pamięci mojej Matki

Wstęp

Zapewne każdy czytelnik literatury historycznej zetknął się z tablicą chronologiczną — zestawieniem dat i krótkich informacji o wydarzeniach, które nastąpiły w określonym przez datację czasie. Niniejsza publikacja rozszerza tę formułę. Po pierwsze, skorzystano z tablicy chronologicznej, w której dacie towarzyszy szersza objętościowo i treściowo nota o wydarzeniach. Po drugie, niektóre z not zostały uzupełnione o komentarz, czyli jeszcze obszerniejszą prezentację problematyki historycznej związanej z danym wydarzeniem czy procesem historycznym. Stąd, kalendarium niniejsze mogłoby zostać określone jako tablica chronologiczna z komentarzami. Nazwa ta mogłaby być jednak niejasna dla niektórych odbiorców, w związku z tym w podtytule zastosowano bardziej rozpoznawalne słowo — kalendarium. W tej formie ujęto podstawy wiedzy faktograficznej o najrozleglejszej czasowo epoce historycznej — starożytności.

Starożytność to pierwsza epoka historyczna, rozpoczynana w IV tysiącleciu przed naszą erą (pojawienie się pisma i pierwszych cywilizacji), a kończona często w V wieku naszej ery (schyłek i upadek cesarstwa zachodniorzymskiego). Określenia — starożytność, dzieje starożytne — mogą być w pełni właściwie stosowane tylko w odniesieniu do historii obszarów Bliskiego Wschodu, Afryki Północnej, wybrzeży Morza Śródziemnego, Europy Południowej i częściowo Zachodniej. Historia pozostałych terytoriów globu ma na ogół charakter zbyt odrębny kulturowo i chronologicznie, więc zaliczanie ich do dziejów starożytnych ma jedynie znaczenie umowne. Wszystkie epoki historyczne (oprócz omawianej, następujące po niej średniowiecze, nowożytność i dzieje najnowsze) są etapami najogólniejszej periodyzacji dziejów powszechnych. Ich mała precyzyjność i umowny charakter są wpisane w ten model postrzegania przeszłości. Za ich zaakceptowaniem w nauce historycznej przemawia jednak długa i ugruntowana tradycja oraz powszechne rozpoznawanie epok, także przez osoby niezajmujące się bliżej historią.

Twórcami zrębu koncepcji podziału dziejów na epoki byli renesansowi humaniści, którzy własne czasy (nowożytność) uważali za odrodzenie ideałów i sztuki antyku grecko — rzymskiego (starożytność, łac. antiquitas), a tysiąc lat pomiędzy starożytnością i nowożytnością uznali za niedarzoną przez siebie szacunkiem epokę pośrednią (średniowiecze od łac. media aetas — „wieki średnie”).

Źródła naszej wiedzy historycznej o starożytności często nie pozwalają na jednoznaczne i precyzyjne datowanie wydarzeń. Z tego powodu, daty przed I tysiącleciem p.n.e. na ogół mają charakter dyskusyjnych propozycji specjalistów, czego charakterystycznym przykładem są bardzo duże rozbieżności w podawaniu dat ramowych panowania faraonów egipskich. Dyskusyjne są więc również daty podane w prezentowanych tablicach. Precyzyjność i wiarygodność dat rośnie wraz z upływem kolejnych stuleci epoki.

Dziedzictwo starożytności, w ciągu minionych wieków i obecnie, wywierało znaczący wpływ na kulturę. Już w okresie jej trwania zarysowały się bowiem właściwie wszystkie istotne problemy egzystencji człowieka oraz społeczeństwa. Rozwinęła się również większość zasadniczych dziedzin ludzkiej aktywności. Mają też dzieje starożytne nieodparty urok splendoru dawnych czasów, nieustannie stanowiący ważny wątek opracowywany na wszelkich obszarach kultury.

Wracając jeszcze do kwestii formy niniejszej pracy, kalendarium jest specyficznym sposobem opowiadania o historii i należy zadać sobie pytanie o przydatność tej formy historiograficznej dla Czytelnika. W odróżnieniu od dominujących pod względem znaczenia i liczebności form narracji problemowo-chronologicznej, kalendarium jest narracją „poszarpaną”. Noty przy datach dotyczą wszak spraw różnych, a łączy je występowanie problemów w określonym czasie. Wydaje się, że taki układ mniej przydatny jest dla Czytelnika szukającego analitycznej narracji o większych tematach. Natomiast, bardzo pomocny dla kogoś, kto chce zorientować się w różnorodnych wydarzeniach rozgrywających się w miarę upływu czasu w bliskim sąsiedztwie chronologicznym. Poza tym, należy też tutaj rozważyć walor dydaktyczny takiego opracowania — jest ono bowiem bliskie elementom vademecum.

Dla ułatwienia korzystania z tablic korzystne będzie zapoznanie się z poniższymi uwagami o charakterze konstrukcyjnym.

W kolejnych tablicach chronologicznych z komentarzami prezentowane są informacje dotyczące każdego z regionów cywilizacyjnych z osobna. Publikacja kończy się indeksami ułatwiającymi odnalezienie postaci, miejscowości i nazw etnicznych oraz komentarzy, a także bibliografią.

Jeśli do jednej daty odnoszą się dwie noty (lub więcej), kolejne noty rozpoczynają się od znaku myślnika. W notach dotyczących władców umieszczono daty ich panowania, przy pozostałych postaciach daty ramowe życia. W tablicy wspomniano tylko najistotniejszych władców, ich listy nie są więc kompletne, a dobór oczywiście dyskusyjny. W przypadku istotnych dla zrozumienia kontekstu historycznego powiązań treści jednej noty chronologicznej z inną, jest to sygnalizowane frazą: patrz niżej lub patrz wyżej. Jeśli przywoływana w ten sposób nota znajduje się w odległym miejscu tekstu, po frazie tej przywołany jest także początek datacji, jako wskazówka ułatwiająca znalezienie fragmentu, na przykład: patrz niżej — ok. 1430…. Dla ułatwienia orientacji w tekście i zaznaczenia treści szczególnie istotnych, niektóre fragmenty tekstu są zaznaczone przez podkreślenie lub wytłuszczenie czcionki. Podkreślenia sygnalizują również powiązania komentarzy z pojęciami pojawiającymi się w tekście głównej noty chronologicznej. Wytłuszczoną czcionką zaznaczono także daty szczególnie istotne historycznie, przy czym podstawą wąskiego ich wyboru jest tradycja nauczania historii na poziomie polskiego liceum ogólnokształcącego.

Jeśli chodzi o chronologiczną precyzję, jest ona ograniczona do podawania dat rocznych. Dokładniejsza datacja (miesiąc, dzień) występuje tylko przy wydarzeniach szczególnie istotnych lub tam, gdzie wymaga tego jasność narracji. Wielu wydarzeń starożytnych nie sposób wydatować dokładniej, a tam, gdzie jest to możliwe, Czytelnik bez trudu doprecyzuje datację korzystając z łatwo dostępnych w Internecie informatorów encyklopedycznych.

Istotnym wyzwaniem był wybór właściwej formy nazw osobowych i miejscowych. Przyjęto założenie, że podawana jest ta forma, która wydaje się najczęściej używana w literaturze polskiej ostatnich dziesięcioleci. W przypadkach wątpliwych inne formy imienia lub nazwy podawane są w nawiasie. Odnośnie do imion faraonów egipskich, przyjęto zasadę, że oprócz imienia najczęściej używanego w literaturze, w nawiasach umieszczone są ponadto pierwsze z imion ceremonialnych i ostatnie, będące imieniem osobistym. Jest to zapis minimalny — tradycyjna tytulatura faraona egipskiego składała się w rzeczywistości z pięciu „wielkich imion”. Imiona rzymskie podawane są kursywą tylko wtedy, gdy występują w oryginalnej pisowni łacińskiej (warto tutaj zauważyć, że rzymskie imiona i nazwiska mają swój specyficzny porządek, a informacje o tej kwestii są łatwo dostępne w literaturze lub Internecie). Odstąpiono od zwyczaju pisania nazw miejscowych kursywą, gdyż wymuszałoby to rozróżnienie, które są nazwami oryginalnymi z czasu, którego dotyczy nota, a które występują w innej z możliwych postaci — co nadmiernie komplikowałoby przekaz.

Książka niniejsza przygotowana została z myślą o udostępnianiu w różnej postaci — tak tradycyjnie drukowanej, jak i w formatach cyfrowych. Z tego względu, w indeksach zrezygnowano z tradycyjnego odsyłania do odpowiedniej strony tekstu. Obok haseł indeksu znajdują się natomiast odsyłacze do odpowiedniej tablicy (cyfra łacińska) i daty, pod którą dane słowo pojawia się w tekście (na przykład: Gilgamesz — I ok. 2600 p.n.e.). Rozwiązanie to niestety nie jest tak poręczne, jak podanie strony, ale przy zmienności numeracji stron wydawało się w obecnej postaci publikacji najlepszym rozwiązaniem.

Książka ta nie powstałaby bez inspiracji i wkładu pracy kilku — poza autorem — osób. Moim nauczycielom akademickim z Instytutu Historii Uniwersytetu Łódzkiego — ś.p. profesorowi Waldemarowi Ceranowi oraz niegdysiejszemu magistrowi, a obecnie także profesorowi Maciejowi Kokoszce, winien jestem wdzięczność za rozwinięcie moich zainteresowań starożytnością poprzez rzetelnie i z pasją wykonaną pracę dydaktyczną. Mojej ś.p. mamie Elżbiecie, świadkowi początków pracy nad tekstem i życzliwemu pomocnikowi, wdzięczność moją wyrażam poprzez dedykację tej książki. Wreszcie, nie ukończyłbym pracy nad nią bez także życzliwego wsparcia mojej żony Joanny. Oprócz znoszenia godzin przy komputerze, wyłączających mnie z życia rodzinnego, jest ona także pierwszą czytelniczką i recenzentką niniejszego tekstu. Jej wyczucie filologa pozwoliło mi uniknąć wielu stylistycznych raf i językowych potknięć — mam nadzieję, że z korzyścią dla wygody odbioru Czytelników.

W obecnych czasach nie ma już specjalistów od całej historii, a nawet od całej historii starożytnej — specjalizacja w nauce postępuje. Dodatkowo, osobiście nie mogę określić się nawet mianem specjalisty w jakiejś dziedzinie starożytności. Praca ta jest wynikiem moich wieloletnich zainteresowań i ma charakter popularyzatorski. Biorąc pod uwagę te okoliczności, nie było możliwe całkowite uniknięcie w tekście kontrowersyjnych uproszczeń czy pominięć najnowszych wyników badań. Podstawą opracowania są uznane publikacje o charakterze syntetycznym, podręcznikowym. Wiedza w nich zawarta była w pewnych kwestiach poszerzana o informacje z publikacji bardziej szczegółowych. Jednakże, skorzystanie z obszernych monografii czy źródeł historycznych było możliwe w bardzo ograniczonej liczbie przypadków.

Pomimo obaw, oddaję jednak tę pracę w ręce Czytelników z nadzieją, że dla kogoś, kto zaczyna zaawansowaną przygodę ze starożytnością, książka ta powinna być wystarczającą i owocną pomocą.

Dla czytelnika zainteresowanego współwystępowaniem w czasie wydarzeń rozgrywających się w poszczególnych regionach cywilizacyjnych, przygotowano mocno skróconą wersję niniejszej publikacji w formie tradycyjnej tablicy synchronistycznej. Tabelę tę można pobrać pod adresem internetowym:

https://drive.google.com/file/d/1i4gmLTwyaJ3VHMI8SRKwIwAmD3I8wOj6/view?usp=sharing

Kalisz, luty 2023 r.

Tablica I. Mezopotamia, Syria, Azja Mniejsza i Persja do początku epoki hellenistycznej

Około 3800 r. p.n.e. — najstarszy poświadczony wytop brązu w Mezopotamii.

Około 3700 — ok. 3200 r. p.n.e. — okres Uruk (Warka), Sumerowie przybyli do południowej Mezopotamii w kilku falach i podbili autochtonicznych mieszkańców kultury El-Obeid. Archeologicznie były to czasy przełomu między epoką kamienia i brązu. Sumerowie zajmowali się głównie rolnictwem i hodowlą bydła, owiec, kóz, świń. Mieszkali w trzcinowych chatach, znali też niewypaloną cegłę. Konieczność prowadzenia prac irygacyjnych na większą skalę spowodowała łączenie się małych wspólnot w większe jednostki terytorialne z władzą scentralizowaną i grodem obronnym jako centrum. Wyłoniła się arystokracja (posiadacze lepszych gruntów) i niewolnicy (na skutek walk między plemionami). Ceramikę tej kultury, wytwarzaną na kole garncarskim, pokrywano charakterystyczną szarą polewą.

Kultura El-Obeid (al Ubajd), najstarsza zidentyfikowana kultura na obszarze południowej Mezopotamii (późniejszego Sumeru), rozwijająca się od około drugiej połowy V tysiąclecia do podboju sumeryjskiego około 3700 r. p.n.e., archeologicznie należąca do epoki kamienia. Pochodzenie ludności jest nieznane. Obejmowała swoim zasięgiem rozległe tereny od Mezopotamii (Iraku), Syrii, do być może części Persji (Iranu). Podstawą gospodarki było rybołówstwo i kopieniackie rolnictwo. W kulturze tej obozowiska nomadów sąsiadowały z wsiami o zabudowaniach z plecionych mat i gliny, rzadko z suszonej cegły. Obok wsi zaczęły pojawiać się też pierwsze osiedla typu miejskiego z budowlami świątynnymi i magazynami gospodarczymi (Eridu, Ur, Uruk). Świątynie te, wraz z pobudowanymi obok pomieszczeniami gospodarczymi, mogły stanowić miejsca przechowywania przedmiotów kultu religijnego oraz zapasów plemion koczowniczych. Wokół tych budowli zaczęły wyrastać coraz większe osady. O takim przebiegu tego procesu świadczyć mają sumeryjskie nazwy pierwszych miast-państw: Lagasz — „skarbnica”; Ur — pełna wersja Urim — „odrzwia”, symbol skarbca.

Około 3500 r. p.n.e. — pierwsze w historii użycie kół garncarskich, pojazdów kołowych oraz siły pociągowej zwierząt na terenie Mezopotamii. Na tabliczce glinianej z rejestrem świątynnym z Uruk zachował się piktogram przedstawiający wóz w kształcie sań z kołami. Z drugiej połowy IV tys. p.n.e. pochodzą królewskie wozy grobowe znalezione w Kisz i Suzie. Te i inne znaleziska spowodowały uznanie tezy, że przełomowy wynalazek koła — i jego zastosowanie w transporcie i garncarstwie — jest dziełem Sumerów. Pierwsze wozy były czterokołowe.

W okresie tym w południowej Mezopotamii powstały najstarsze miasta.

Druga połowa IV tys. p.n.e. — prawdopodobne przybycie Protohetytów (Hatytów) do Azji Mniejszej. Lud ten stał się posiadaczem tych terenów do czasu przybycia z Bałkanów Protoanatolijczyków (przodków Hetytów) w końcu III tys. Nieindoeuropejscy Hatyci i indoeuropejscy Hetyci, pomimo podobieństwa nazwy, nie mieli wspólnego pochodzenia. Hatyci mówili językiem hattili (hatyckim). Od Hatytów pochodzi nazwa kraj Hatti, pierwotnie oznaczające terytorium wokół miasta Hattusa (około 160 km na wschód od dzisiejszej Ankary); potem określenie to stosowano także do późniejszego państwa Hetytów.

Około 3200 — ok. 2800 r. p.n.e. — okres Dżamdat Nasr w południowej Mezopotamii — archeologicznie pokrywający się częściowo z epoką brązu.

Około 3200 r. p.n.e. — wczesna postać pisma klinowego w Mezopotamii — prawdopodobnie pierwszy stosunkowo dobrze rozwinięty system pisma. Znaki pisma wyciskano rylcem trzcinowym w mokrych tabliczkach glinianych, pozostawianych następnie do wyschnięcia lub wypalanych. Pierwsze wersje pisma składały się z piktogramów (obrazki przedstawiające przedmioty w uproszczonej formie), później ulegały one daleko idącej stylizacji. Pierwsze wersje pisma klinowego składały się z około 800 znaków i służyły celom praktycznym (zapiski administracyjno-gospodarcze), potem zaczęto w nich utrwalać opowieści historyczne i poezję.

Przed i około 3000 r. p.n.e. — początki cywilizacji sumeryjskiej w południowej Mezopotamii (Sumer) i okres protopiśmienny w jej dziejach. Była to pierwsza cywilizacja ludzka. Użycie brązu w Mezopotamii (prawdopodobnie przez Sumerów) oraz powstanie pierwszych miast-państw w Sumerze.

Sumerowie, lud azjanicki, przybyły być może z okolic doliny Indusu. W południowej Mezopotamii stworzyli szereg jednostek politycznych (miast-państw) o rozwiniętej gospodarce i kulturze (system religijny).

Okres protopiśmienny w Sumerze (inaczejokres Uruk) wyróżnia się niezwykłym natężeniem przemian. Po wcześniejszym rozwoju osadnictwa na południu, zasiedlono także północny Sumer (okolice Nippur) i zastosowano pług w rolnictwie. Ludność stopniowo opuszczała wsie i przenosiła się do ośrodków miejskich dla ochrony przed najazdami i rabunkami nomadów oraz sąsiednich państw. Powiększające się miasta (na przykład Uruk z 70 do 100 ha powierzchni) stały się ośrodkami wymiany idei i katalizatorami rozwoju cywilizacji. W miastach powstawały monumentalne, zdobione freskami budowle świątynne (na przykład świątynia w Eridu). W sztuce dominowała tematyka religijna (na przykład zaślubiny bogini Inany z Amauszumgalaną) oraz wojenna (karaszum — sceny masowego mordowania jeńców po zwycięstwie). Doniosły historycznie był rozwój pierwszego systemu pisma. Początkowo pismo było obrazkowo-cyfrowym systemem znaków służących rachunkowości gospodarczej i pozwalającym jedynie na mnemotechniczny zapis sformalizowanych informacji, których pełne znaczenie pisarz odtwarzał z pamięci. Z czasem znaki obrazkowe stylizowano i upraszczano, aż powstał abstrakcyjny system znaków, będący kombinacją klinów odciskanych na tabliczkach glinianych (pismo klinowe). Sumeryjski system pisma klinowego był adaptowany przez kolejne ludy do potrzeb ich odmiennych języków (na przykład akadyjski).

Miasto — państwo jest określane jako osada, w której obecne są przynajmniej dwa spośród trzech elementów: co najmniej 5 tys. mieszkańców, użycie pisma, obecność monumentalnych centrów obrzędowych (Clyde Kluckhon).

Miasta — państwa Sumerów. Nieduże, na ogół samodzielne organizmy polityczne. Do największych i najważniejszych należały: Ur, Eridu, Larsa, Nippur, Lagasz, Uruk, Sippar, Szuruppak. Rozrastały się na skutek przenoszenia się w ich obręb ludności z terenów wiejskich, zagrożonej rabunkiem ze strony plemion nomadów lub armii sąsiednich państw. Miastami — państwami rządzili kapłani — ensi (patesi), obok których wyrosła z czasem władza naczelników wojskowych. Władcy wznosili świątynie, pałace, grobowce. Centrum miasta była świątynia i należące do niej zabudowania, w części gospodarcze. Podstawą gospodarki było rolnictwo wykorzystujące wylewy Tygrysu i Eufratu oraz zbudowany z ich powodu system kanałów nawadniających. Znaczna część gruntów należała początkowo do wolnych członków wspólnot. Miasta-państwa zamożność zawdzięczały też rozwojowi rzemiosła i handlu. Sumerowie wypracowali dla celów administracji oraz gospodarki, w tym rzemiosła, liczne wynalazki i osiągnęli duże umiejętności inżynieryjne. Należały do nich: pismo klinowe, suszone i wypalane cegły, koło garncarskie i do wozu, wóz zaprzężony w parę wołów, brąz (stop miedzi i cyny), kolorowe szkło, wysoki poziom złotnictwa. Wpływy Sumerów docierały, prawdopodobnie dzięki kontaktom handlowym, do Azji Mniejszej i Egiptu.

Ustrój Sumerów w początkach ich cywilizacji. Na podstawie wskazówek z mitów i późniejszej literatury (na przykład epos o Gilgameszu) można przyjąć, że w okresie protopiśmiennym i częściowo protodynastycznym, naczelna władza w miastach państwach sumeryjskich należała do króla kapłana (en — „pan”), sprawującego ją w czasach pokoju. Towarzyszyło mu zwoływane w sytuacjach kryzysowych zgromadzenie ludowe (unkin — „ogólne zgromadzenie”), które wybierało przywódcę wojskowego (lugal) na czas wojny oraz sądziło przestępców. Główne miasta Sumeru zawierały też przymierza (liga Nippur) przeciwko najeźdźcom z zewnątrz (Akadowie).

Powstanie miast — państw w Sumerze — poglądy nauki. Przyczyny tego kluczowego dla początków cywilizacji zjawiska są ujmowane i rozwijane w historiografii w ramach kilku koncepcji:

1) Głównym czynnikiem państwowotwórczym był system irygacyjny (państwa hydrauliczne). Struktura społeczna i przestrzenna miast-państw oraz ich władza (despotyzm orientalny) powstały w wyniku wyłonienia się elity zarządzającej budową i utrzymaniem kanałów irygacyjnych. Bez ich rozbudowy niemożliwe było powiększenie plonów. Ich nadwyżki przejmowała w końcu elita władzy (Karl August Wittfogel).

2) Miasto — państwo powstało w wyniku połączenia sąsiednich wiosek pod władzą kapłana (ensi, patesi), który był namiestnikiem bogów i zwierzchnikiem zarządców rozbudowywanego systemu irygacyjnego. Nadwyżki żywności magazynowano w świątyniach i utrzymywano z nich rzemieślników oraz elitę władzy. Kiedy miasta zaczęły prowadzić wojny sąsiedzkie, obok kapłana wyłoniła się władza naczelnika wojskowego (lugal) (Julian Steward).

3) Zapoczątkowane już wcześniej państwo tworzy duże systemy irygacyjne i dopiero później rozwija się dzięki ich dalszej rozbudowie (Robert McAdams).

4) Istotnym czynnikiem państwowotwórczym jest wojna — a więc konieczność zorganizowania obrony lub najazdu. Walki między osadami o ziemię i potrzeba zorganizowania zarządu na podbitych terenach kształtowały elitę władzy (R. Carneiro).

5) Miasta-państwa tworzyły się poprzez rozrost osad wokół ośrodków świątynnych.

Religia i kultura Sumerów. Religia politeistyczna. Na czele panteonu stała boska para Inanna i Dumuzi; istotną rolę odgrywała też wiara w demony. Wyobrażenia sumeryjskie obejmowały wizję świata złożonego z płaskiego dysku ziemi (ki) unoszącego się na słodkowodnym oceanie ziemskim (apsu). Elementy te zawarte były w wielkiej kuli uniwersum, której górna połowa była niebem (an), a dolna podziemnym tajemniczym światem (kur). Wierze tej towarzyszyły mity o stworzeniu świata i człowieka. Elementem kultu były monumentalne świątynie z wielostopniowymi zigguratami (sztucznymi piramidalnymi wzniesieniami).

Sumerowie pozostawili bogatą literaturę: dokumenty gospodarcze, teksty prawne (kodeksy Urukagina, Urnammu, Lipitisztara), literatura piękna — pierwsze arcydzieło: poemat o Gilgameszu (będący epopeją o treści mitologicznej).

Pierwszeństwo cywilizacyjne Sumerów. W latach 1930 — 1956 n.e. uczony amerykański Samuel Noah Kramer tłumaczył, a od 1946 r. n.e. publikował, różnorodne teksty sumeryjskie zachowane na tabliczkach glinianych odnajdowanych przez archeologów. W słynnej książce „Historia rozpoczyna się w Sumerze” (1956 r. n.e.) wymienił 27 rzeczy, doświadczeń i zdarzeń po raz pierwszy w historii zarejestrowanych właśnie w źródłach sumeryjskich i odtąd stale obecnych w rozwoju cywilizacyjnym człowieka. Były to pierwsze: 1) szkoły, 2) przypadek przekupstwa przez jałmużnę, 3) przypadek przestępczości młodocianych, 4) wojna nerwów, 5) dwuizbowe zgromadzenie polityczne, 6) dziejopisarz, 7) przypadek obniżenia podatku, 8) księgi prawodawcze i „Mojżesz”, czyli reformator religijny, 9) precedens prawny, 10) farmakopea (księga recept lekarskich), 11) kalendarz rolniczy, 12) eksperyment ogrodniczy, 13) kosmogonia i kosmologia, 14) prawa moralne, 15) „Hiob” jako postać dotykana ciężkimi doświadczeniami i patrząca na nie w perspektywie religijnej, 16) przysłowia, 17) bajki zwierzęce, 18) filozoficzne „nicowanie słów”, 19) raj, 20) „Noe” jako uczestnik potopu, 21) opowieść o zmartwychwstaniu, 22) „święty Jerzy” — jako postać zmagająca się ze złem uosobionym w postaci fantastycznej bestii, 23) Gilgamesz jako bohater poszukujący nieśmiertelności w świecie bogów i ludzi, 24) literatura epicka, 25) pieśń miłosna, 26) katalog książkowy, 27) złoty wiek pokoju.

Początki cywilizacji.  Część badaczy (Grafton Elliot Smith, lord Raglan, Thor Heyerdahl) uznało, że podobieństwo i złożoność pierwszych cywilizacji jest wynikiem ich wspólnego pochodzenia. Miałyby wywodzić się z Egiptu lub Sumeru. Obecnie przeważa pogląd, że cywilizacje mogły powstawać niezależnie, jako kolejny etap rozwoju różnorodnych społeczeństw, co niewyklucza ich wzajemnych oddziaływań.

Około 3000 r. p.n.e. — początki wytopu brązu i produkcji narzędzi z niego, użycia cegły suszonej, na terenie Mezopotamii. Użycie koła garncarskiego na terenie Syrii i Palestyny (wynalazek najpewniej przejęty od Sumerów).

— wczesny okres brązu i kultura Kury-Araksu w Armenii. Ludność należąca do etnicznego kręgu huryckiego wytwarzała czarną i czerwoną polerowaną ceramikę dużej urody, ze stylizowaną ornamentacją. Wpływy kultury sięgały do Syrii i Palestyny.

Początek III tysiąclecia p.n.e. — do Mezopotamii wkroczyły koczownicze plemiona semickie — Akadowie. Stopniowo przeszły na osiadły tryb życia tworząc miasto i rozległe państwo Akad. Po długich walkach pokonały Sumerów i zasymilowały się z nimi (okres sumero-akadyjski, patrz niżej — ok. 2130…). Na terytorium ziemi Kanaan (późniejszych: Syrii, Palestyny i Fenicji) przybyły plemiona Kanaanejczyków, tworząc wiele drobnych państewek. Była to ludność o rozwijającej się i dość wysokiej nieco później kulturze (handel, rzemiosło, rolnictwo, własny język i pismo literowe, pałace, świątynie, dzieła sztuki), podlegająca od XV w. p.n.e. wpływom Mezopotamii i Egiptu.

III tysiąclecie p.n.e. — początki państw Urartu i Elam (patrz niżej — ok. 2500…) oraz miast - państw fenickich (Sydon, Sur — gr. Tyrus, Gubla — gr. Byblos, Sarepta, Arados, Berytos, Ugarit) z królami na czele.

Urartu (teren dzisiejszej Armenii), państwo Chaldów (spokrewnionych z Hurytami, nazwa Chaldowie wywodzi się od głównego boga panteonu urartyjskiego — Chaldi, przypominającego swym charakterem greckiego Zeusa), którzy utworzyli je wykorzystując dostęp do surowców z gór Armenii (dość duże obszary urodzajnej ziemi, pomimo górzystego charakteru kraju, duże złoża metali i minerałów). Urartyjczycy — niscy, atletycznej budowy — byli mistrzami jazdy konnej. Stolicą państwa było miasto Tuszpa nad jeziorem Wan. Władcy tytułowali się panami czterech stron świata (tytulatura przejmowana później przez innych monarchów; patrz niżej). Świetność Urartu przypadła na X — IX w. p.n.e. W VIII w. p.n.e. król Sardur II zdobył północną Syrię, aby uzyskać dostęp do M. Śródziemnego. Państwo promieniowało kulturą hurycką na Asyrię; zostało przez nią podbite w II połowie VIII w. p.n.e. Sto lat później stało się łupem Scytów, potem Medów, upadło około 600 r. p.n.e.

Dolina Araksu i okolice jeziora Wan, szczegółami topograficznymi pasują do biblijnego opisu raju, okolice te mogą być też prastarym obszarem występowania wielu cenionych gatunków roślin (np. drzewo morelowe, sprowadzone stąd do Rzymu przez wodza i smakosza Lukullusa) i zwierząt. Stąd teren ten jest czasami wiązany zarówno z biblijnym rajem, jak i miejscem lądowania arki Noego (góra Ararat). Historię Urartu i Armenii starożytnej wielu historyków tratuje jako dwa etapy dziejów jednego kręgu terytorialno-kulturowego.

Fenicja, kraj na wschodnim wybrzeżu Morza Śródziemnego, u stóp Gór Libanu. W III tysiącleciu p.n.e. powstały tu miasta zamieszkane przez ludność semicką, która według własnej tradycji przybyła znad Morza Czarnego. Fenicjanie (zwani też Sydończykami) żyli głównie z rzemiosła i handlu. W okresie tym powstały pierwsze miasta-państwa fenickie, rządzone przez królów. Wtedy też rozpoczęły się kontakty z Egiptem (wywóz drewna z Fenicji, egipskie wyprawy wojenne do Fenicji) i z Mezopotamią (wyprawy Sumerów i Asyryjczyków do Fenicji).

Około 2750 — ok. 2650 r. p.n.e. — I okres wczesnodynastyczny w Sumerze.

Charakterystyka. Narastał proces zanikania wsi i koncentrowania się ludności w miastach otaczanych potężnymi murami obronnymi. Przyczyną tego procesu były najazdy plemion zewnętrznych, a po ich ograniczeniu przez sojusz — ligę Kingir, walki pomiędzy miastami państwami o pograniczne ziemie uprawne lub o dominację polityczną. Wewnętrzny pokój i bezpieczeństwo mogła zapewnić tylko hegemonia jednego państwa nad innymi. Na pewien czas udało się to miastu — państwu Kisz i ten fakt zachęcać mógł do rywalizacji następców.

Około 2650 — ok. 2550 r. p.n.e. — II okres wczesnodynastyczny w Sumerze.

Charakterystyka. Przekazy mityczne, epickie opowieści i źródła archeologiczne skłoniły badaczy do określania tego okresu, jako „wieku bohaterskiego”, czyli na wpół legendarnego okresu starć wojennych i panowania pierwszych znanych ze źródeł wybitnych przywódców politycznych (król Kisz Mebaragesi, król Uruk Gilgamesz, słynny bohater eposu sumeryjskiego; obaj — patrz niżej). Ciągłe walki doprowadziły do ostatecznego zaniku wsi i skupienia się ludności w większych silnie obwarowanych miastach. Rządzili nimi początkowo królowie-kapłani (en), którzy z czasem musieli przejąć obowiązki dowódcy (jak król Kisz Mebaragesi) lub też tracili znaczenie na rzecz wyrastających u ich boku przywódców wojskowych królów-wodzów (lugal). Lugal był początkowo dowódcą wybranym tylko na czas wojny przez zgromadzenie wolnych mieszkańców. Gdy jednak stan wojny stał się niemal permanentny, lugal czynił swoją władzę w mieście bezterminową i sprawował ją w oparciu o gwardię niewolnych (częściowo byłych jeńców, którym darował życie). Owi „gwardziści” walczyli dla niego, pracowali (w okresie pokoju, przy budowie i oczyszczaniu kanałów irygacyjnych lub budowie świątyń), jadali z nim w pałacu (egal) i utrzymywali się z nadań ziemskich od władcy — swojego właściciela. Lugal dążył też do zastąpienia wyboru przez zgromadzenie — jako źródła nadania władzy — sankcją religijną w postaci wyboru przez boga. Z czasem władza lugal stawała się dziedziczna i prowadziła do powstania dynastii. Władca dbał też o sytuację ubogich warstw społecznych, pilnując przestrzegania ich praw przez możnych oraz egzekwując wykonanie wyroków sądowych wymierzonych w interesy warstw zamożnych. Poszerzało to społeczną podstawę jego władzy nad państwem.

Obok tytułów en i lugal, pojawił się także nowy tytuł: ensi (lub dokładniej ensiak, później po akadyjsku iszszakkum). W III tysiącleciu p.n.e. nosili go władcy mniejszych niezależnych miast i miast-państw. Pod koniec tego tysiąclecia, za panowania III dynastii z Ur, tytułem ensi określano podległego królom Ur zarządcę prowincji. A w końcu słowo to oznacza już tylko „głównego zarządcę prac ornych”, co zresztą było pierwotnym jego znaczeniem.

Około 2630 — ok. 2600 r. p.n.e. — Mebaragesi (Enmebaragesi), król sumeryjskiego miasta-państwa Kisz (najstarszy potwierdzony historycznie władca zaliczany do I dynastii z Kisz). Był przykładem władcy, który łączył funkcję króla-kapłana (en), z królem-wojownikiem (lugal). Prawdopodobnie ścierał się z Elamem (wschodnim sąsiadem Sumeru). Mebaragesi, lub co bardziej prawdopodobne jego syn Agga (ostatni król I dynastii z Kisz), został pokonany przez słynnego Gilgamesza, króla Uruk i bohatera wielkiego eposu sumeryjskiego. Po tym wydarzeniu władza królewska przeszła do Uruk. Jeśli pokonanym był Agga, to przedtem przyjął on Gilgamesza jako zbiega i osadził następnie na tronie w Uruk, po czym doczekał się jego buntu.

Około 2600 r. p.n.e. — Gilgamesz (Bilgamesz), król sumeryjskiego miasta — państwa Uruk (władca zaliczany do I dynastii z Uruk, jako piąty jej król). Postać na wpół legendarna, choć jej historyczne istnienie jest uznawane przez większość badaczy. Według legendy, przekazanej w Eposie o Gilgameszu, był synem bogini Ninsun i króla Lugalbandy. Historycznie pochodzenie władcy jest trudne do precyzyjnego ustalenia, poza ogólnym faktem przynależności do pierwszej dynastii miasta-państwa Uruk (pierwotna nazwa sumeryjska Unug, biblijna Erech, dzisiejsza Warka). Tradycja przypisała mu wzniesienie potężnych murów obronnych Uruk i odbudowę świątyni Enlila w Nippur. Najważniejszym politycznym sukcesem Gilgamesza wydaje się zwycięstwo nad dawnym swym protektorem, królem Kisz Aggą. Zwycięstwo to zakończyło hegemonię Kisz w Sumerze i być może panowanie I dynastii z Kisz. Stało się ono z czasem powodem uznania Gilgamesza za boga i czczenia go od około 2400 r. p.n.e., choć nie w ramach oficjalnego panteonu bogów. Gilgamesz jako bóg uważany był za obrońcę ludzi i sprawiedliwego sędziego w świecie umarłych. Po Gilgameszu królem Uruk był jego syn Urlugal, a po nim jeszcze sześciu mało znanych władców.

Legendarne dzieje Gilgamesza są ważnym wątkiem spuścizny literackiej Mezopotamii, w której o królu tym opowiada kilka poematów. Najbardziej znana jest akadyjska wersja Eposu o Gilgameszu, opracowana na podstawie wcześniejszych wersji w okresie średniego państwa babilońskiego (dokładniej w XIII w. p.n.e.) na 12 tabliczkach i w tej postaci odkryta w 1853 r. n.e. w ruinach pałacu i biblioteki króla asyryjskiego Assurbanipala w Niniwie.

Epos ten ukazuje mityczne przygody Gilgamesza: przyjaźń z człowiekiem Enkidu i wędrówka po drewno cedrowe do gór Libanon, walka z ich strażnikiem potworem Humbabą, odrzucenie zalotów bogini Isztar, śmierć Enkidu i epicka podróż Gilgamesza do obdarzonego nieśmiertelnością Utnapisztiego (sumeryjski Noe) po zioło przywracające młodość (i w końcu utracone przez bohatera), opowieść o świecie umarłych.

W eposie znajdują się także informacje o pewnej wartości źródłowej, na przykład opis Uruk i garść danych o jego ustroju politycznym.

Około 2550 — ok. 2335 r. p.n.e. — III okres wczesnodynastyczny w Sumerze.

Charakterystyka. Rozwój pisma i stan zachowania jego zabytków spowodował, że od tego okresu dopiero zaczyna się udokumentowana źródłowo historia polityczna miast-państw sumeryjskich. Dokonał się postęp w dziedzinie piśmiennictwa. Doskonalono fonetyczny system zapisu, zaczęto spisywać teksty literackie, prawne, gospodarcze i epistolarne. Pismo pozwoliło tym samym na utrwalenie i przetrwanie ustnej tradycji z okresów wcześniejszych.

Osadnictwo sumeryjskie skupiło się wzdłuż trzech głównych odnóg Eufratu: 1) głównego koryta na zachodzie, stanowiącego politycznie dominujący region centralny, gdzie rozwijały się najznaczniejsze miasta-państwa: Mari, Sippar, Kisz, Abu Salabich (pozostałości dotąd nieodnalezione), Nippur, Szurupak, Eresz, Uruk, Ur, Eridu;

2) odnogi Iturungal na północy, wychodzącej w okolicy miasta Sippar; leżały nad nią miasta: Adab, Umma, Kidingir, Patibira, Ararma (akadyjskie Larsa);

3) tzw. odnogi Lagasz (wychodzącej od Iturungalu w okolicy tego miasta), nad którą leżały: Zabalam, Girsu, Lagasz, Nina.

Obszary między Eufratem a Iturungalem rozdzielał centralny step (edin), pełniąc też rolę obszaru buforowego, rozdzielającego obszary zasiedlone. Miasta- państwa nieustannie prowadziły rywalizację o pograniczne tereny uprawne. Napięcia i wojny na tym tle przyspieszyły proces przechodzenia ludności z małych otwartych wsi do wielkich warownych miast.

Gospodarka ówczesnych miast sumeryjskich opierała się na rolnictwie, ogrodnictwie, hodowli i rybołówstwie — co oznacza, że duża liczba mieszkańców miast pracowała na okolicznych polach, nie zajmując się zajęciami na ogół uznawanymi za miejskie. Przedmiotem handlu były na ogół towary luksusowe. Taki stan rzeczy wynikał po części z dużego rozwarstwienia majątkowego i społecznego ludności. Szczegóły ustroju tych ośrodków nie są znane.

Centrum miasta była świątynia lokalnego bóstwa, której organizację warunkowała tradycja, a na czele której stał zarządca jej gospodarki i zarazem władca miasta — ensi, rezydujący w giparu, będącym częścią świątynnego kompleksu budynków. Żona władcy kierowała świątynią boskiej małżonki patrona miasta, a ich dzieci świątyniami potomstwa pary królewskiej bogów. Innymi przybytkami kierowali urzędnicy — sangu („rachmistrzowie”). Gospodarczo świątynia była samowystarczalna, posiadając własne ziemie (częściowo wypuszczane w dzierżawę za połowę plonów), spichlerze, młyny, piekarnie, stada osłów, bydła i owiec.; a także zatrudniając wyspecjalizowanych pracowników.

Pałac królewski, częściowo odrębny gospodarczo od świątyni, opierał się na pracy niewolników, będących oszczędzonymi od egzekucji jeńcami wojennymi. Podstawowym obowiązkiem władcy były: obrona miasta, egzekwowanie prawa, organizowanie robót publicznych (kopanie kanałów irygacyjnych, budowa fortyfikacji i świątyń). Miał on przywilej wydawania w pierwszym roku panowania dekretów regulujących prawo.

Ambitni i silni władcy sumeryjskich miast-państw podejmowali próby sięgnięcia po tytuł króla Kisz, będącego zwyczajowym potwierdzeniem hegemonii nad Sumerem, przynoszącym okresowy pokój i rozstrzyganie sporów na drodze arbitrażu. Okresy te nie trwały jednak długo.

Około 2550 r. p.n.e. — Mesilim, władca nieokreślonego sumeryjskiego miasta -państwa nad odnogą Eufratu — Iturungalem, tytułujący się królem Kisz (co oznaczało hegemonię polityczną w regionie i zwierzchność nad okolicznymi państewkami). Mesilim był zwierzchnikiem ensi Ninkisalsi, władcą Adab (ensi był tytułem monarchy zależnego od potężniejszego władcy) oraz ensi Lugalszagengur, władcy Girsu. Rozsądził także spór graniczny między Girsu (podlegało Lagasz) i Ummą, zmuszając oba miasta do poddania się sądowi najwyższego sumeryjskiego boga Enlila w Nippur. Jako wykonawca wyroku wytyczył linię graniczną. Umma w późniejszym okresie dążyła do zmiany rozstrzygnięcia na swoją korzyść (patrz niżej).

Późniejsza tradycja przypisała także Mesilimowi fundację świątyni boga słońca Utu w Ararma oraz boga patrona miasta Ningirsu w Girsu.

Około 2500 r. p.n.e. — początki państwa Elam.

Elam, obejmował żyzne tereny na wschód, od doliny dolnego Tygrysu i pozostawał pod wpływem kultury Mezopotamii (zwłaszcza Sumerów, od których przejęto m.in. pismo klinowe). Stolicą państwa była Suza. Miało ono na ogół charakter federacyjny. Z czasem Elam osiągnął wysoki poziom kultury. W 639 r. p.n.e., po długiej wojnie został zniszczony przez Asyrię, ale nie zdołała ona go już zająć. Około 600 r. p.n.e. Elam zajęli Persowie, korzystając z jego osłabienia. Persowie ulegli wpływom wyższej kultury pokonanego Elamu (przejęcie języka i pisma), przenieśli też stolicę swego poszerzanego państwa do Suzy.

Około 2494 — ok. 2465 r. p.n.e. — Urnansze, król sumeryjskiego miasta — państwa Lagasz. Za jego panowania rozgrywał się kolejny etap sporu granicznego między Ummą i Lagasz. Urnansze walczył z władcą Ummy Pabilgaltuk’iem (którego wziął do niewoli) i nieznanym z imienia władcą Ur.

Około 2480 — ok. 2461 r. p.n.e. — Mesanepada, król sumeryjskiego miasta-państwa Ur, założyciel I dynastii z Ur. Władzę objął po poprzednikach, władcach Ur, rywalizujących pod względem znaczenia politycznego z Uruk w czasach panowania następców Gilgamesza. Pozostawili oni po sobie słynny królewski cmentarz z pochówkami królów i królowych, wyposażonymi w mistrzowsko wykonane przedmioty ze złota i półszlachetnych kamieni; razem z władcami pochowano służbę, która zapewne miała im towarzyszyć w drodze na tamten świat. Najbardziej znane były imiona królowej Szudiad(anak) („Modląca się za swego ojca”) i król Meskalamszar (Meskalamdug, „Bohater powiększający kraj”).

Mesanepada, będąc władcą Ur, przyjął tytuł króla Kisz. Biorąc pod uwagę wcześniejszą dominację polityczną państwa Kisz w Sumerze, można uznać ten gest za oznakę hegemonii Mesanepady nad Sumerem. Jego następcy nie nosili już tego tytułu, więc władzę zwierzchnią musiało przejąć inne sumeryjskie miasto-państwo, być może Mari.

Lista następców tego władcy jest trudna do ustalenia. Wydaje się, że byli to jego synowie: Meskiagnuna (około 2460 — ok. 2441 r. p.n.e.) i Aanepada (około 2440 — ok. 2431 r. p.n.e.), następnie władzę objął syn Aanepady — Meskiagnan.

Około 2466 — ok. 2455 r. p.n.e. — Akurgal, król sumeryjskiego miasta-państwa Lagasz. Syn Urnansze (patrz wyżej). Za jego panowania rozgrywał się kolejny etap sporu granicznego między Ummą i Lagasz. Jego przeciwnikiem był ensi Usz, władca Ummy, do którego wysyłano poselstwa z protestami, spotykające się z jego strony jedynie z obelgami.

Około 2454 — ok. 2425 r. p.n.e. — Eanatum, król sumeryjskiego miasta-państwa Lagasz. Syn Akurgala (patrz wyżej). Stoczył wiele zwycięskich walk o charakterze obronnym — odpierając ataki: Elamu ze wschodu, a z północy Subartu (na terytorium późniejszej Asyrii) i sumeryjskich Kisz, Akszak i Mari. Na korzyść Lagasz rozwiązał też zadawniony spór graniczny z Ummą. Po zamordowaniu jej władcy Usz’a, podczas wewnętrznego powstania, Eanatum zaatakował Ummę, po czym wspólnie z jej nowym władcą Enakalli wytyczył granicę według dawnych decyzji Mesilima. Ummie pozostawiono tylko niektóre pola na zasadzie dzierżawy, co stało się zarzewiem nowych sporów za panowania następców Eanatuma. Swoje zwycięstwo nad Ummą kazał uwiecznić na słynnej płycie kamiennej, zwanej Stelą sępów.

W wyniku tych sukcesów Eanatum rozciągnął swoją władzę na południową Mezopotamię (Sumer), narzucając swe zwierzchnictwo także miastom: Ur, Uruk, Eridu, Larsa. Tym samym doprowadził do okresowego zjednoczenia politycznego Sumerów. Eanatum wznosił liczne świątynie i pałace. Dbał o rolnictwo (zwiększenie sieci kanałów irygacyjnych) i ulepszył technikę wojenną.

Połowa III tysiąclecia p.n.e. — okres dominacji sumeryjskiego miasta-państwa Lagasz. Jego władca Eanatum (patrz wyżej), około 2450 r. p.n.e. pobił wojska władcy miasta Ummy i podbił południową Mezopotamię (Sumer), narzucając swe zwierzchnictwo miastom: Ur, Uruk, Eridu, Larsa. Tym samym doprowadził do okresowego zjednoczenia politycznego Sumerów. Jeden z następców Eanatuma, jego bratanek Entemena, z powodzeniem odpierał najazdy Elamitów.

W późniejszym okresie ściąganie danin i zagarnianie ziemi przez władców Lagaszu i arystokrację doprowadziło do powstania, które wyniosło do władzy Urukagina (około 2370 r., patrz niżej).

Około 2424 — ok.2405 r. p.n.e. — Enanatum I, król sumeryjskiego miasta-państwa Lagasz, brat i następca Eanatuma (patrz wyżej). Za panowania Enanatuma I nastąpił wzrost siły państwa Umma, podporządkowanego już poprzednio Lagasz (o konflikcie — patrz wyżej). Umma zajęła tereny pograniczne Lagasz, po czym odcięła dopływ wody do granicznego kanału nawadniającego. Uniemożliwiło to uprawę ziem, z których część plonów było należnych Lagasz w ramach umowy dzierżawnej. Następnie nowy ensi Ummy — Urlumma na czele najemników najechał Lagasz. Następca tronu Lagasz — Entemena, rozgromił najeźdźców i prawdopodobnie zabił Urlummę. Tron Ummy objął bratanek poległego — IL, któremu udało się wydostać z pogromu. Także niszczył on urządzenia irygacyjne nawadniające dzierżawione od Lagasz pole.

Około 2404 — ok. 2375 r. p.n.e. — Entemena, król sumeryjskiego miasta-państwa Lagasz. W odpowiedzi na blokowanie pogranicznych kanałów irygacyjnych przez Ummę i dla uniknięcia kolejnej wojny, kazał wykopać kanał dalej na wschodzie od Tygrysu. Kanał ten przekształcił się jednak w główne koryto rzeki, która nadmiernie nawodniła południowy Sumer, zamuliła pola i spowodowała znaczne obniżenie plonów.

Około 2400 — ok. 2391 r. p.n.e. — Enszagkuszana, sumeryjski władca Ur. Zdołał połączyć unią personalną niepodległe miasta państwa Ur i Uruk, przyjmując tytuł król-kapłan Sumeru i król narodu — to doniosłe wydarzenie na wieki utrwalone zostało w tytulaturze królewskiej. Pokonał również miasta państwa Akszak i Kisz (jego króla Enbiesztara wziął do niewoli). Jego dziedzictwo przejął władca Ummy Lugalkiniszedudu (patrz niżej).

Około 2380 — ok. 2361 r. p.n.e. — Lugalkiniszedudu, sumeryjski władca miasta-państwa Umma. Uznawany za władcę wybitnego, odszedł od chronicznego sporu granicznego z Lagasz o tereny pograniczne i skoncentrował swoją aktywność na podporządkowywaniu sobie państw na południowy zachód od Ummy. Narzucił swoją władzę już poprzednio połączonym unią przez Enszagkuszana (patrz wyżej — ok. 2400…) słynnym państwom Uruk i Ur nad Eufratem. Następnie sięgnął po upragniony wśród władców tytuł króla Kisz, oznaczający posiadanie hegemonii politycznej nad całym Sumerem. Po tych osiągnięciach dążył do ustabilizowania władzy w warunkach pokoju — w tym celu zawarł pakt o nieagresji i związek braterstwa z Entemeną (patrz wyżej), królem Lagasz.

Około 2351 — ok. 2340 r. p.n.e. — Urukagina (Uruinimgina), sumeryjski król miasta-państwa Lagasz. Początkowo był wysokim dostojnikiem w Lagasz. Stanął na czele powstania spowodowanego przez ściąganie danin z ludności i zagarnianie ziemi drobnych właścicieli przez władców Lagaszu i arystokrację. Po zwycięstwie powstańców Urukagina został patesim (władcą). Jego faktyczna uzurpacja tego urzędu została w źródłach wyjaśniona, jako wybór przez boga Ningirsu spośród 3600 osób. W ramach zwyczajowego przywileju wydawania dekretów regulacyjnych w pierwszym roku panowania, przeprowadził szereg reform (zbiór Prawa Urukaginy): osłabiających arystokrację, ugruntowujących wysoką pozycję kapłanów i poprawiających położenie wolnej ludności (zarządzenia porządkowe, umorzenie długów, potwierdzenie prawa własności prywatnej), centralizujących zarządzanie majątkiem świątyni (pod hasłem przywrócenia bogu jego prawa własności). Wzmocnił też wspólnoty gminne. Za jego panowania Lagasz doznało niszczącego najazdu ze strony nowego władcy Ummy Lugalzagesi (patrz niżej). Urukagina panował nadal jako król Girsu, ale ostatecznie prawdopodobnie podczas najazdu Akadów dostał się do niewoli i w niej zmarł.

Około 2340 — ok. 2316 r. p.n.e. — Lugalzagesi, sumeryjski władca Ummy, wykorzystał osłabienie państwa Lagasz i podbił je dzięki poparciu niezadowolonej z reform arystokracji. Podbił także Uruk, Ur i Larsę. Stolicą powstałego w ten sposób państwa uczynił Uruk. Tym samym stał się on kolejnym zjednoczycielem Sumerów, rozbitych wcześniej politycznie na państwa-miasta. Około 2350 r. Lugalzagissiego pokonał król Akadu Sargon I Wielki (patrz niżej), w czasie tworzenia własnego imperium obejmującego tereny znacznie rozleglejsze od Sumeru. Po tym zwycięstwie Sargon przyjął tytuł ogólnosumeryjski król Kisz.

Około 2340 — ok. 2315 r. p.n.e. — Sargon I (Wielki) z Akadu (Szarrukin), król Akadu i twórca pierwszego semickiego (i pierwszego w historii) imperium obejmującego Mezopotamię (w tym cały Sumer), Syrię, cześć Azji Mniejszej, Cypr, Elam. W młodości był ogrodnikiem, po czym osiągnął stanowisko podczaszego na dworze Urzababy, króla miasta-państwa Kisz. Późniejsze legendy sugerowały jego boskie pochodzenie — miał być synem kapłanki-małżonki boga, która po urodzeniu syna powierzyła go w uszczelnionym smołą trzcinowym koszyku falom rzeki (częsty motyw wiązany z życiem bohaterów-założycieli), z której wyłowił go ogrodnik i późniejszy przybrany ojciec. Sargon jako władca tytułował się królem Kisz, a w późniejszych latach także królem narodu i głównym oraczem Enlila. Podbił miasta-państwa Uruk i Lagasz, kraj Elam, miasta Mari, Jarmutium i Ebla oraz Liban (Cedrowy Las). W sumie połączył pod swą władzą rozległe tereny Międzyrzecza i północnego wybrzeża syryjskiego. Wydaje się, że główną jego troską było zabezpieczenie szlaków handlowych. Głównym spoiwem państwa była silna zawodowa armia (zorganizował taką jako pierwszy władca w historii). Na podbitym przez siebie obszarze, zamieszkiwanym przez różne plemiona, Sargon starał się ujednolicić administrację i gospodarkę, aby scementować rozległe państwo. Wprowadził jednolity system miar i wag, co wpłynęło na rozwój handlu. Kazał przekopać nowe kanały. Rozbudował znacznie pałac w Akadzie, aby pomieścić liczny dwór, do którego włączył także niektórych arystokratów z podbitych miast państw. Pod koniec panowania zmagał się z powstaniem na obszarach Sumeru. Jednym z ostatnich przedsięwzięć była odbudowa zniszczonego miasta Kisz i osiedlenie w nim rozproszonej wcześniej ludności. Zaborczą politykę Sargona kontynuowali jego następcy tytułujący się panami czterech stron świata. Sargon miał dwóch synów bliźniaków Rimusza i Manisztusu oraz córkę Enheduannę, późniejszą arcykapłankę — małżonkę boga księżyca Nanna, patrona Ur oraz wielką poetkę. Jest ona pierwszym znanym z imienia twórcą literatury w dziejach.

Około 2340 r. p.n.e. — zdobycie Ur przez Sargona I z Akadu. Decydujący moment walki o opanowanie Sumeru, ze względu na duże znaczenie Ur pośród sumeryjskich miast-państw.

Druga połowa XXIV w. p.n.e. — Sumerowie ulegli naporowi semickich Akadów, którzy dysponowali m.in. znajomością łuku. Ludy semickie wyszły ze swych siedzib między Syrią a Mezopotamią w końcu IV i na początku III tys. p.n.e.

2315 — 2307 r. p.n.e. — Rimusz, król akadyjski. Syn i następca Sargona Wielkiego (patrz wyżej). Oprócz stosowanych przez ojca środków polityczno-wojskowych (zastępowanie lokalnych pokonanych władców namiestnikami akadyjskimi, burzenie murów podległych miast), Rimusz odnowił zwyczaj masowego mordowania jeńców (karaszum), czym chwalił się w inskrypcjach zawierających dokładne liczby straconych wrogów. Prowadził w ten sposób kampanie wojenne przeciwko państwom-miastom sumeryjskim: Ur, Kazallu, Adab, Zabalam, Umma i Kidingir oraz elamickiemu Parahszum (pokonany król Abalgamasz) na wschodzie. W sumie źródła podają ponad 50 tys. zamordowanych i wziętych do niewoli — co można przyjąć za liczbę wiarygodną. Rimusz — nadmiernie interesujący się Sumerem i zaniedbujący starania o panowanie nad północnymi i wschodnimi szlakami handlowymi — zraził do siebie część dworzan. Podobno zginął zamordowany przez nich miedzianymi szpilami służącymi do nawlekania i przenoszenia cylindrycznych pieczęci.

2306 — 2292 r. p.n.e. — Manisztusu, król akadyjski. Syn Sargona Wielkiego, brat bliźniak i następca Rimusza. Utrzymał pod swą władzą Nippur i Elam. Zdobył Anszan i Szirihum (kraje na południe od Elamu), miał też walczyć z nieustalonymi bliżej 32 miastami za morzem. Z pomnika — obelisk Manisztusu — wiadomo o szerokiej skali nabywania ziemi pod osadnictwo wojskowe. Zerwał ze zwyczajem masowego mordowania jeńców. Zginął zamordowany w trakcie spisku pałacowego.

2291 — 2255 r. p.n.e. — Naramsin, król akadyjski. Syn i następca Manisztusu (patrz wyżej), wybitny władca, kontynuator polityki Sargona. W początkach jego panowania zmniejszyło się znaczenie dynastii akadyjskiej. Uniezależniło się od Akadu miasto-państwo Kisz, a wraz z nim prawie cała południowa Mezopotamia. Naramsin powziął jedynie zwycięską kampanię wojenną przeciwko Elamowi, przejmując tytuł jego króla Potężny i umieszczając go przed własnym królem Akadu. Elam zapewne miał zamiar pójść w ślady Kiszu, ale teren ten był zbyt ważny dla interesów Akadu ze względu na przebiegający przez niego szlak handlowy na wschód. Kilka lat po wstąpieniu Naramsina na tron zawiązała się przeciwko Akadowi szeroka koalicja: na południu Kisz, Umma i Uruk, na północnym wschodzie Simurrum i Nawar, na północnym zachodzie Mari, a także niezidentyfikowane państwa określone w źródłach jako Mardamanu i Maganu (Egipt?). Naramsin, dysponujący jedynie siłami ojczystego Akadu, pokonał wojska przeciwników w dziewięciu kampaniach przeprowadzonych podczas jednego roku. Odzyskał tym samym południową Mezopotamię aż do wybrzeża morskiego. Bogowi Enlilowi okazał wdzięczność za swe zwycięstwo (za to, że „osądził jego sprawę, oddał w jego ręce kierowanie ludem i pozwolił mu nie mieć żadnego przeciwnika”) rozpoczynając odbudowę poświęconej mu świątyni Ekur w Nippur. Potem Naramsin kontynuował podboje na terenie Asyrii i Libanu (Cedrowego Lasu) i przybrał stary zaszczytny tytuł króla czterech stron świata. Następnie podbił Syrię po brzeg Morza Śródziemnego (między innymi Armanum — Aleppo i Ebla — Tell Mardich). Poddani Naramsina, uważający jego oszałamiające sukcesy za oznakę boskości, po uzyskaniu przyzwalającej odpowiedzi wróżebnej od bogów, ubóstwili władcę jeszcze za jego życia i wystawili mu świątynię. Było to postępowanie niezwykłe i sprzeczne z dotychczasową tradycją mezopotamską. Po okresie świetności za jego między innymi panowania Akadowie ulegli Gutejczykom z gór Iranu.

Pan (król) czterech stron świata, najwyższy tytuł monarszy wprowadzony przez władców semickich. Wielokrotnie używany przez władców Wschodu, był swoistym odpowiednikiem późniejszych — perskiego króla królów i europejskiego cesarza. Wszystkie te tytuły oznaczały zwierzchnictwo nad innymi władcami (królami), którzy w warunkach imperiów starożytnych zachowywali często znaczną samodzielność, pomimo formalnej podległości władcy imperium.

2254 — 2231 r. p.n.e. — Szarkaliszarri, król akadyjski. Syn i następca Naramsina (patrz wyżej). Za jego panowania znaczenie Akadu stopniowo malało, czego wyrazem był powrót króla do używania jedynie tytułu króla Akadu. Z trudem udało mu się utrzymać zwierzchnictwo nad Elamem i bardzo ważnym dla handlu akadyjskiego szlakiem na wschód. Zatrzymał najazd Amorytów na terenie Syrii (bitwa koło Baszar w górach Biszri) i Gutejczyków na północnym wschodzie Mezopotamii. Kontynuował też, rozpoczętą przez ojca, odbudowę świątyni Ekur, poświęconą bogu Enlilowi. Prawdopodobnie Szarkaliszarri zginął w wyniku spisku własnych dworzan, podobnie jak dziadek. Po jego śmierci rozpoczęło się trzyletnie bezkrólewie i czas walk o władzę.

Około 2200 r. p.n.e. — ludGutejczyków (Gutów), przybyły z gór irańskich, opanował Mezopotamię. Początkowo Gutejczycy pojawili się w górach na północnym wschodzie, w rejonie rzeki Dijala i dokonywali niespodziewanych niszczących ataków na jakiś teren, wycofując się przed przybyciem regularnej armii. Ta ruchliwość spowodowała, że określano ich szybkimi wężami z gór. Potem Gutejczycy zaczęli zajmować kolejne obszary, a dynastia ich władców zaczęła rywalizację o bogate tereny Mezopotamii. Gutejczycy obrabowali i zniszczyli bogate miasta Akadu i Sumeru (sięgnęli aż do terytorium Ummy, ale prawdopodobnie bardziej na południe już nie — więc panowali nad większością, ale nie nad całym Sumerem), przyczynili się do upadku handlu i rolnictwa, klęski głodu, osłabienia rządów dynastii akadyjskiej i osłabienia pozycji właścicieli niewolników w Mezopotamii. W końcu, około połowy XXII w. p.n.e., zawładnęli Akadem, a ich władcy przyjęli tytulaturę władców akadyjskich. Panowanie Gutów przetrwał język akadyjski, który jak wcześniej, był językiem międzynarodowym do schyłkuI tysiąclecia p.n.e.

2168 — 2154 r. p.n.e. — Szuturul, ostatni król akadyjski miasta-państwa Uruk, władający także Ur, będącym w unii z Uruk. Następca Dudu (2189—2169 r. p.n.e.), który przejął władzę i ustabilizował sytuację w państwie po okresie zamętu po śmierci Szarkaliszarri (patrz wyżej). Państwo Szuturula było zapewne mocno ograniczone terytorialnie. Za jego panowania Uruk prawdopodobnie wyzwoliło się spod panowania Gutejczyków. Po śmierci władcy Akad został zniszczony przez Gutejczyków, którzy przejęli władzę nad środkową Mezopotamią. Następcy Szuturula stoczyli jednak zwycięską walkę z Gutejczykami, kładąc kres ich dominacji.

Około 2155 — ok. 2142 r. p.n.e. — Urbaba, sumeryjski król miasta-państwa Lagasz i Girsu. W trudnych czasach dominacji Gutejczyków należał do królów niezależnych miast-państw na południowym skraju Sumeru (rejon Girsu — Lagasz). Odbudował świątynię boga — patrona miasta Ningirsu. Jego zięciem i następcą był Gudea (patrz niżej).

Około 2148 — ok. 2147 r. p.n.e. — Laarab (Niezwyciężony), król Gutejczyków. Za panowania jego, lub jego poprzednika — nieznanego szerzej króla o imieniu Habilken, Gutejczycy zapanowali nad Akadem. Laarab używał tytułów Potężny i być może król czterech stron świata, wcześniej należących do tytulatury akadyjskiego króla Naramsina. Jego następca Eerredupizer (Schodzący pająk, około 2146 r. p.n.e.) używał już tytułu Potężny, król Gutium i czterech stron świata. On i kolejni dwaj następcy byli ostatnimi królami Gutejczyków, których panowanie zostało obalone około 2130 r. p.n.e. przez Uruk.

Około 2141 — ok. 2122 r. p.n.e. — Gudea, sumeryjski król miasta-państwa Lagasz i Girsu, zięć i następca Urbaby (patrz wyżej). Lagasz w jego czasach było niezależne, pomimo dominacji Gutejczyków na północy. Jego panowanie, działalność budowlaną (sprowadzenie materiałów budowlanych dla świątyni boga Ningirsu w Girsu, które przypisywano bogu, a możliwe było dzięki odnowieniu handlu po pokonaniu Gutejczyków przez Utuhengala z Uruk, patrz niżej), a także wyposażenie jej personelu opisano w klasycznym panegirycznym hymnie, wyrytym na tak zwanych cylindrach Gudei. Słynne są też dolerytowe posągi wotywne Gudei, wykonane dla wspomnianej świątyni. Następcami Gudei byli krótko panujący syn Urningirsu i wnuk Pirigme.

Około 2133 — 2113 r. p.n.e. — Utuhengal, sumeryjski król miasta-państwa Uruk i pogromca Gutejczyków. Według źródeł sumeryjskich polecenie uwolnienia kraju spod władzy Gutejczyków wydał władcy główny bóg Sumeru — Enlil. Utuhengal wykorzystał śmierć króla gutejskiego Siuma i wyruszył przeciwko jego niedoświadczonemu następcy Tiriganowi (około 2130 r. p.n.e.). Po 6 dniach kampanii, w trakcie której zręcznym manewrem Utuhengal nie pozwolił na atak na swe siły całości wojsk przeciwnika, w miejscu zwanym Kamuruki, pokonał siły Tirigana. Gutejski król zbiegł wraz z rodziną na północ do miasta Dubrum, którego mieszkańcy wydali go wysłannikowi Utuhengala. W geście zwycięstwa Utuhengal postawił stopę na karku pokonanego Tirigana. Zwycięstwo króla Uruk położyło kres rabunkowym rządom Gutejczyków i spowodowało wznowienie komunikacji i handlu w południowej Mezopotamii.

Od gutejskich królów Utuhengal przejął stary tytuł Naramsina król czterech stron świata. O jego silnej pozycji świadczy ingerencja w stary konflikt graniczny między, prawdopodobnie niezależnym, państwem Lagasz i wasalnym względem Uruk państwem Ur. Co ciekawe nakazał on Ur oddanie spornych terenów, co mogło być formą ostrzeżenia dla Urnammu, zbyt samodzielnego wojskowego namiestnika Ur. Po śmierci Utuhengala Urnammu został jego następcą i wznowił konflikt z Lagasz (patrz niżej).

Za panowanie Utuhengala powstało jedno z wybitniejszych sumeryjskich dzieł historycznych — Lista królów, w którym wymieniono sumeryjskie miasta- państwa i ich królów od czasów legendarnych do chwili napisania. Dzieło to było zapewne wyrazem dumy Sumerów, rozkwitłej po pokonaniu Gutejczyków.

Około 2130 r. p.n.e. — pokonanie Gutejczyków przez sumeryjskie miasto-państwo Uruk i jego władcę Utuhengala (patrz wyżej).

Około 2130 — 1900 r. p.n.e. — okres sumero-akadyjski. Sumerowie odzyskali niezależność polityczną. Największe znaczenie uzyskała III dynastia z Ur i ensi Gudea z Lagasz. Kultura okresu była połączeniem wyżej rozwiniętej kultury sumeryjskiej z semicką (akadyjską), oddziaływującą na pierwszą od dwóch stuleci. Stopniowo żywioł sumeryjski słabł. Do Sumero-Akadu napłynęli azjaniccy Elamici, rosło znaczenie semickich miast Mari, Ebla, Akad. Wokół miasta Assur, zasiedlonego przez ludy azjanickie (Akadów, potem Amorytów), kształtowało się państwo Asyria.

Około 2112 — 2095 r. p.n.e. — Urnammu, sumeryjski król miasta- państwa Ur i Uruk. Wybitny reformator i budowniczy. Założyciel III dynastii z Ur, zapoczątkował ponowny okres świetności kultury — „renesans sumeryjski”. Jego ród wywodził się z Uruk, a za panowania poprzednika — Utuhengala, był Urnammu wojskowym namiestnikiem Ur, podległego Urukowi. Na polecenie władcy musiał przekazać państwu Lagasz terytoria będące przedmiotem sporu między nim a Ur, co dla Ur było istotną stratą, a dla niego miało być najpewniej przestrogą przed zbytnią samodzielnością. Po śmierci Utuhengala przejął władzę i wznowił spór z Lagasz. Zaatakował sąsiada, zabił jego nowego króla Nammahni (panował ok. 2113 — 2111 r. p.n.e., następca Pirigme) i oddał odebrane Lagasz ziemie własnym namiestnikom. Kazał też wykopać graniczny kanał Nannagugal: „Kierując się sądem Utu (boga sprawiedliwości) wyjaśnił podstawowe fakty i potwierdził świadectwa (na temat granicy)”.

W pierwszym roku panowania Urnammu wydał szereg przepisów prawnych — uznaje się go za twórcę pierwszego w dziejach ludzkości spisania praw w jednym kodeksie (Prawa Urnammu, zachowało się około 30 paragrafów). Zmiany w prawie szły w kierunku złagodzenia kar prawa zwyczajowego (kara grzywny zamiast zemsty rodowej w przypadku napaści i pobicia), ochrony wdów i sierot, regulacji rozwodów i wypadków porwania, a także zmniejszenia wpływów administratorów gospodarki państwowej. Położył podwaliny pod nowy scentralizowany aparat administracyjny (miastami zarządzali wyznaczeni przez króla i od niego zależni namiestnicy z tytułem ensi, niekiedy przenoszeni dodatkowo ze stanowiska na stanowisko). Urnammu skoncentrował swoje zainteresowania polityczne na południowej Mezopotamii — obok króla Uruk, używał tytułu króla Ur, Kingir i Kiuri, rezygnując z dawnego dumnego tytułu króla czterech stron świata. Popierał rozwój handlu. Już na początku panowania założył na brzegu morza miejsce rejestracji dla statków handlujących z krajem Magan. Było ono zabezpieczone przed atakami rozbójników z południowych bagien. Korzystając z długiego okresu spokoju rozpoczął odbudowę świątyń zniszczonych w czasie panowania Gutejczyków. Odbudował świątynię Enlila w Nippur, wzniósł monumentalne zigguraty w Ur (zachowały się pozostałości tej budowli) i Uruk.

Około 2100 r. p.n.e. — na terenie Mezopotamii pojawiły się nowe ludy — semiccy Amoryci i azjaniccy Elamici.

Około 2094 — 2047 r. p.n.e. — Szulgi, sumeryjski król państwa miasta Ur, Uruk i terytoriów zależnych. Syn i następca Urnammu (patrz wyżej). Pierwszy etap jego długiego panowania miał charakter kontynuacji pokojowej polityki ojca (zachowanie jego tytułów z rezygnacją z ambitnego tytułu króla czterech stron świata, ograniczenie się do ochrony wewnętrznych szlaków handlowych państwa i utrzymywanie na nich zajazdów dających podróżnym schronienie na noc). W osiemnastym roku panowania Szulgi zmienił kierunki swojej polityki. Przyjął tytuł króla czterech stron świata, nakazał swą deifikację i rozpoczął starania o podporządkowanie sobie ważnych zagranicznych szlaków handlowych. W osiemnastym roku panowania wydał swą córkę za króla Marhaszi (dawne Barahszum), kontrolującego wschodnią drogę handlową biegnącą od zależnego Ur. W trzydziestym roku panowania kolejna córka Szulgi została żoną władcy Anszan, także sprawującego kontrolę nad częścią wschodniego szlaku. Szulgi uwikłał się także w serię wypraw przeciwko rozbójniczym plemionom górskim zakłócającym spokój na północnym szlaku handlowym, biegnącym wzdłuż gór do Erbil (Arbela) i Niniwy i dalej ku brzegowi Morza Śródziemnego. Pod koniec panowania Szulgi na jego państwo zaczęli najeżdżać koczownicy z zachodu (m.in. plemię Dedanum). Przeciwko nim król wzniósł obronny wał określany jako Wał przed górami (Wał ziemi, Trzymający Dedanum z daleka).

2046 — 2038 r. p.n.e. — Amarsuena, sumeryjski król miasta-państwa Ur, Uruk i terytoriów zależnych. Syn i następca Szulgi (patrz wyżej). Zachował status boga i tytuł króla czterech stron świata, podkreślający szerokie ambicje polityczne. Prowadził wyprawy wojenne wzdłuż północnej drogi handlowej do Erbil (Arbela). Panował tylko 9 lat.

2037 — 2029 r. p.n.e. — Szusin, sumeryjski król miasta państwa Ur, Uruk i terytoriów zależnych. Brat i następca Amarsueny (patrz wyżej). Starał się kontynuować ambitną politykę poprzedników. Walczył z miastem-państwem Simanum. Ukończył budowę wału obronnego na zachodniej granicy, chroniącego kraj przez najazdami Amorytów (określanych wtedy Martu).

2028 — 2004 r.p.n.e. — Ibbisin, sumeryjski król miasta-państwa Ur, Uruk i terytoriów zależnych. Syn i następca Szusina (patrz wyżej), ostatni niezależny król sumeryjski. Objął tron w młodym wieku. Początkowo państwem kierowali pomyślnie ministrowie ojca — pokonano miasto-państwo Simurrum w górach na wschodzie, zawarto sojusz z królestwem Marhaszi, potwierdzony małżeństwem Ibbisina z córką jego władcy. Jednakże rozległe państwo Ur — imperium III dynastii złożone z podbitych miast-państw sumeryjskich — stopniowo słabło. Część terenów uprawnych nad Tygrysem była zniszczona przez nadmierne nawodnienie, po zmianie biegu rzeki w czasach Entemeny (początek XXIII w. p.n.e.; patrz wyżej — ok. 2404…). Potrzebne zboże importowano. Około piątego roku panowania Ibbisina jego państwo najechali Martu (Amoryci). W częściowo zniszczonym kraju zapanował głód (ceny ziarna wzrosły 60-krotnie). Chaos pogłębiła zdrada wodza Iszbierry, który zagarnął dostawy zboża dla Ur i zażądał za jego wydanie podwójnej ceny oraz stanowiska komendanta Isin i Nippur. Upadek administracji wyzwolił tendencje odśrodkowe, tak iż kraj rozpadł się. W rękach Ibbisina pozostał tylko stołeczny region Ur i formalnie uznające zwierzchność Kazallu. Mimo klęsk władca próbował obronić kraj. Odbudował wały obronne Nippur i Ur, poprowadził zwycięską wyprawę na pogranicze z Elamem. Sytuację polityczną kraju komplikowały nadal działania nieposłusznego i ambitnego wodza Iszbierry. Początkowo unikał on oficjalnego zerwania z królem. Zmieniło się to około jedenastego roku panowania Ibbisina, gdy Iszbierra, powołując się na znak boga Enlila (bóstwo miało obiecać panowanie Iszbierry nad Sumerem), po przeprowadzeniu zwycięskich kampanii u północnych i wschodnich granic państwa, ogłosił się królem Isin (2017 r. p.n.e.) i podporządkował sobie północną część kraju. Pod koniec panowania Ibbisin odniósł jeszcze zwycięstwo nad Elamem. Jednakże spowodowało to tylko zagrożenie na dwóch frontach — północnym ze strony Iszbierry i wschodnim ze strony Elamu dążącego do odwetu. Niszczący najazd Elamitów (król Kindattu) i Martu (Amorytów) na południową Mezopotamię, doprowadził do upadku państwa sumeryjskiego Ur. Stołeczne Ur zostało oblężone przez armię Elamu. Gdy mieszkańcy cierpiący głód otworzyli bramy, miasto złupiono, a ich samych wymordowano. Starego Ibbisina wzięto do niewoli i w dybach zawieziono do Anszan w południowym Elamie. Wódz Iszbierra przetrwał najazd broniąc się w Isin, a po odejściu Ealmitów zajął opuszczone Ur. Ówczesny lament oddaje nastrój tragicznych czasów będących końcem najstarszej sumeryjskiej cywilizacji: bogowie wprowadzili w życie swą niepojętą decyzję, „aby zmienić czasy, zniszczyć ustalone porządki i skierować na nowe tory drogi Sumeru”.

2005 r. p.n.e. — ostateczny upadek sumeryjskiego miasta Ur i jego III dynastii, na skutek najazdu Amorytów i Elamitów. Samo Ur zostało zdobyte i zdominowane przez lud Amorytów. Wydarzenie to zapoczątkowało długi okres walki o panowanie nad Sumero-Akadem, z której po dwuipółwiecznych zmaganiach zwycięsko wyszedł władca Babilonu Hammurabi (patrz niżej — ok. 1792…).

Około 2005 — 1595 r. p.n.e. — Stare Państwo babilońskie, które osiągnęło szczyt potęgi za panowania Hammurabiego (około 1792 — ok. 1750 r. p.n.e.; patrz niżej).

Schyłek III tys. p.n.e. — prawdopodobne przybycie indoeuropejskich Protoanatolijczyków (przodków Hetytów) do Azji Mniejszej.

Protoanatolijczycy. Określenie naukowe ludu indoeuropejskiego, którego kolebką były prawdopodobnie tereny południowej Ukrainy. Z nich ruszyli ku Azji Mniejszej, zajmując jej północną i środkową część. W ciągu kilkuset kolejnych lat podzielili się na: Hetytów, Luwitów i Palajczyków.

Hetyci. Odłam Protoanatolijczyków. Ich język jest najstarszym utrwalonym w piśmie językiem indoeuropejskim. Miał dość prostą strukturę (jeden czas przeszły, brak czasu przyszłego i trybu przypuszczającego), co wspiera tezę, iż język rozwija się wraz z rozwojem kulturowym społeczeństwa. Język hetycki na terenie Azji Mniejszej był używany obok innych języków, na przykład zanikającego stopniowo i ograniczonego do sfery rytualnej hatyckiego. Sami Hetyci określali swój język nesyckim (nasili, nesumnili), od miasta Nesa (Neszasz, Kanesz, Kültepe w Kapadocji). Była to asyryjska kolonia handlowa z pierwszych wieków II tys. p.n.e. i Hetyci mieli z nią zapewne jakieś związki. Teksty hetyckie z archiwów królewskich przechowały wiadomości o najdawniejszych czasach ich państwowości, które można datować na przełom III i II oraz pierwsze wieki II tys. p.n.e. Władcy panowali ze stolicy Kussara (lokalizacja nieznana). Król Anittas rozpoczął podboje i objął władzę nad Nesą (gdzie przeniósł swoją siedzibę), potem Hattusa (które zniszczono i wyklęto). Jeden z kolejnych władców — Labarnas podjął na nowo podboje. Jego syn — także Labarnas (Labarnas I z Neszasz, czyli Nesy; patrz niżej — ok. 1600…) zajął i odbudował Hattusa, skąd kontrolował północne doliny Azji Mniejszej. Od tego czasu miasto nazywane było Hattusa lub Hattusza, a król zmienił imię na Hattusilis — „człowiek z Hattuszy”.

O Starym i Nowym Państwie Hetytów oraz ich kulturze — patrz niżej — poł. XVII….

Około 2000 r. p.n.e. — spisanie starszych wersji eposu Eposu o Gilgameszu, którego ostateczną wersję opracowano w XIII w. p.n.e.

Około 2000 — ok. 1363 r. p.n.e. — okres staroasyryjski (Stare Państwo asyryjskie), po okresie inwazji Amorytów na teren rdzennej Asyrii.

Asyria, rdzenna Asyria była dość ubogą krainą mezopotamską położoną nad Tygrysem i Wielkim Zabem, pomiędzy Syrią na zachodzie, górami Kurdystanu na wschodzie i północy oraz niziną Babilonii na południu. Regularne deszcze sprawiały, że górzyste pola uprawne centralnej Asyrii dawały obfity plan jęczmienia i sezamu oraz winnej latorośli. Poza tym — i poza złożami alabastru i wapienia — Asyria pozbawiona była innych bogactw naturalnych. Przez wieki swej potęgi sprowadzała je z zewnątrz. Od zarania jej dziejów dominowały w niej trzy państwa-miasta: Aszur (położone na zachodnim brzegu Tygrysu, w miejscu krzyżowania się dróg handlowych), Niniwa i Arbela. O wczesnych dziejach dwóch ostatnich nie ma prawie żadnych wiadomości. Aszur natomiast żyło pod władzą namiestników (zastępców) miejscowego boga Aszura, którzy rozwinęli intensywną działalność budowlaną. Kupcy asyryjscy założyli w Kanesz w Kapadocji (Azja Mniejsza) kolonię handlową i prowadzili z tymi terenami zyskowny handel miedzią. Pozostałe po tej działalności archiwa, są cennym źródłem do historii społecznej i religii. Wskazują także na istnienie spółek przypominających obecną formę spółki komandytowej.

Początek II tysiąclecia p.n.e. — semiccy Amoryci skupili się koło miasta Babilon, tworząc zaczątki nowego znaczącego państwa w Międzyrzeczu.

— w Fenicji powstały nowe państwa-miasta. Najważniejszymi ośrodkami stały się Akko (greckie Ptolemais), Tyr, Sydon, Gubal, (greckie Byblos), Arwad, (greckie Arados) i Ugarit. Fenicja pomimo wspólnoty języka i kultury nigdy nie była jednolitym państwem, choć zdarzały się okresy hegemonii jednego miasta-państwa nad pozostałymi. Szczupłość ziemi uprawnej spowodowała, że Fenicjanie skupili się na rozwijaniu rzemiosła, handlu, żeglugi morskiej i budowie statków; osiągając w tych dziedzinach znaczącą pozycję w basenie Morza Śródziemnego. Rozwinęły się też w tym okresie kulturalne i gospodarcze stosunki z Egiptem, Mezopotamią i Kretą.

II tys. p.n.e. — w południowej Azji Mniejszej — w Cylicji — istniało królestwo Kizzuwatna ze stolicą w Kummanni.

Początek XIX w. p.n.e. — od ponad 100 lat Stare Państwo babilońskie; od około 100 lat Stare Państwo asyryjskie.

XIX — XIV w. p.n.e. — świetność syryjskiego królestwa Katna (Katanum, dzisiejsze Tell Miszrife). Stolica państwa była ważnym ośrodkiem handlowym, z którym liczono się w Babilonie (Hammurabi) i Egipcie. Władcy wznieśli wspaniały pałac z freskami podobnymi do minojskich z Krety. Od XV w. królowie Katny byli wasalami huryckich władców Mitanni. Kres świetności państwa i zniszczenie miasta związany był z ekspansją Hetytów. Katna nie otrzymała pomocy z osłabionego Mitanni i obojętnego na sprawy międzynarodowe Egiptu (okres rewolucji religijnej Echnatona). W ruinach pałacu królów Katny odnaleziono na początku XXI w. n.e. interesujące archiwum króla katnyjskiego Idandy (panował w XV w.). Składają się na nie teksty na tabliczkach glinianych w języku będącym mieszaniną elementów akadyjskich i huryckich. Są to między innymi raporty wywiadowcze.

1813 — 1781 r. p.n.e. — Szamszi-Adad I, król Asyrii, amorycki władca wywodzący się z Aszur. Za jego panowania nastąpił szczyt potęgi państwa staroasyryjskiego, wyrażający się między innymi podbojem państwa Mari. Po jego śmierci Aszur zostało zajęte przez Hammurabiego, a potem powstałe na zachodzie huryckie państwa Mitanni.

Początek XVIII w. p.n.e. — od ponad 200 lat Stare Państwo babilońskie; od około 200 lat Stare Państwo asyryjskie.

1800 — 1400 r. p.n.e. — pojawienie się na Wschodzie Indoeuropejczyków i założenie przez nich państw: Hetytów w Azji Mniejszej, Mitanni i Hurri w północnej Mezopotamii. Ludy te odnosiły zwycięstwa wojenne dzięki znajomości zaprzęgu bojowego z końmi z terenów nadczarnomorskich i nadkaspijskich. Czcili bóstwa Indrę, Warunę i Mitrę. Indoeuropejscy Huryci (utożsamiani czasami z ludami górskimi), po przybyciu z gór Armenii, opanowali północną Mezopotamię z Asyrią, Syrię i Palestynę.

Około 1792 — ok. 1750 r. p.n.e. — Hammurabi, król Babilonu.

Panowanie. Wyszedł zwycięsko z walk o panowanie nad Sumero-Akadem. Toczono je pomiędzy jego ojczystą Babilonią, Elamitami (pokonał ich w 1786 r. p.n.e., zabezpieczając wschodnie rubieże swego rosnącego państwa), Larsą (pokonał jej króla Rimsina w 1763 r. p.n.e.), państwem Mari (po przejściowym okresie sojuszniczych relacji z jego królem Zimrilimem, zdobył je, zniszczył i przyłączył terytorium do Babilonii) i Asyrią (zmagała się także z naporem Hurytów, prawdopodobnie w końcu została także podporządkowana Babilonowi). W wyniku tych podbojów rozszerzył, doprowadził do potęgi i scentralizował państwo starobabilońskie (XIX — XVI w.), obejmujące całą Mezopotamię. Zdominowane było przez żywioł semicki (Amoryci). Stolicą był słynny później Babilon. Centralnym kultem otaczano boga Marduka. Hammurabi wydaje się człowiekiem o silnej osobowości, rozważnym i przebiegłym dyplomatą. Dbał o stan rolnictwa, hodowli i handlu. Otaczał miasta murami obronnymi i wznosił w nich świątynie. Zachowały się jego listy z drobiazgowymi wytycznymi dla podległych urzędników, dotyczące przydziału ziemi, rozbudowy kanałów nawadniających, czy zdyscyplinowania opieszałych podwładnych. Na jego polecenie, w 37 roku panowania, skodyfikowano prawo zwyczajowe w postaci słynnego kodeksu Hammurabiego.

Państwo starobabilońskie za Hammurabiego. Po podbojach sięgało od Zatoki Perskiej po Pustynię Syryjską i obejmowało całą Mezopotamię, nawiązując do czasów Sargona z Akadu. Obok mało rentownej wielkiej własności ziemskiej prywatnej, istniała własność królewska (tzw. pałacowa) podzielona na: pola żywienia dla służby i urzędników, dzierżawy chłopskie, ziemie objęte kolonizacją wojskową. Chłopi byli zobowiązani do służby wojskowej oraz uczestnictwa w remoncie i budowie kanałów nawadniających. Społeczeństwo dzieliło się na: wolnych (awilum), pośrednich (niepełnoprawnych, muszkenum), niewolników (wardum). Niewolnictwo miało charakter pałacowy (bez znaczenia gospodarczego w rolnictwie). W okresie państwa starobabilońskiego Sumerowie zostali ostatecznie wchłonięci przez Semitów. Zasolenie ziemi stopniowo osłabiło gospodarkę i państwo, co doprowadziło do uniezależnienia się Asyrii i kraju nadmorskiego. Państwo starobabilńskie upadło w wyniku najazdu Mursilisa króla Hetytów z Azji Mniejszej, a potem Kasytów, panujących w Babilonii od I poł. XVI do II poł. XII w. p.n.e.

Kodeks Hammurabiego. Powstał około 1750 r. p.n.e. Odkryty podczas wykopalisk w Suzie (Elam) w 1902 r. n.e. Wywieźli go tam z Babilonu Elamici około 1160 r. p.n.e., jako zdobycz wojenną. Wyryty na diorytowej steli pismem klinowym jest cennym źródłem do historii prawa i społeczeństwa babilońskiego. Tekst spisano w języku akadyjskim. Autorzy czerpali z bogatej już ówcześnie tradycji prawa sumeryjskiego i akadyjskiego. U szczytu kolumny umieszczono płaskorzeźbę przedstawiającą boga słońca i sprawiedliwości Szamasza na tronie i Hammurabiego stojącego przed nim — co zawierało przesłanie: władca przekazuje ludowi prawo zgodne z wolą boga. Poniżej płaskorzeźby wyryto tekst wstępu i 282 przepisów prawa zaczynających się od spójnika szumma — „jeśli”. Kodeks zawiera dwie zasady karne: 1. słynną zasadę talionu („odwetu” — „oko za oko”) zakładającą, że kara jest dokładnym odzwierciedleniem czynu przestępczego — było to rozwiązanie charakterystyczne dla prawa Amorytów; 2. system odszkodowań pieniężnych lub kar surowszych niż odwet w przypadku pochodzenia winowajcy i ofiary z różnych warstw społecznych. Przepisy o kazuistycznym charakterze regulowały kilka grup problemów: ziemia i zabudowania, kupcy, kobieta — małżeństwo — dziedziczenie, pobicie i uszkodzenie ciała, odszkodowania, praca na roli, najem, własność i sprzedaż niewolników. Dokument pozwala na wyodrębnienie trzech zasadniczych warstw społecznych: pełnoprawni obywatele (awilum), niepełnoprawni obywatele (ludzie królewscy; muszkenum), niewolnicy (wardum) i niewolnice (amtum). Pomimo zdecydowanie patriarchalnego charakteru rodziny, kobieta — mężatka i matka miała w kodeksie zabezpieczone prawo do: własności posagu i składników majątku podarowanych jej przez męża, bycia utrzymywaną przez męża, ochrony dobrego imienia (na przykład w razie nieudowodnionego oszczerstwa o zdradę małżeńską). Kontekst tych przepisów wskazuje, że prawa kobiety wynikały przede wszystkim z ochrony praw rodziny, której kobieta była częścią. W nauce toczy się dyskusja, czy kodeks był głównie symbolicznym podkreśleniem woli i pozycji króla, czy też miał znaczenie praktyczne. Babilońskie dokumenty sądowe z pierwszej połowy I tysiąclecia p.n.e. świadczą, że przepisy kodeksu były jednak stosowane w sądownictwie przez stulecia.

Początek XVII w. p.n.e. — od ponad 300 lat Stare Państwo babilońskie; od około 300 lat Stare Państwo asyryjskie.

Połowa XVII w. p.n.e. — powstaniepaństwa Hetytów w centralnej Azji Mniejszej, ze stolicą w Hattusa (dzisiejsze Boğazkale, gdzie w ruinach dawnej stolicy odkryto archiwa hetyckie z tysiącami glinianych tabliczek zapisanych pismem klinowym).

Stare Państwo Hetytów: powstało w połowie XVII w. p.n.e. poprzez podbój miast — państw ludu Hatti (Hatyci) w Azji Mniejszej (ze źródeł znane są tradycje historyczne trzech z tych miast: Zalpa nad Morzem Czarnym, Hattus — przyszła stolica Hetytów Hattusa oraz Kanesz) przez indoeuropejskich Nesejczyków (Hetytów z Nesy, Neszasz). Podstawą sukcesów wojennych było użycie rydwanów bojowych (były wynalazkiem ludów wcześniejszych). Za założyciela państwa uchodzi Hattusili I (druga połowa XVII w. p.n.e.), który przybrał tytuł wielkiego króla, podkreślając swoją zwierzchność nad pomniejszymi władcami. Ideologię władzy królewskiej królowie Hetytów przyjęli już wcześniej, od podbitych władców Zalpy. Król hetycki miał u boku radę starszych (pankus), której decyzje miały charakter wiążący. Następcę tronu wyznaczał władca, nie miał przy tym obowiązku kierować się zasadą dziedziczenia.

Państwo hetyckie prowadziło ekspansję głównie w kierunku Syrii i Mezopotamii (podbój Halebu w północnej Syrii oraz Mari, złupienie Babilonu przez króla hetyckiego Mursilisa I w II połowie XVI w. p.n.e.). Kres Staremu Państwu położył napór Hurytów. Po przełamaniu kryzysu, kolejnym etapem historii Hetytów było Nowe Państwo (okres imperialny; patrz niżej — ok. 1430…).

Początek XVI w. p.n.e. — upadek Starego Państwa babilońskiego po ponad 400 latach istnienia; od około 400 lat Stare Państwo asyryjskie; od około 50 lat Stare Państwo Hetytów.

Około 1600 r. p.n.e. — Labarnasz I z Neszasz (Hattusilis), twórca potęgi Starego Państwa Hetytów (o państwie tym — patrz wyżej). Po umocnieniu swojej władzy na płaskowyżu na południe od stolicy Hattusa, rozpoczął ambitnie zakrojone podboje, w trakcie których przekroczył góry Taurus i wraz z armią ujrzał po raz pierwszy Morze Śródziemne. Wydarzenie to upamiętniał utwór napisany w poetyckiej formie. Następnie wojska Hattusilisa wkroczyły do północnej Syrii, skąd uprowadził pisarzy, którym polecił założenie szkoły pisma klinowego w stolicy Hetytów — Hattusa. Nie udało mu się zdobyć Aleppo, które władało tą częścią Syrii. U schyłku panowania Hattusilisa przyszło mu zmagać się ze zdradami i nieposłuszeństwem w kręgu własnej rodziny.

Początek XVI w. — ok. 1160 r. p.n.e. — Babilonia w okresie panowania Kasytów (dynastii kasyckiej — Średnie Państwo babilońskie): zdobywcy Babilonii pochodzili z gór irańskich. Przejęli babilońską kulturę i język. Słabości politycznej państwa towarzyszył okres świetności gospodarczej (eksport koni i wozów bojowych do Egiptu, handel półszlachetnymi kamieniami), znacząca pozycja kapłanów boga Marduka i duże znaczenie kulturalne w regionie (literatura i język akadyjski). Państwo średniobabilońskie toczyło ciężkie walki z Asyrią, Elamem i semickimi Aramejczykami (od około 1200 r. przybywali do Mezopotamii). Doprowadziło to do utraty południa kraju na rzecz aramejskich Chaldejczyków. Najazd Elamitów (1160 r. p.n.e.) spowodował załamanie się państwa.

Przed i około 1530 r. p.n.e. — Mursilis I, król hetycki. Najechał Syrię (zdobycie i zburzenie Aleppo) i Babilonię (splądrowanie Babilonu). W wyniku spustoszenia kraju i złupienia Babilonu osłabione już wcześniej państwo starobabilońskie zaczęło chylić się ku upadkowi. Zdobycie Babilonu z dumą wspominały kolejne pokolenia Hetytów. Jednakże wyprawa ta przekroczyła ostatecznie możliwości Hetytów. W drodze powrotnej zostali zaatakowani przez Hurytów z gór nad górnym biegiem Tygrysu i Eufratu. Atak odparto w bitwie nad Eufratem, ale Mursilis wrócił do państwa osłabionego wskutek jego długiej nieobecności; po czym został zamordowany przez szwagra Hantilisa. Wydarzenie to zapoczątkowało okres pałacowych zamachów, intryg i braku stabilności władzy. W tym czasie Hetyci tracili swoje zdobycze. Sytuację tą wykorzystali Huryci, którzy zajęli osłabioną Syrię oraz część małoazjatyckiej Cylicji, zagrażając samym Hetytom.

Około 1525 r. p.n.e. — Telipinus (Telipinu), król hetycki. Przywrócił porządek w państwie, tłumiąc wewnętrzne niepokoje. Ogłosił precyzyjne zasady następstwa tronu — jego edykt postanawiał, że dziedzicem tronu jest najstarszy syn z Wielkiej Małżonki (pierwszej żony), a w razie braku takiego, syn jednej z nałożnic; gdy nie było także takiego potomka, dziedziczy córka z pierwszej żony, a tytuł króla nosi jej małżonek. Postanowienie to legitymizowało władzę samego Telipinusa (odebrał tron szwagrowi Huzzijasowi) i upodobniło hetyckie zasady następstwa tronu do rozwiązań w innych państwach Wschodu. Telipinus prawdopodobnie przeprowadził też reformę prawa, łagodzącą system kar, opierając je na zasadzie zadośćuczynienia za wyrządzoną szkodę. Prowadził pokojową politykę. Zawarł traktat z prawdopodobnie huryckim państwem Kizzuwatna (stolica Kummanni), założonym nieco wcześniej w Cylicji.

Po śmierci Telipinusa państwo Hetytów na około 60 lat pogrążyło się w mrocznym okresie swoich dziejów.

Początek XV w. p.n.e. — od około 500 lat Stare Państwo asyryjskie; od około 150 lat Stare Państwo Hetytów, które weszło w okres schyłkowy; od około 100 lat Średnie Państwo babilońskie (Kasytów).

XV — XIV w. p.n.e. — upadek polityczny Fenicji, której obszary najpierw opanowali Egipcjanie, a potem Hetyci.

Około 1500 r. p.n.e. — prawdopodobnie pierwsze w historii użycie wrzeciona oraz tokarki z napędem strunowym, na terenie Mezopotamii.

Około 1490 r. p.n.e. — Parsatar, król — założyciel państwa Mitanni ze stolicą w Waszuganni.

Mitanni, powstało na drodze podboju Hurytów przez Indoeuropejczyków, dokonywanego od XVI w. dzięki użyciu przez najeźdźców dwukołowego zaprzęgu konnego. Miało charakter konfederacji plemion huryckich na obszarze na północ od Eufratu. Granice nie były wyraźnie zarysowane. Państwo uzależniło od siebie w XV w. p.n.e. Asyrię, Syrię, Palestynę i część Azji Mniejszej.

Około 1450 r. p.n.e. — w państwie Hetytów do władzy doszła nowa dynastia, której władcy nosili powtarzające się imiona Tuthalijas i Arnuwandas. Dynastia początkowo prowadziła politykę podbojów, ale bez trwałych zdobyczy. W końcu państwo Hetytów stanęło na krawędzi upadku z powodu nacierania wrogów na paru kierunkach (między innymi barbarzyńskie plemię Kaska z północnego-wschodu Azji Mniejszej). Państwo uratował jednak wybitny władca Szuppiluliuma I (patrz niżej — ok. 1380…).

Około 1430 — 1200 r. p.n.e. — Nowe Państwo Hetytów.

Organizacja państwa Hetytów. Państwo powstało, gdy indoeuropejscy Luwici uwolnili się spod supremacji Hurytów. Król Hetytów był zwierzchnikiem dostojników i pomniejszych władców, dowódcą wojskowym, głównym sędzią i najwyższym kapłanem bogini słońca z Arinny i boga burzy — patronów kraju. Władza króla nie była absolutna, pełnił funkcję administratora kraju z nadania bogów oraz pasterza swych poddanych. Ze względu na bliski kontakt z bogami, króla obowiązywała czystość duchowa i fizyczna (np. spożywanie idealnie czystej wody). Obok króla dużą władzę miała rada starszych (pankus), złożona z przedstawicieli arystokracji hetyckiej. W jej ramach król hetycki był — zgodnie z tradycją ludów indoeuropejskich — pierwszym wśród równych. Z czasem (po panowaniu Telipinusa) kompetencje rady zostały ograniczone do władzy sądowniczej. Zarząd głównych miast i prowincji powierzany był członkom rodziny panującej. Wszyscy ci dostojnicy, a później także lokalni władcy, którym powierzono państewka na terenach podbitych, składali królowi hołd i osobistą w charakterze przysięgę wierności, odnawianą w razie zmiany na tronie. Władcy uzależnieni wiązani byli dodatkowo małżeństwami z huryckimi księżniczkami. Ten model stosunków — przypominający późniejszy europejski feudalizm — był rozpowszechniany w całym państwie, które było faktycznie luźnym związkiem terytoriów zarządzanych patriarchalnie. Administracja hetycka była skomplikowana i zbiurokratyzowana. Instrukcje dla zarządców prowincji przygranicznych określały na przykład: wysokość murów, liczby urzędników w miastach, sposób zamykania bram miejskich na noc. Zarządcy ci byli zobowiązani do poboru podatków, budowy fortec i dróg oraz ochronę ludności i granic państwa. Ich kompetencje były większe niż zarządców prowincji wewnętrznych (co także jest analogiczne z organizacją hrabstw i marchii w późniejszym wczesnośredniowiecznym państwie Franków).

Mimo patriarchalnego modelu rodziny, stosunkowo duża była rola kobiet, zwłaszcza królowych. Hattusilis III systematycznie wymienia obok siebie swoją żonę Putuhepę w traktatach i dokumentach państwowych. Prowadziła ona także własną korespondencję dyplomatyczną z innymi władcami. Pozostała na tronie po śmierci męża, a że nie był to jedyny taki przypadek, można przypuszczać, że królowe zasiadały na tronie dożywotnio. Być może była to pozostałość systemu matriarchalnego, dominującego w Azji Mniejszej w odległej przeszłości. Największe wpływy posiadała arystokracja wojskowa, posiadająca wielkie majątki ziemskie, z ludnością pracującą w nich na warunkach dzierżawy. Państwo dysponowało pilnie strzeżoną, nieznaną początkowo gdzie indziej, umiejętnością wyrabiania broni i narzędzi z żelaza — co umożliwiło rozwój hutnictwa i płatnerstwa, głównie w ośrodku hutniczym w Cylicji. Na wysokim poziomie stała hodowla i tresura koni. W armii używano trzykonny rydwan (3500 wozów w bitwie pod Kadesz około 1275 r.) z dwu-, potem trzyosobową załogą. Istniał rozbudowany system dróg.

Odnaleziony kodeks prawny Hetytów, składający się z około 200 przepisów na dwóch tablicach, zawiera przepisy z różnych okresów, bez stosowania zasady talionu („odwetu”- oko za oko). Zbrodniami głównymi były: sodomia, gwałt, nieposłuszeństwo niewolnika, czary, wyrządzanie szkód rolnych. Jak gdyby zgodnie z tradycją sumeryjską, a wbrew babilońskiej i asyryjskiej, prawo hetyckie stopniowo łagodziło kary, stosując różne formy odszkodowań materialnych. Okaleczenie — zapewne jako przestrogę — stosowano tylko w karaniu winnych podpalenia i włamania. Prawo dopuszczało rozwód małżonków; w takim przypadku dzielono majątek pomiędzy nich po połowie. Stosunkowo dobra była sytuacja niewolników. Mogli posiadać majątek i wykształcenie, a także zawierać małżeństwa z ludźmi wolnymi. W polityce zagranicznej władcy dążyli do kończenia wojen traktatami zawierającymi konkretne postanowienia.

Pomimo znacznej pozycji królowych, typowa rodzina hetycka była jednoznacznie patriarchalna. Ojciec decydował o zamążpójściu córki. O losie żony przyłapanej na cudzołóstwie decydował mąż.

Gospodarka Hetytów. Centrum państwa był wysoko położony płaskowyż, suchy latem, z obfitymi opadami deszczu wiosną i śniegu zimą. Większość jego mieszkańców stanowili rolnicy (jęczmień, pszenica, winorośl, drzewa owocowe) i hodowcy (bydło, bardzo rozwinięta hodowla owiec). Osobną warstwę stanowili rzemieślnicy (garncarze, szewcy, stolarze, kowale). Głównym metalem użytkowym pozostawał brąz. Potrafiono wytapiać żelazo, co było cenną umiejętnością w dziedzinie produkcji broni, ale jego cena była wysoka. Środkiem wymiany było srebro wydobywane w górach Taurus.

Religia Hetytów. Początkowo bóstwa miały charakter