Zdrowie publiczne ebook

Zdrowie publiczne

Marian Sygit

wydanie 3

Stan prawny na 1 stycznia 2023 r.

Wolters Kluwer

WYKAZ SKRÓTÓW

AA – Anonimowi Alkoholicy

CPR – centrum powiadamiania ratunkowego

EFTA – European Free Trade Association – Europejskie Porozumienie o Wolnym Handlu

FAO – Food and Agriculture Organization – Organizacja do spraw Wyżywienia i Rolnictwa

GUS – Główny Urząd Statystyczny

k.p. – ustawa z 26.06.1974 r. – Kodeks pracy (Dz.U. z 2022 r. poz. 1510 ze zm.)

k.p.c. – ustawa z 17.11.1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. z 2021 r. poz. 1805 ze zm.)

KRUS – Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego

KSRG – krajowy system ratowniczo-gaśniczy

NFZ – Narodowy Fundusz Zdrowia

NIZP – Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego

NIZP – PZH – Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny

NMR – Nuclear Magnetic Resonance – rezonans magnetyczny

NPZ – Narodowy Program Zdrowia

OECD – Organization for Economic Cooperation and Development – Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju

ONZ – Organizacja Narodów Zjednoczonych

PKB – produkt krajowy brutto

POChP – przewlekła obturacyjna choroba płuc

PSP – Państwowa Straż Pożarna

PW – Politechnika Warszawska

PZH – Państwowy Zakład Higieny

SOR – szpitalny oddział ratunkowy

SRM – system ratownictwa medycznego

u.d.l. – ustawa z 15.04.2011 r. o działalności leczniczej (Dz.U. z 2022 r. poz. 633 ze zm.)

UE – Unia Europejska

UM – Uniwersytet Medyczny (dawna Akademia Medyczna)

u.ś.o.z. – ustawa z 27.08.2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (Dz.U. z 2022 r. poz. 2561 ze zm.)

u.ś.p.ch.m. – ustawa z 25.06.1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (Dz.U. z 2022 r. poz. 1732 ze zm.)

UW – Uniwersytet Warszawski

WHO – World Health Organization – Światowa Organizacja Zdrowia

WZW – wirusowe zapalenie wątroby

ZRM – zintegrowane ratownictwo medyczne

WSTĘP

Niniejszy podręcznik jest rezultatem moich 50-letnich doświadczeń zdobytych w pracy dydaktyczno-naukowej ze studentami medycyny w Szczecinie, we Wrocławiu i w Bydgoszczy oraz podczas nauczania studentów Uniwersytetu Szczecińskiego i Akademii Kaliskiej w ramach przedmiotów powiązanych z szeroko rozumianym pojęciem zdrowia publicznego.

Wyselekcjonowany materiał dydaktyczny w założeniu stanowić ma swoiste kompendium wiedzy z zakresu zdrowia publicznego.

Mam nadzieję, że publikacja ta będzie pożyteczną pozycją, po którą z zainteresowaniem sięgać będą nie tylko studenci zdrowia publicznego, ale i specjalizujący się, i specjaliści w tej dziedzinie, a także kadra kierownicza placówek służby zdrowia, tj. dyrektorzy i kierownicy podmiotów leczniczych, oraz że będzie ona cennym źródłem informacji o funkcjonowaniu sektora ochrony zdrowia nie tylko w Polsce, ale i w wybranych państwach świata.

Wszelkie niedoskonałości poprzedniego wydania starano się usunąć w tym wydaniu. Jednak niech usprawiedliwi choćby po części fakt nieopuszczającej mnie pokory wobec złożoności problematyki i ogromu wiedzy zgromadzonej przez lata przez Śp. Kolegów Profesorów, którym to dzieło jest poświęcone.

Wyrażam wdzięczność P.T. recenzentom podręcznika, a także mojej Córce – prof. dr hab. n. med. Katarzynie Sygit, i Bratu – prof. dr. hab. n. pr. Bogusławowi Sygit, za pomoc merytoryczną i cenne uwagi, jak również lekarzom, specjalistom zdrowia publicznego, studentom za cenne wskazówki pozwalające wzbogacić to kolejne wydanie książki.

Prof. zw. dr hab. n. med. Marian Sygit

Rozdział 1. WPROWADZENIE

1. Pojęcia i definicje związane ze zdrowiem ludności

1.1. Kształtowanie się pojęcia zdrowia

Już w IV w. przed narodzeniem Chrystusa na greckiej wyspie Kos Hipokrates głosił i propagował wprowadzanie w życie zasad, według których dobre samopoczucie, zdrowie i choroba zależą od równowagi pomiędzy tym, co nas otacza, co na nas oddziałuje, np.: wiatrem, temperaturą, wodą i glebą, a indywidualnym sposobem życia, czyli odżywianiem, zwyczajami seksualnymi, pracą i odpoczynkiem. Równowaga zewnętrzna pomiędzy człowiekiem i tym, co go otacza, ma wpływ na jego równowagę wewnętrzną, czyli równowagę pomiędzy krwią, flegmą, żółcią czarną i żółcią żółtą. Praktyka medyczna była rozumiana jako pomaganie siłom natury w odzyskiwaniu zdrowia. Niektóre elementy myśli Hipokratesa wywodzą się z wcześniejszych tradycji medycyny chińskiej, według której ciało ludzkie stanowi system współzależnych składników, mających naturalną tendencję do utrzymywania dynamicznej równowagi. Brak tej równowagi, czyli choroba, jest wynikiem działania wielu czynników, wśród których wymieniano niewłaściwą dietę, brak snu, brak ćwiczeń fizycznych oraz niezgodę rodzinną czy społeczną.

Wiara w magię oraz wiara wynikająca z religii przetrwały długie wieki. Sen w starożytności był terapią dla ciała i prawdziwym kontaktem z Bogiem. W tradycji żydowskiej zdrowie łączone było ze zbawieniem duchowym. Filozofowie i lekarze ery przedsokratesowej, greccy i rzymscy, opierali swoje rozumowanie na schemacie uniwersalnym, przedstawionym częściowo w Corpus Hippocraticum, a następnie w pełni przez Galena, który sądził, że temperament i humor jako elementy wartości odnoszą się zarówno do zdrowia, jak i do choroby. Schemat uniwersalny w opisie zdrowia i choroby kładł nacisk na równowagę lub zaburzenia części stałych, części płynnych i części psychicznych organizmu. Według ówczesnych poglądów zachowanie zdrowia wymagało równowagi sześciu wartości, to jest: powietrza i światła (aer), jedzenia i picia (cibus et potus), ruchu i odpoczynku (motus et quies), snu i czuwania (somnus et vigilia), wydzielania i wydalania (secreta et excreta) oraz emocji (affectus animi). Ze względu na to, że funkcja ciała zależy od świadomej i nieświadomej regulacji rzeczy i zjawisk, zostały one skategoryzowane jako res non naturales, czyli zależne, w przeciwieństwie do res naturales, czyli niezależnych, jak np. trawienie pokarmów lub krążenie krwi, a więc czynności fizjologicznych. Trzecią kategorię stanowiły odchylenia patologiczne, res contra naturam. Według Platona zdrowie było m.in. funkcją doskonalenia stylu życia oraz kulturowej relatywizacji diety. Plutarch w swoich zaleceniach warunkujących zachowanie zdrowia, ogłoszonych jako De tuenda sanitate praecepta, kładł nacisk na aktywność i pracę. Podkreślał, że wśród innych zasadniczym warunkiem zdrowego życia jest stan aktywności i wolności. Stoicy natomiast zdewaluowali w swojej filozofii wartość zdrowia fizycznego, wysuwając ponad nią harmonię umysłową. Śmierć zajmowała u nich dość niską pozycję w hierarchii wartości. Sposób życia w zdrowiu i radzenie sobie w chorobie były wówczas miernikami poziomu kultury. Piękno i cnota stanowiły jedność. Gimnastykę łączono z muzyką, tańcem i poezją, służyła zarówno ciału, jak i duszy. W postępowaniu leczniczym najwyższą rangę nadawano diecie, następnie lekom, a najniższą chirurgii.

W wiekach średnich interpretowano zdrowie nie tylko jako brak choroby i cierpienia, lecz również jako zdolność do znoszenia tych przypadłości. Chorobę traktowano jako test religijny lub skutek grzechu. Ból i śmierć były traktowane jako zasadnicze cechy ludzkiego istnienia. Zarzucono poprzednie łączenie zdrowia z pięknem fizyczno-moralnym. Higiena powinna utrzymywać ciało w czystości, gdyż stanowi ono naczynie duszy. Dlatego też przepisy porządku klasztornego pełne były zasad higieny ogólnej i higieny żywienia, które rozpowszechniano także wśród wiernych.

Wiara w bezwartościowość egzystencji ziemskiej determinowała troskę o zdrowie. Również nauki głoszone w tych czasach przez Arabów były przeciwstawne zasadniczym poglądom starożytności, choć uznawały podstawowe regulacje między zdrowiem a religią. Niemniej według Maimonidesa dzień śmierci nie może być wyznaczony przez Boga, gdyż człowiek sam poprzez wybrany przez siebie styl życia ma decydujący wpływ na ten fakt.

Do Europy nauki te dotarły w XI w. i wywarły wpływ na zasady zdrowotne różnych warstw społecznych. Nauki głoszone w synagodze Johannitiusa stały się podstawą poglądów scholastycznych wieków średnich, a nawet przetrwały do ery nowożytnej.

Medycyna w systemie arabskim była podzielona na część teoretyczną i praktyczną. Część teoretyczna składała się z trzech znanych już nam działów, tj.: res naturales, res non naturales i res contra naturam, zaś część praktyczna składała się z dietetyki, farmacji i chirurgii. W XIII w. traktat Regimen sanitatis Salernitanum dostarczył dla części dietetycznej wzorca stylu życia i postaw ukierunkowanych na zdrowie.

Symbolem przejścia od średniowiecza do czasów nowożytnych jest Paracelsus, który jako lekarz i filozof był twórcą uniwersalnej doktryny makro- i mikrokosmosu. Zdrowie według tej doktryny nie jest dawane przez naturę, lecz musi być stale zdobywane. W związku z tym nie istnieje terminus mortus, a czas śmierci zależy wręcz od człowieka. Inklinacje świeckie początku ery nowożytnej uwydatnił Marsilio Ficino w swojej De vita z roku 1489. Ogłosił on tam wyniki swoich dociekań nad wpływem warunków bytu na długość życia.

1.2. Definicja zdrowia

Definicja Galena (ok. 130 – ok. 200): zdrowie to stan idealnej harmonii i równowagi organizmu, a wszystko, co od tego odbiega, nazywane jest chorobą.

Definicja przyjęta przez Światową Organizację Zdrowia w momencie jej powstania w 1948 r.: zdrowie to całkowity dobrostan fizyczny, psychiczny i społeczny, a nie wyłącznie brak choroby czy niedomagań.

Definicja polskiego higienisty i teoretyka medycyny społecznej Marcina Kacprzaka (1888–1968): zdrowie to nie tylko brak choroby czy niedomagań, ale i dobre samopoczucie oraz taki stopień przystosowania biologicznego, psychicznego i społecznego, jaki jest osiągalny dla danej jednostki w najkorzystniejszych warunkach.

1.3. Kryteria i ocena zdrowia

Kryteria zdrowia wynikają z jego definicji i można je podzielić na:

– subiektywne,

– obiektywne,

– społeczne.

Kryteria subiektywne. Każdy człowiek jest w stanie opisać odczucia związane z „doświadczeniem” swojego organizmu. Z takiego opisu można np. wnioskować, że nie ma on istotnych dolegliwości (pacjent dobrze sypia, dopisuje mu apetyt, nie czuje się bez powodu zmęczony itp.). Są to informacje pozwalające z dużym prawdopodobieństwem wnioskować, że mamy do czynienia z osobą o aktualnie dobrej kondycji zdrowotnej. I na odwrót, zgłaszanie skarg pozwala domniemywać, że u danej osoby występują jakieś zakłócenia w funkcjonowaniu organizmu.

Kryteria obiektywne. Podstawą oceny są w tym wypadku zjawiska fizjologiczne, zachodzące na różnych poziomach organizacji ustroju, począwszy od poziomu subkomórkowego aż do zintegrowanych funkcji, takich jak: trawienie, wydzielanie moczu, czynności serca, wydolność fizyczna itp.

Kryteria społeczne. Człowiek odgrywa różne role społeczne, wynikające z przynależności do określonej rodziny, środowiska zawodowego, organizacji społecznych czy politycznych itp. Ustala się przy tym pewien stan równowagi, której naruszenie podlega ocenom otoczenia. Pojawienie się ostrej choroby powoduje nagłe ograniczenie zdolności odgrywania przyjętych ról.

1.3.1. Czynniki determinujące zdrowie człowieka

Rysunek 1. Czynniki determinujące zdrowie człowieka

1.3.2. Profilaktyka

Profilaktyka to wszelkie działania i środki zapobiegające chorobom (przestrzeganie zaleceń higieny we wszystkich dziedzinach życia, krzewienie oświaty zdrowotnej, propagowanie aktywności fizycznej itd.).

Profilaktyka jest jedną z podstaw nowoczesnej medycyny, dąży bowiem nie tylko do zapobiegania chorobom, lecz również do ich ujawniania we wczesnych stadiach przez organizowanie masowych badań profilaktycznych.

Profilaktyka zdrowotna (zwana też prewencją) według ekspertów Światowej Organizacji Zdrowia stanowi jeden z trzech działów nauk medycznych (zapobieganie, leczenie, rehabilitacja).

W ogólnym zakresie jej działań mieszczą się czynności:

– podtrzymujące i wzmacniające zdrowie jednostki,

– podtrzymujące i wzmacniające zdrowie populacji,

– utrzymujące naturalną ekologię środowiska życia ludzi (nienaruszanie składu powietrza, wód i gleb przez działania cywilizacyjne).

1.3.2.1. Podział działań profilaktycznych według WHO

W zależności od stopnia zagrożenia zdrowia zapobieganie chorobom podzielono na:

– profilaktykę wczesną, której celem jest przekazywanie informacji o zdrowiu ludzi i odrzucenie oraz likwidacja takich ekonomicznych, społecznych i kulturowych wzorów (nawyków) życia jednostki, które bezpośrednio lub pośrednio przyczyniają się do wzrostu zagrożenia chorobami;

– profilaktykę pierwotną, rozumianą jako zespół przedsięwzięć mających na celu obniżenie częstości zachorowań przez zmniejszenie ryzyka powstania choroby;

– profilaktykę pośrednią, rozumianą jako zespół przedsięwzięć skierowanych na zmniejszenie rozprzestrzeniania się choroby wśród ludności przez skracanie czasu jej trwania;

– profilaktykę wtórną, rozumianą jako zespół przedsięwzięć mających na celu zmniejszenie liczby osób chorych przez obniżenie zaburzeń funkcjonalności organizmu jako następstwa określonej choroby.

1.3.2.2. Podział działań profilaktycznych stosowany w praktycznej codziennej działalności poszczególnych ogniw administracji

W codziennej praktycznej działalności poszczególnych ogniw administracji przydatny jest podział działań zapobiegawczych na następujące trzy grupy:

– działania profilaktyczne dotyczące całej populacji: ludności kraju czy województwa, rozumiane jako wysiłki organizacyjne mające na celu umocnienie i ochronę środowiska naturalnego, a także uprzedzanie i we właściwym czasie wykrywanie chorób;

– działalność profilaktyczna dotycząca określonej grupy ludzi o dużym zagrożeniu zdrowia, grup ryzyka lub wysokiego ryzyka. Chodzi tu o uprzedzanie i wykrywanie we właściwym czasie zagrożeń zdrowia i chorób zawodowych oraz pozazawodowych na stanowisku pracy;

– indywidualne usługi profilaktyczne – zespół czynności zapobiegawczych zastosowanych wobec poszczególnych osób.

1.3.2.3. Zadania profilaktyki spełniane przez służbę zdrowia

Zadania profilaktyczne spełniane są przez służbę zdrowia poprzez:

– ciągłą obserwację sytuacji zdrowotnej społeczeństwa, prowadzoną przez stacje sanitarno-epidemiologiczne i administrację państwową;

– analizę dokumentacji dotyczącej zdrowia, tworzonej w szpitalach, sanatoriach itd. oraz wnioskowanie co do czynności profilaktycznych na podstawie wyników analiz;

– kontrolę planowania i wykonywania czynności profilaktycznych przez specjalistyczne działy, takie jak oświata zdrowotna, zabezpieczenie higieny wody i żywienia;

– walkę o naturalne warunki środowiska życia i walkę z zanieczyszczeniem środowiska;

– przesiewowe badania ludności;

– organizację całokształtu działalności zapobiegawczej na terenie kraju i wpływ na sąsiadów z zagranicy, np. wykłady o zdrowiu dla studentów studiów niemedycznych;

– indywidualne rozmowy lekarzy z osobami zagrożonymi określoną chorobą.

1.3.2.4. Podział działań profilaktycznych według Stefana Kleczkowskiego

Profilaktyka pierwszej fazy – obejmuje działania nastawione na umocnienie zdrowia, bowiem stan pełnego zdrowia wyznacza tzw. zapobieganie nieswoiste, a stan zagrożenia chorobą – zapobieganie swoiste. Działania nieswoiste obejmują kształtowanie postaw prozdrowotnych człowieka zdrowego – to głównie wychowanie zdrowotne. Natomiast przykładem swoistych działań profilaktycznych są szczepienia ochronne, ochrona środowiska, nadzór nad produkcją żywności itd.

Profilaktyka drugiej fazy – działania ukierunkowane na wczesne wykrywanie chorób i ich przyczyn, a także diagnozowanie, np. badania przeglądowe, bilanse zdrowia, profilaktyka miejsca pracy itd.

Profilaktyka trzeciej fazy (metafilaktyka) – działania podejmowane wobec samej choroby, która wystąpiła, rozwinęła się i w związku z tym istnieją np. zagrożenia trwałego upośledzenia czynności danego narządu, niepełnosprawność, kalectwo itd.

1.3.3. Wychowanie zdrowotne

Inne nazewnictwo wychowania zdrowotnego spotykane w literaturze to:

– oświata sanitarna,

– oświata zdrowotna,

– wychowanie higieniczne.

Według Macieja Demela wychowanie zdrowotne to „całościowa dojrzała postawa wobec zdrowia, na którą składają się:

– racjonalny i emocjonalnie zróżnicowany stosunek do choroby, kalectwa i śmierci,

– poczucie odpowiedzialności za swoje zdrowie i współodpowiedzialność za zdrowie publiczne,

– gotowość i umiejętność spieszenia z pomocą innym”.

1.3.3.1. Program wychowania zdrowotnego według Macieja Demela

Maciej Demel wyróżnia następujące szczeble wychowania zdrowotnego:

– heteroedukacja(w wieku wczesnoszkolnym) – rodzaj programu wychowania zdrowotnego, w którym dziecko występuje jako podmiot zabiegów opiekuńczo--pielęgnacyjnych. W wyniku tego programu nabywa ono wielu przyzwyczajeń higienicznych, wiadomości o swoim ciele i o zabiegach pielęgnujących zdrowie;

– autoedukacja(w okresie pokwitania) – na tym szczeblu tworzy się życiowy program zbudowany na rewizji dotychczasowych nawyków higienicznych. Pojawiają się nowe zainteresowania (własnym ciałem, wyglądem);

– heteroedukacja odwrócona – występuje wówczas, gdy wychowanek sam zaczyna wychowywać innych: rodzeństwo, kolegów itd.;

– propagator zdrowia – ostateczny etap wychowania zdrowotnego.

Działania związane z wychowaniem zdrowotnym powinny zmierzać do tego, aby każdy człowiek:

– chciał i umiał doskonalić, chronić i ratować zdrowie;

– wiedział, kiedy i jak korzystać z pomocy służby zdrowia;

– usiłował stworzyć sobie i bliskim możliwie najhigieniczniejsze warunki życia;

– miał poczucie odpowiedzialności za zdrowie swoje, bliskich i ludzi, z którymi się styka w życiu osobistym.

Ważną rolę w wychowaniu zdrowotnym odgrywają instytucje wychowawcze (szkoła, dom dziecka, internaty itd.). Jednak najważniejsza jest rola rodziny. Dobry stan zdrowia, zarówno fizyczny, jak i psychiczny, wszystkich jej członków to podstawowy warunek zdrowia całego społeczeństwa.

1.3.4. Edukacja zdrowotna

Według C.R. Smitha edukacja zdrowotna to głównie wiedza, ale także przekonania, zachowania oraz sposoby i style życia, które mają na celu utrzymanie zdrowia na określonym poziomie. Koncepcja C.R. Smitha opiera się na szerokim rozumieniu zdrowia jako procesu nieustannego odtwarzania dobrego samopoczucia (dobrostanu). Podstawą tej koncepcji stał się ekologiczny model zdrowia opracowany w Departamencie Zdrowia Publicznego w Toronto w 1974 r. Obrazuje on ekosystem człowieka, w którym figura koła symbolizuje wszechświat. Człowiek znajduje się w centrum, składa się z ciała, umysłu i ducha. Jest członkiem rodziny, w której kształtują się główne wartości dotyczące zdrowia.

1.3.4.1. Czynniki warunkujące zdrowie jednostki

Zdrowie jednostki i zbiorowości we wszystkich kulturach zależy od różnorodnych czynników. Rola i hierarchia ważności poszczególnych czynników może być różna i zmienia się wraz ze zmianą modelu zdrowia.

Momentem przełomowym dla postrzegania czynników warunkujących zdrowie ludzi był raport ministra zdrowia Kanady M. Lalonde (1974), który stanowił podstawę polityki zdrowotnej państwa. Lalonde zaproponował w nim koncepcję „pól zdrowia”, w której wyróżnił cztery grupy czynników warunkujących zdrowie:

1. Styl życia – zbiór decyzji (działań) jednostki, które wpływają na jej zdrowie i które może w mniejszym lub większym stopniu kontrolować (około 50–52% ogółu wpływów).

2. Środowisko – wszystkie jego elementy, zewnętrzne w stosunku do ciała ludzkiego, na które jednostka nie ma wpływu lub jest on bardzo ograniczony (około 20%).

3. Biologia człowieka – wszystkie cechy związane z biologią organizmu ludzkiego, w tym czynniki genetyczne, wiek, płeć (około 20%).

4. Organizacja opieki zdrowotnej – dostępność, jakość, organizacja, rodzaj, zasoby opieki zdrowotnej (około 10–15%).

Wykres 1. Czynniki warunkujące zdrowie jednostki według koncepcji „pól zdrowia”

Źródło: opracowanie własne na podstawie: M. Lalonde, raport z 1974 r.

Ekologiczny model zdrowia opracowany w Departamencie Zdrowia Publicznego w Toronto uwzględnia:

– czynniki biologiczne – informacja genetyczna, predyspozycje wrodzone, cechy systemu immunologicznego;

– zachowania indywidualne – zwyczaje dietetyczne, palenie tytoniu, picie alkoholu;

– środowisko fizyczne– warunki mieszkaniowe, cechy środowiska pracy;

– środowisko psychospołeczne – status społeczny i ekonomiczny, podatność na informację zewnętrzną;

– styl życia – zespół codziennych zachowań, swoistych dla danej zbiorowości lub jednostki, charakterystyczny „sposób bycia” odróżniający daną zbiorowość lub jednostkę od innych, lub inaczej, bardziej lub mniej świadomie przyjmowana strategia życiowa; na styl życia składa się m.in. racjonalne odżywianie się, utrzymanie wszechstronnej aktywności fizycznej, hartowanie organizmu, wyeliminowanie nałogów, nienadużywanie leków, zachowanie higieny osobistej itd.;

– system opieki zdrowotnej – odnosi się do czynników biologicznych, jest ważnym elementem warunkującym zdrowie;

– praca (lub jej brak) – ważna determinanta zdrowia fizycznego i psychicznego;

– środowisko przekształcone przez człowieka – stosowanie nowoczesnych technologii, wzrost zanieczyszczeń itp.

1.3.5. Zakres i zadania zdrowia publicznego

Zdrowie publiczne obejmuje szeroki obszar działań dotyczących niemal wszystkich aspektów zdrowia społeczeństwa. Kluczowym słowem jest tu „zdrowie”, a nie „medycyna”; słowo „publiczne” podkreśla, że działania mające zapewnić i umocnić zdrowie ludzi opierają się na zorganizowanym wysiłku społeczności, a nie na indywidualnych staraniach i zabiegach.

1.3.5.1. Definicje promocji zdrowia

Uważany za prekursora koncepcji zdrowia publicznego w Europie J.P. Frank już w 1779 r. określił je jako „sztukę ochrony zdrowia (...) przed konsekwencjami zagęszczenia na ziemi (...), a w szczególności jako sztukę umacniania większych odporności, żeby móc bez chorób z powodu złych fizycznych mocy, odsuwając je jak najdalej od siebie, możliwie najpóźniej ulegać ich działaniu”.

Z upływem czasu zdrowie publiczne zaczęto postrzegać jako dyscyplinę naukową. Jasno określił to w 1913 r. M. Rosenau, stwierdzając, że w praktyce zdrowia publicznego pacjentem jest społeczność, a rolę leczących, poza medycyną, odgrywa wiele dyscyplin i dziedzin życia.

Aktualną do dziś definicję zdrowia publicznego przedstawił w 1920 r. C.E. Winslow: „Zdrowie publiczne to nauka i sztuka zapobiegania chorobom, przedłużania życia i promocji zdrowia fizycznego poprzez wysiłek społeczności, higienę środowiska, kontrolę zakażeń, nauczanie zasad higieny indywidualnej, organizację służb medycznych, ukierunkowaną na zapobieganie chorobom i wczesną diagnozę, rozwój mechanizmów społecznych zapewniających każdemu indywidualnie i społeczności warunki życia pozwalające na utrzymanie zdrowia”.

Nowoczesność definicji według J. Terrisa polega na tym, że uwzględniając głównie takie elementy, jak promocja zdrowia, zapobieganie chorobom czy wczesna diagnoza, podkreśla on też istotne znaczenie systemów organizacyjnych w opiece zdrowotnej oraz obciąża współodpowiedzialnością za utrzymanie zdrowia ludności czynniki społeczne i regulujące je mechanizmy.

Definicję tę G. Dafoe rozszerzył o walkę z nałogami i przeciwdziałanie wypadkom jako zadanie zdrowia publicznego, a J. Terriswłączył do tych zadań także walkę z bezrobociem, ubóstwem i wszelką dyskryminacją.

W 1973 r. WHO poszerzyła pojęcie zdrowia publicznego, przyjmując następujące określenie: „Podczas gdy tradycyjnie termin ten odnosi się do higieny środowiska i walki z chorobami zakaźnymi, obecnie jest stale poszerzany. W szerokim znaczeniu zdrowie publiczne obejmuje:

– problemy dotyczące zdrowia populacji,

– stan zdrowotny zbiorowości,

– ogólne usługi zdrowotne,

– administracyjną opiekę zdrowotną”.

Funkcje zdrowia publicznego:

– monitorowanie stanu zdrowia oraz określanie potrzeb zdrowotnych ludności;

– zapobieganie rozprzestrzenianiu się chorób, ze szczególnym uwzględnieniem chorób zakaźnych i społecznych;

– identyfikacja i zwalczanie czynników ryzyka zdrowotnego w środowisku, miejscu zamieszkania, pracy, nauki oraz w placówkach służby zdrowia;

– zapobieganie wypadkom i urazom oraz zapewnienie kompleksowej pomocy ofiarom katastrof, kataklizmów i klęsk żywiołowych;

– zapewnienie nadzoru epidemiologicznego, w tym laboratoryjnej kontroli przeciwepidemicznej oraz laboratoryjnej kontroli zagrożeń środowiskowych i zagrożeń mogących wynikać z wymiany handlowej z zagranicą;

– promowanie aktywnego współuczestnictwa społeczeństwa w działaniach na rzecz zdrowia poprzez promocję zdrowego stylu życia wszystkich obywateli;

– kształcenie i doskonalenie zawodowe lekarzy oraz innego personelu medycznego;

– ocena sytuacji zdrowotnej kraju na tle porównań międzynarodowych, analiza wyzwań i zagrożeń wynikających z procesu globalizacji.

Działania na rzecz ochrony zdrowia indywidualnych osób:

– zapewnienie pełnej dostępności szczepień ochronnych, wczesnego wykrywania i leczenia chorób zakaźnych (AIDS, gruźlica, choroby weneryczne);

– zapewnienie pełnej dostępności pomocy medycznej osobom bezrobotnym, bezdomnym i innym, mogącym mieć utrudniony dostęp do świadczeń zdrowotnych;

– objęcie niezbędnym zakresem w pełni bezpłatnych świadczeń leczniczych wybranych chorób o znaczeniu społecznym, w tym chorób psychicznych, uzależnień, cukrzycy itd.;

– pomoc finansowa dla instytucji charytatywnych udzielających pomocy medycznej i społecznej osobom ubogim i upośledzonym.

1.3.5.2. Definicje zachowań zdrowotnych

Według E. Mazurkiewicz zachowania zdrowotne to wszelkie zachowania (nawyki, zwyczaje, postawy, wartości uznane przez jednostki ludzkie i grupy społeczne) w dziedzinie zdrowia oraz to, jaki jest człowiek pod względem zdrowotnym, co wyraża się w jego zachowaniu zdrowotnym: jak pojmuje zdrowie, jak je ocenia, w jaki sposób nim dysponuje, jak reaguje na zdrowie innych.

Zdaniem A. Titkowa są to czynności i działania ludzkie wyrażone za pomocą zmiennych behawioralnych – związanych ze sferą zdrowia i choroby.

Natomiast według K. Puchalskiego zachowania zdrowotne to wybrane przez obserwatora lub/i podmiot działania, zachowania czy typy zachowań, które w ramach pewnego systemu wiedzy (przekonań potocznych, danej teorii naukowej czy ideologii społecznej) pozostają w istotnym, określonym w przyjętej opcji, związku ze zdrowiem ujmowanym w znaczeniu przyjętym w tym systemie.

Zachowania zdrowotne to te zachowania, które w świetle współczesnej wiedzy medycznej wywołują określone – pozytywne lub negatywne – skutki zdrowotne u osób, które je realizują, to zarówno reakcje na wszelkie sytuacje związane ze zdrowiem, jak i nawyki oraz celowe czynności.

1.3.5.3. Typologia zachowań zdrowotnych

Następujący podział zachowań zdrowotnych proponują S.V. Kasl i S. Labb:

1. Ze względu na stan zdrowia jednostki:

a) zachowania zdrowotne ludzi zdrowych,

b) zachowania zdrowotne ludzi chorych,

c) zachowania w zdrowiu: wszelkie zachowania człowieka, które umacniają go w zdrowiu, jak i te, które skierowane są na chorobę,

d) zachowania w doświadczaniu choroby,

e) zachowania w roli chorego.

2. Ze względu na znaczenie dla organizmu:

a) zachowania biopozytywne: ich podejmowanie służy zdrowiu, umacnia je bądź pomaga w powrocie do zdrowia,

b) zachowania bionegatywne: szkodzące zdrowiu.

3. Ze względu na czynnik inspirujący:

a) zachowania pobudzane przez instytucje społeczne,

b) zachowania inspirowane przez kulturę, wynikające ze wzorów życia społecznego.

4. Ze względu na podmiot działania:

a) zachowania jednostkowe – indywidualne, charakterystyczne dla poszczególnych osób sposoby postępowania w sytuacjach zdrowotnie ważnych (np. palenie papierosów, uprawianie sportu),

b) zachowania zbiorowe – typowe dla określonych grup czy społeczności, realizowane przez wszystkich jej członków, podejmowane nie zawsze świadomie lub z własnej inicjatywy.

5. Ze względu na posiadaną wiedzę medyczną:

a) zachowania zdrowotne laików,

b) zachowania zdrowotne profesjonalistów: u podstawy tego podziału leży założenie, że posiadanie fachowej wiedzy medycznej może różnicować zachowania związane ze zdrowiem i chorobą; znajomość objawów bądź dolegliwości towarzyszących chorobom może powodować bardziej racjonalne podejście do nich.

6. Ze względu na relację do przedmiotu działania:

a) zachowania bezpośrednio skierowane na jednostkę/grupę (np. szczepienia),

b) zachowania pośrednio skierowane na zdrowie (chlorowanie wody, jodowanie soli kuchennej).

1.3.5.4. Społeczne uwarunkowania zachowań zdrowotnych

Zachowania zdrowotne są w znacznym stopniu kształtowane czynnikami związanymi z życiem społecznym jednostki.

Uwarunkowania kulturowe – system norm i przekonań, wzorów postępowania, a także ogół wytworów materialnych i niematerialnych wytworzonych przez grupę społeczną.

Kultura zdrowotna – system wartości przypisywanych zdrowiu fizycznemu i psychicznemu, subiektywnemu i obiektywnemu, jednostkowemu i publicznemu – przejawia się w świadomym regulowaniu relacji człowiek – środowisko, w poczuciu odpowiedzialności za zdrowie własne i publiczne oraz zaspokojeniu potrzeb zdrowotnych człowieka. Jest to pewien standard zdrowotny, typowy dla określonej zbiorowości, uzyskany dzięki powiązaniom kultury tej społeczności z jej zdrowiem.

Kultura zdrowotna reguluje:

– wyobrażenia o zdrowiu i chorobie,

– sposób odczuwania, postrzegania i opisywania objawów chorobowych,

– stan wiedzy dotyczącej przyczynowości chorób,

– postawy i zachowania wobec własnej choroby,

– styl życia (uznany za decydujący czynnik w kształtowaniu zdrowia społecz-ności).

Zależność wzorów kulturowych to:

– sposoby spędzania wolnego czasu,

– dbałość o higienę osobistą i otoczenia,

– stosunek do używek typu papierosy, alkohol czy narkotyki, który ma niewątpliwy związek ze społeczną sankcją ich stosowania w danej grupie.

Uwarunkowania stratyfikacyjno-ekonomiczne to:

– wielowymiarowe skutki zajmowanej pozycji społecznej – im niższa klasa społeczna, tym gorsze wejście w różne układy społeczne, tym większa tolerancja na objawy chorobowe, tym bardziej ograniczone korzystanie z usług medycznych; wymagania w zakresie opieki zdrowotnej są wyższe u ludzi żyjących w korzystnych warunkach niż u tych, którzy mają gorsze warunki egzystencji;

– zależność między wykształceniem a stosunkiem do własnego zdrowia.

2. Problemy demograficzne ludności świata

Problemy demograficzne ludności świata zaliczane są do problemów globalnych. Problemy globalne to problemy, które odgrywają ważną rolę w życiu wszystkich ludzi. Demograficzne problemy globalne związane są m.in. z gwałtownym wzrostem liczby ludności na świecie. W ciągu ostatnich 60 lat liczebność populacji kształtowała się następująco:

– 1950 r. – 2,5 mld,

– 1980 r. – 4,4 mld,

– 1987 r. – 5 mld,

– 1994 r. – 5,6 mld.

Obecnie kulę ziemską zamieszkuje około 8 mld ludzi. Tempo wzrostu liczby ludności jest o wiele szybsze w krajach słabo rozwiniętych niż w krajach wysoko rozwiniętych. Obecnie ludność krajów słabo rozwiniętych stanowi blisko 80% całej populacji.

Rozmieszczenie ludności także nie jest równomierne – 30% powierzchni lądów jest zamieszkiwanych na stałe. W związku z szybszym przemieszczaniem się ludności wiejskiej do miast następują zmiany w relacjach miasto – wieś, należy więc liczyć się z dynamiczną urbanizacją i tworzeniem wielkich aglomeracji, szczególnie w krajach Trzeciego Świata.

Do demograficznych problemów globalnych należy też zjawisko migracji, wędrówek i uchodźstwa.

Polityczne problemy demograficzne wiążą się z wyżywieniem ludności, nowym ładem gospodarczym, konfliktami politycznymi, przemieszczaniem się ludności biednej do zasobnych części świata, ekologicznymi problemami wywołanymi wzrostem liczby ludności i rozrastaniem się miast.

Upraszczając nieco rozważany problem, można powiedzieć, że pierwsze kilkanaście wieków naszej ery charakteryzowało się stosunkowo niewielkimi zmianami w długości ludzkiego życia. Do XIX w. wynosiło ono około 27–30 lat. Jednak w XX w. nastąpiła istotna zmiana – w 1950 r. średnia długość ludzkiego życia wyniosła około 47 lat, a w 2000 r. wzrosła już do 65 lat. Prognozuje się, że pod koniec obecnego stulecia średnia długość ludzkiego życia przekroczy 80 lat.

Systematycznie zmienia się także liczebność rodzin. W ciągu dwóch poprzednich wieków, do 1950 r., rodziny były wielodzietne, dominował model rodziny posiadającej średnio 5–6 dzieci. Ostatnie półwiecze to szybki spadek tego wskaźnika i dzisiaj na rodzinę przypada zaledwie dwoje dzieci, z tendencją do dalszej obniżki. Oczywiście mówimy o wartościach średnich, co oznacza, że wskaźnik ten zmienia się w zależności od kontynentu i kraju, poziomu życia i kultury społeczeństwa.

W tym zakresie można jednak mówić o pewnej prawidłowości – im niższy poziom rozwoju gospodarczego, tym liczba dzieci w rodzinie jest wyższa. Rezultatem tych zmian jest dziś inna struktura demograficzna. Osoby poniżej 15. roku życia stanowią dziś około 30% całej ludności i według prognoz w ciągu najbliższego 50-lecia wskaźnik ten spadnie do około 20%.

Z danych Eurostatu wynika, że jeśli chodzi o wskaźnik dzietności, Polska jest poniżej średniej, najniżej natomiast plasują się Malta, Hiszpania i Włochy. To zapowiedź klęski demograficznej. Ponadto Polki odkładają na późniejszy okres decyzję o potomstwie albo nigdy jej nie podejmują.

Europejskie społeczeństwa starzeją się, szybko zmienia się ich struktura demograficzna. W okresie od 2005 do 2050 r. udział ludzi (według prognoz Eurostatu) po 65. roku życia wzrośnie z 17% do 30%, udział ludzi poniżej 24. roku życia spadnie z 30% do 23%. W Polsce od 2021 r. liczba emerytów nie spada poniżej 6 mln. W maju 2022 r. wynosiła 6042,6 mln osób, a według prognoz GUS w 2050 r. 30% całego społeczeństwa będzie w wieku emerytalnym. W Polsce w 2005 r. mężczyźni przechodzili na emeryturę średnio w wieku 58,7 lat, a kobiety – w wieku 56 lat i są to najniższe wyniki w krajach OECD (Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju) i UE. Aktywnych zawodowo w wieku 55–64 lata jest 26,2% Polaków (podczas gdy w Unii – około 40%, a w USA nawet 60%).

W 2020 r. w Unii Europejskiej przeciętne trwanie życia w momencie urodzenia wynosiło 80,4 lat. Spośród krajów unijnych najdłużej żyją mieszkańcy Hiszpanii, Włoch oraz Francji, gdzie wskaźnik ten wynosił odpowiednio 82,5, 82,4 i 82,1 lat. Najkrócej natomiast żyją obywatele Łotwy, Litwy, Bułgarii oraz Rumunii (74,1–74,5 lat). We wszystkich krajach Unii Europejskiej kobiety żyją przeciętnie dłużej niż mężczyźni.

Wykres 2. Przeciętna długość trwania życia w Polsce i w wybranych krajach Unii Europejskiej

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS za 2012 r.

Dalszy ujemny przyrost naturalny grozi bankructwem systemu ubezpieczeń, a w konsekwencji znacznym obniżeniem wypłacanych emerytur. Ta tendencja może być katastrofalna nie tylko dla finansów państwa, dlatego też państwo nie może pozwolić sobie na bierność w tym zakresie i dobrowolnie rezygnować z aktywnego udziału tej grupy ludzi w życiu gospodarczym i społecznym.

Koszty braku aktywności społecznej osób w wieku emerytalnym są duże i będą wzrastały. Nie chodzi tu tylko o konieczność comiesięcznych wypłat zasiłków lub wcześniejszych emerytur czy też o utratę przez państwo wpływów z podatków od ich zarobków. Znacznie poważniejsze są koszty wynikające z utraty możliwości wykorzystania potencjału, którym dysponują ludzie po 50. roku życia – dużego potencjału wiedzy i doświadczenia zgromadzonego przez dziesiątki lat życia oraz tego, co można nazwać mądrością życiową.

Parlament Europejski doszedł do wniosku, że z obecnymi zmianami demograficznymi najlepiej można sobie poradzić, zajmując się aktywnie polityką rodzinną oraz promowaniem uczestnictwa osób starszych w rynku pracy. Unijni politycy uważają, że można zmienić obecną sytuację, np. przez uelastycznienie czasu pracy, promocję pracy w domu (tzw. telepraca), prorodzinny system podatkowy. Ich zdaniem starsi pracownicy w równym stopniu jak ludzie młodzi powinni mieć możliwość dostępu do szkoleń zawodowych. Badaniom tych zagrożeń i sprawom zatrudnienia osób starszych Unia poświęciła środki w ramach programu wspólnotowego „Progress”.

Nieustannie wydłuża się długość ludzkiego życia. Jednak musimy mieć świadomość, że starzenie się społeczeństw generuje dla państw ogromne problemy gospodarcze, których zlekceważenie może być istotnym zagrożeniem dla stabilności ich budżetów.

Nie ulega wątpliwości, że jesteśmy w trakcie bardzo poważnych zmian demograficznych. Należy liczyć się z poważnymi konsekwencjami, a nawet niebezpieczeństwami Zwróćmy uwagę na trzy z nich:

1. W budżetach krajów starzejących się społeczeństw mogą pojawić się duże napięcia, może spaść tempo wzrostu potencjalnego PKB przy założeniu, że nie będą podjęte niezbędne i skuteczne reformy.

2. Powstaną poważne zagrożenia dla krajowych systemów emerytalnych i opieki społecznej. Według prognoz UE na skutek starzenia się społeczeństw znacząco wzrosną wydatki związane z emeryturami, zdrowiem i opieką społeczną. Może to zachwiać stabilnością budżetów państwowych.

3. Wzrośnie proces migracji ludności. Zmieni się struktura rynków pracy. Brak ludzi do pracy w krajach rozwiniętych spowoduje powstanie zapotrzebowania, na które odpowiedzą imigranci z biednych krajów, którzy zaakceptują niższe wynagrodzenia, trudniejsze warunki i dłuższy czas pracy.

Demograficzne problemy globalne próbują rozwiązywać organizacje regionalne i międzynarodowe – ONZ, OECD, WHO.

Podejmowane są akcje kontroli i regulacji urodzin, które napotykają sprzeciwy religijne. Tworzone są programy pomocy, których celem jest zagospodarowanie niezamieszkanych terenów, zapobieganie społecznym i ekologicznym skutkom przeludnienia, ograniczenie migracji.

Wykres 3. Liczebność ludzi: dotychczasowe warianty i przewidywania przy średnim, wysokim bądź niskim wskaźniku płodności (1950–2050), w mld

Źródło: http://www.popin.org./pop1998.1.htm.

3. Zdrowie publiczne w polityce zdrowotnej państwa

3.1. Zdrowie publiczne w latach 1918–1935

Państwowa służba zdrowia w Polsce po uzyskaniu niepodległości ulegała ciągłym przemianom, przechodząc z jednego resortu ministerialnego do drugiego. W 1918 r. centralne władze państwowej służby zdrowia znajdowały się w Wydziale Zdrowia Publicznego, a następnie w Dyrekcji Służby Zdrowia Departamentu Spraw Wewnętrznych Tymczasowej Rady Stanu. Pod koniec 1918 r. służba zdrowia stworzyła odrębny resort – Ministerstwo Zdrowia Publicznego.

W myśl art. 24 dekretu Rady Regencyjnej z 3.01.1918 r. przygotowanie, a następnie objęcie i prowadzenie spraw zdrowia należało do Ministra Spraw Wewnętrznych. Dekretem Rady Regencyjnej z 4.04.1918 r. sprawy służby zdrowia zostały wyłączone z kompetencji Ministra Spraw Wewnętrznych i przekazane Ministerstwu Opieki Społecznej i Ochrony Pracy, które otrzymało nazwę: Ministerstwo Zdrowia Publicznego, Opieki Społecznej i Ochrony Pracy. Jednak już dekretem Rady Regencyjnej z 30.10.1918 r. ministerstwo to zostało zniesione i utworzono Ministerstwo Zdrowia Publicznego i Opieki Społecznej oraz Ministerstwo Ochrony Pracy.

W dekrecie Naczelnika Państwa z 16.01.1919 r. po raz pierwszy została użyta nazwa „Minister Zdrowia Publicznego”. Zakres działania Ministra Zdrowia Publicznego podano w ustawie sanitarnej (z 8.02.1919 r.), którą zastąpiła zasadnicza ustawa sanitarna z 19.07.1919 r. Już jednak ustawą z 28.11.1923 r. zlikwidowano Ministerstwo Zdrowia Publicznego, a zakres jego działania przekazano Ministrowi Spraw Wewnętrznych i Ministrowi Pracy i Opieki Społecznej. Szczegółowy zakres kompetencji podano w rozporządzeniu Prezydenta Rzeczypospolitej (z 18.01.1924 r.). Niedługo później ministerstwo przestało istnieć, a jego agendy zostały podzielone pomiędzy dwa ministerstwa: Ministerstwo Spraw Wewnętrznych oraz Ministerstwo Pracy i Opieki Społecznej. Większość czynności z zakresu zdrowia publicznego przydzielonych Ministerstwu Spraw Wewnętrznych została ześrodkowana w jednostce administracyjnej Ministerstwa Spraw Wewnętrznych – początkowo w Generalnej Dyrekcji Służby Zdrowia, a następnie w Departamencie Służby Zdrowia.

Rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej z 21.06.1932 r. zakres działania Ministerstwa Spraw Wewnętrznych w sprawach zdrowia publicznego został przekazany Ministrowi Pracy i Opieki Społecznej. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 12.07.1932 r. zmieniło nazwę Ministra Pracy i Opieki Społecznej na Ministra Opieki Społecznej. W roku 1932 nastąpiły kolejne zmiany, a mianowicie połączono agendy sanitarne podzielone w 1924 r. pomiędzy dwa ministerstwa i przydzielono je Ministerstwu Pracy i Opieki Społecznej, przemianowanemu po wytyczeniu organizacji Służby Zdrowia na Ministerstwo Opieki Społecznej. W tym okresie poszczególne dziedziny z zakresu zdrowia publicznego przechodziły do innych ministerstw, np. higiena szkolna do Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, służba weterynaryjna do Ministerstwa Rolnictwa, wychowanie fizyczne do Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, turystyka do Ministerstwa Robót Publicznych, a następnie do Ministerstwa Komunikacji.

Administracja zdrowia publicznego należała do władz państwowych i samorządowych. Zakres działania tych władz w sprawach zdrowia publicznego i ich organizację określały odrębne, ogólne przepisy prawne o organizacji tych władz oraz specjalne przepisy o organizacji służby zdrowia.

3.2. Zdrowie publiczne w latach 1936–2001

W latach 1936–2001 nastąpiła większa stabilizacja organizacyjna, przynajmniej na szczeblu centralnym. Po II wojnie światowej powstało Ministerstwo Pracy, Opieki Społecznej i Zdrowia, zastąpione następnie Ministerstwem Zdrowia i Opieki Społecznej, dopiero w ostatnich latach przekształcone w Ministerstwo Zdrowia.

Ministerstwa i ministrowie zajmujący się problematyką zdrowia publicznego w latach 1918–2022:

W okresie międzywojennym:

1. Rząd I. Daszyńskiego – Ministerstwo Pracy i Opieki Społecznej (min. – T. Arciszewski).

2. Rząd J. Moraczewskiego – Ministerstwo Pracy i Opieki Społecznej (min. – B. Ziemięcki).

3. Rząd I.J. Paderewskiego – Ministerstwo Zdrowia Publicznego (min. – T. Janiszewski).

4. Rząd L. Skulskiego – Ministerstwo Zdrowia Publicznego (kierownik – min. W. Chodźko).

5. Rząd W. Grabskiego – Ministerstwo Zdrowia Publicznego (kierownik – min. W. Chodźko).

6. Rząd W. Witosa – Ministerstwo Zdrowia Publicznego (kierownik – min. W. Chodźko).

7. Rząd A. Ponikowskiego – Ministerstwo Zdrowia Publicznego (kierownik – min. W. Chodźko).

8. Rząd A. Śliwińskiego – Ministerstwo Zdrowia Publicznego (min. – W. Chodźko).

9. Rząd J. Nowaka – Ministerstwo Zdrowia Publicznego (min. – W. Chodźko)

10. Rząd W. Sikorskiego – Ministerstwo Zdrowia Publicznego (min. – W. Chodźko).

11. Rząd W. Witosa – Ministerstwo Zdrowia Publicznego (kierownik – min. J. Bujalski).

12. Rząd W. Grabskiego – Ministerstwo Pracy i Opieki Społecznej (min. – L. Darowski, G. Simon, L. Darowski, F. Sokal).

13. Rząd A. Skrzyńskiego – Ministerstwo Pracy i Opieki Społecznej (min. – B. Ziemięcki, J.S. Jankowski).

14. Rząd W. Witosa – Ministerstwo Pracy i Opieki Społecznej (kierownik – min. J.S. Jankowski).

15. Rząd K. Bartla – Ministerstwo Pracy i Opieki Społecznej (min. – S. Jurkiewicz).

16. Rząd J. Piłsudskiego – Ministerstwo Pracy i Opieki Społecznej (min. – S. Jurkiewicz).

17. Rząd K. Bartla – Ministerstwo Pracy i Opieki Społecznej (min. – S. Jurkiewicz).

18. Rząd K. Świtalskiego – Ministerstwo Pracy i Opieki Społecznej (min. – A. Prystor).

19. Rząd K. Bartla – Ministerstwo Pracy i Opieki Społecznej (min. – A. Prystor).

20. Rząd W. Sławka – Ministerstwo Pracy i Opieki Społecznej (min. – A. Prystor).

21. Rząd J. Piłsudskiego – Ministerstwo Pracy i Opieki Społecznej (min. – A. Prystor).

22. Rząd W. Sławka – Ministerstwo Pracy i Opieki Społecznej (min. – S. Hubicki).

23. Rząd A. Prystora – Ministerstwo Pracy i Opieki Społecznej (min. – S. Hubicki).

24. Rząd J. Jędrzejewicza – Ministerstwo Opieki Społecznej (min. – S. Hubicki).

25. Rząd L. Kozłowskiego – Ministerstwo Opieki Społecznej (min. – J. Paciorkowski).

26. Rząd W. Sławka – Ministerstwo Opieki Społecznej (min. – J. Paciorkowski).

27. Rząd M. Zyndrama-Kościałkowskiego – Ministerstwo Opieki Społecznej (min. – W. Jaszczott).

28. Rząd F. Sławoja-Składkowskiego – Ministerstwo Opieki Społecznej (min. – M. Zyndram-Kościałkowski).

W okresie Polski Ludowej:

1. Tymczasowy rząd E. Osóbki-Morawskiego – Ministerstwo Pracy, Opieki Społecznej i Zdrowia (min. – B. Drobner).

2. Rząd E. Osóbki-Morawskiego – Ministerstwo Pracy, Opieki Społecznej i Zdrowia (min. – W. Trojanowski).

3. Rząd E. Osóbki-Morawskiego – Ministerstwo Zdrowia (min. – F. Litwin).

4. Rząd J. Cyrankiewicza – Ministerstwo Zdrowia (min. – T. Michejda).

5. Rząd B. Bieruta – Ministerstwo Zdrowia (min. – J. Sztachelski).

6. Rząd J. Cyrankiewicza – Ministerstwo Zdrowia (min. – R. Barański).

7. Rząd J. Cyrankiewicza – Ministerstwo Zdrowia (min. – R. Barański).

8. Rząd J. Cyrankiewicza – Ministerstwo Zdrowia i Opieki Społecznej (min. – J. Sztachelski).

9. Rząd J. Cyrankiewicza – Ministerstwo Zdrowia i Opieki Społecznej (min. – J. Sztachelski).

10. Rząd J. Cyrankiewicza – Ministerstwo Zdrowia i Opieki Społecznej (min. – J.K. Kostrzewski).

11. Rząd P. Jaroszewicza – Ministerstwo Zdrowia i Opieki Społecznej (min. – M. Śliwiński).

12. Rząd P. Jaroszewicza – Ministerstwo Zdrowia i Opieki Społecznej (min. – M. Śliwiński).

13. Rząd E. Babiucha – Ministerstwo Zdrowia i Opieki Społecznej (min. – M. Śliwiński).

14. Rząd J. Pińkowskiego – Ministerstwo Zdrowia i Opieki Społecznej (min. – M. Śliwiński).

15. Rząd W. Jaruzelskiego – Ministerstwo Zdrowia i Opieki Społecznej (min. – M. Śliwiński).

16. Rząd Z. Messnera – Ministerstwo Zdrowia i Opieki Społecznej (min. – M. Cybulko).

17. Rząd M.F. Rakowskiego – Ministerstwo Zdrowia i Opieki Społecznej (min. – I. Planeta-Małecka).

W okresie III Rzeczypospolitej:

1. Rząd T. Mazowieckiego – Ministerstwo Zdrowia i Opieki Społecznej (min. – A. Kosiniak-Kamysz).

2. Rząd J.K. Bieleckiego – Ministerstwo Zdrowia i Opieki Społecznej (min. – W. Sidorowicz).

3. Rząd J. Olszewskiego – Ministerstwo Zdrowia i Opieki Społecznej (min. – M. Miśkiewicz).

4. Rząd H. Suchockiej – Ministerstwo Zdrowia i Opieki Społecznej (min. – A. Wojtyła).

5. Rząd W. Pawlaka – Ministerstwo Zdrowia i Opieki Społecznej (min. – R.J. Żochowski).

6. Rząd J. Oleksego – Ministerstwo Zdrowia i Opieki Społecznej (min. – R.J. Żo-chowski).

7. Rząd W. Cimoszewicza – Ministerstwo Zdrowia i Opieki Społecznej (min. – R.J. Żochowski).

8. Rząd J. Buzka – Ministerstwo Zdrowia i Opieki Społecznej (min. – W. Maksymowicz, F. Cegielska, G. Opala).

9. Rząd L. Millera – Ministerstwo Zdrowia (min. – M. Łapiński, M. Balicki, L. Sikorski).

10. Rząd M. Belki – Ministerstwo Zdrowia (min. – W. Rudnicki, M. Czakański, M. Balicki).

11. Rząd K. Marcinkiewicza – Ministerstwo Zdrowia (min. – Z.E. Religa).

12. Rząd J. Kaczyńskiego – Ministerstwo Zdrowia (min. – Z.E. Religa).

13. Rząd D. Tuska – Ministerstwo Zdrowia (min. – E. Kopacz).

14. Rząd E. Kopacz – Ministerstwo Zdrowia (min. – B. Arłukowicz, M. Zębala).

15. Rząd B. Szydło – Ministerstwo Zdrowia (min. – K. Radziwiłł).

16. Rząd M. Morawieckiego – Ministerstwo Zdrowia (min. – K. Radziwiłł, Ł. Szumowski, A. Niedzielski).

3.3. Problemy zdrowia publicznego w exposé premierów

1. W manifeście Lubelskiego Tymczasowego Rządu Ludowego Rzeczypospolitej Polskiej (z 7.11.1918 r.) mówi się o „należytym postawieniu spraw aprowizacji ludności. Zapewnienie jej niezbędnych po taniej cenie artykułów spożywczych – uznany za jeden z pierwszych obowiązków”, ponadto o „prawie w ochronie pracy, ubezpieczeń od bezrobocia, chorób i na starość”.

2. Wexposé Ignacego J. Paderewskiego (z 20.02.1919 r.) czytamy: „Żywność nadchodzi w ograniczonych ilościach (...). Poprawa losu naszego robotnika będzie jedną z najgłówniejszych, najpilniejszych spraw, którymi sejm wysoki gorliwie, troskliwie i serdecznie się zajmie”. „Robotnik, który po całodziennej uczciwej pracy kryć się musiał w ciasnych, trudnych, dusznych i ciemnych komórkach, nie mając za co wyżywić rodziny, wychować dzieci i zabezpieczyć sobie starość, był tylko niewolnikiem. Tak dalej już nie będzie”.

3. Wexposé L. Skulskiego (z 18.12.1919 r.): „mając na widoku cel ostateczny, to jest osiągnięcie jak najwyższej produkcji krajowej, rząd otaczać będzie tych, którzy do wzmożenia produkcji w najwyższym stopniu przyczynić się mogą, tj. klasę pracującą – specjalną opieką i racje żywnościowe dla tych, których organizmy wskutek wykonywanej pracy fizycznej intensywniejszego odżywiania, będą większe od racji normalnych. (...) W celu zaradzenia brakowi mieszkań w miastach przedłożony będzie Wysokiemu Sejmowi wniosek w sprawie budowy gmachów państwowych a kredyt z funduszu mieszkaniowego będzie dostępny również dla osób prywatnych”.

4. Wexposé A. Ponikowskiego (z 27.09.1921 r.): „w sprawie ochrony zdrowia publicznego na plan pierwszy wysuwa się zwalczanie chorób epidemicznych. Walka z epidemiami i ochrona granicy wschodniej (...) będzie prowadzona nadal z całą energią”. „Podkreślić należy z zadowoleniem objawy uznania, z jakim spotkała się działalność władz sanitarnych polskich w Lidze Narodów (...). Dalsza opieka nad zdrowiem dzieci będzie także troską Rządu. Zamierzone jest dożywianie dzieci, umożliwione dzięki akcji Misji Amerykańskiej pozostającej pod zwierzchnictwem szlachetnego przyjaciela ludzkości Herberta Hoovera i przy czynnym poparciu Rządu Polskiego”.

5. Wexposé W. Witosa (z 1.06.1923 r.): „Rząd poświęci baczną uwagę stanowi sanitarnemu Państwa, uznając, iż ze względu na warunki zdrowotne, w jakich się praca nad wszechstronnym rozwojem naszego kraju dokonuje, czujna opieka Rządu w tej dziedzinie jest sprawą pierwszorzędnej doniosłości. Specjalne wysiłki Rządu zmierzać będą do jak najszybszego uregulowania sprawy szpitalnictwa”.

6. Wexposé K. Bartla (z 10.01.1930 r.): „W wycofanym z Sejmu projekcie wielkiej scaleniowej ustawy o ubezpieczeniach społecznych dokonano pewnych zmian, spośród których najważniejszymi są: obniżenie granicy wieku robotników przemysłowych, uprawniającego do renty starczej z 65 na 60 lat”. „W gorąco omawianej sprawie pewnych posunięć władz rządowych w stosunku do Kas Chorych należy stwierdzić, że Rząd nie ma zamiaru niweczyć samorządu tych instytucji ubezpieczeniowych, zachodzi jednak konieczność zawieszania tych uprawnień, czego dowodem może służyć fakt, że na początku roku budżetowego z ogólnej liczby 243 Kas Chorych ok. 100 było zarządzanych przez komisarzy, nie zaś przez władze autonomiczne”. „(...) wreszcie w zakresie organizacyjno-administracyjnym zwrócono uwagę na konieczność podniesienia rangi i odpowiedzialności czynnika lekarskiego w Kasie Chorych. Pod tym względem zamierzenia rządowe natrafiły na grunt zupełnie przygotowany w społeczeństwie, zwłaszcza w sferach lekarskich a wyraz tej zgodności poglądów dał zjazd lekarzy Kasy Chorych. (...) W zakresie merytorycznym wysunięto koncepcje zmierzające do przesunięcia ciężkości zadań Kas Chorych z lecznictwa na ochronę zdrowia, na profilaktykę (...). Wprawdzie do pełnego urzeczywistnienia tych pomysłów droga daleka, to będziemy starać się przystąpić do ułatwienia i udostępnienia lecznictwa, jak najszerszym masom ubezpieczonym, do zmniejszenia nadmiernych kosztów świadczeń przez racjonalne sharmonizowanie działalności lekarskiej, zbliżenie lekarzy do życia i pracy ubezpieczeniowych i wreszcie przez celową rozbudowę zakładów leczniczych”.

7. Wexposé M. Zyndrama-Kościałkowskiego (z 24.10.1935 r.): „Starzeje się społeczeństwo pracujące, nękane obawą o utratę pracy a jednocześnie młode elementy nie mogą rozwinąć swych możliwości. (...) Troska o chleb widziany nie tylko wśród «starszych» ale i wśród «młodych» przesłania sprawy najważniejsze – i w tym tkwi największe niebezpieczeństwo”.

8. W manifeście PKWN (z 22.07.1944 r.): „Natychmiast rozpocznie się odbudowa i rozbudowa instytucji ubezpieczeń społecznych na wypadek choroby, inwalidztwa, bezrobocia oraz ubezpieczenie na starość. Instytucje ubezpieczeń społecznych oparte będą na zasadach demokratycznego samorządu”.

9. Wexposé E. Osóbki-Morawskiego (z 2.01.1945 r.): „Rozbudujemy szeroko, w miarę możliwości kadry lekarskie i sanitarne oraz szpitalnictwo zarówno w mieście jak i na wsi”.

10. Wexposé E. Osóbki-Morawskiego (z 3.05.1945 r.): „Powołaliśmy oddzielne Ministerstwo Zdrowia, chcąc temu zagadnieniu poświęcić więcej miejsca niż dotychczas. Chcemy powiększyć opiekę lekarską nad matką i dzieckiem, nad młodzieżą, nad klasą robotniczą i wsią polską, która przed wojną znajdowała się w opłakanych warunkach sanitarnych. Poświęcimy dużo zainteresowania przemysłowi farmaceutycznemu. Prowadzimy wytężoną walkę w celu zapobieganiu chorobom epidemicznym. (...) Odbudowa szpitalnictwa napotyka na poważne trudności”.

11. Wexposé E. Osóbki-Morawskiego (z 29.12.1945 r.): „Troska o dostarczenie każdemu obywatelowi zdrowego i ludzkiego mieszkania przez popieranie społecznego i spółdzielczego budownictwa mieszkaniowego (...) rozporządzenie ustawy o pełnym zabezpieczeniu na starość (...), powszechna rozbudowa żłobków, przedszkoli, domów dziecięcych, (...) dla starców i emerytów (...) podniesienie stanu zdrowotnego i higieny w mieście a zorganizowanie jej i upowszechnienie na wsi”.

12. Wexposé E. Osóbki-Morawskiego (z 26.04.1946 r.): „W maju 1945 r. budżet Ministerstwa Zdrowia wynosił 20 mln – w marcu 1946 r. – już 160 mln zł (...) mamy niecałe 7000 lekarzy, repatriacja ze wschodu da nam (...) 300, w Anglii jest ich 800 (...), mamy obecnie 7 wydziałów lekarskich, przed wojną było ich 5 oraz 3 wydziały stomatologiczne, 5 farmaceutycznych, 4 szkoły pielęgniarek i 5 szkół dla położnych (...), ubezpieczenie wydaje teraz na leki 45% funduszów (przed wojną wydawały 10%) (...), bardzo zły stan jest na odcinku produkcji leków. Produkujemy zaledwie kilkanaście procent tego co przed wojną. Potrzeba nam leków za 18 mln dolarów, UNRRA dostarczy nam za 4,5 mln”.

13. Wexposé J. Cyrankiewicza (z czerwca 1947 r.): „Dalszym warunkiem do regeneracji zdrowia narodu jest planowe i racjonalne odbudowanie i usprawnienia zniszczonego lecznictwa. O dwa opiera się ono elementy: o kadry fachowe sił ludzkich służby zdrowia i o warunki materialne konieczne i niezbędne dla tej pracy (...). Kadry sił fachowych służby zdrowia, wyniszczone do połowy swej liczby stanu przedwojennego, w najtrudniejszych warunkach materialnych, o głodowych nieraz poborach, z zapałem stanęły do pracy: uruchomiły szpitale, uzdrowiska, sanatoria, ośrodki zdrowia, lecznictwo stomatologiczne, podjęły walkę z gruźlicą, i chorobami społecznymi, czuwały nad zdrowiem matki i dziecka, opanowały choroby i epidemie (...), zaopatrzenie w sprzęt – umożliwiło powiększenie łóżek szpitalnych w stosunku do liczby przedwojennej o 12.302 do cyfry 87.292. Liczba szpitali o tym charakterze wzrosła z 355 do 545 (...). Państwo uruchomiło w swoim zarządzie 17 uzdrowisk i 15 wielkich stacji klinicznych i kąpielisk morskich, wobec 5 (...) w 1938 r. (...) w trosce o opanowanie gruźlicy Ministerstwo Zdrowia uruchomiło 10.000 łóżek sanatoryjnych, podczas kiedy w 1939 r. było ich 5000. Rozbudowa dalszych 4000 łóżek jest w toku. (...) zaplanowanie trwałej publicznej służby zdrowia, zagadnienia walki o zdrowie narodu, o regenerację sił biologicznych narodu – to jedna z głównych trosk Rządu”.

14. Wexposé P. Jaroszewicza (z 29.03.1972 r.): „W zespole problemów socjalnych na czoło wysuwa się ochrona zdrowia społeczeństwa oraz rozwój pomocy społecznej. Spośród decyzji, które służą poprawie sytuacji zdrowotnej społeczeństwa, podkreślić należy zwiększenie środków finansowych i materialnych na rozbudowę obiektów służby zdrowia. Dużej troski i dużych nakładów wymaga zapewnienie opieki zdrowotnej dla 6,5 mln rolników i ich rodzin objętych ubezpieczeniem zdrowotnym (...). Wydatnie rozszerzymy pomoc społeczną przede wszystkim dla ludzi starych, często niezdolnych do samodzielnej egzystencji (...). Planujemy dalszą optymalizację wykorzystania i rozbudowy bazy materialnej uczestnictwa i pomocy społecznej, intensywne zwalczanie gruźlicy i innych chorób zakaźnych, profilaktykę w dziedzinie tzw. chorób cywilizacyjnych”.

15. W exposé P. Jaroszewicza (z 27.03.1976 r.): „Poprawie ulegnie sytuacja zdrowotna społeczeństwa. Doskonaleniu lecznictwa służyć będzie rozbudowa szpitali i ośrodków zdrowia, lepsze ich wykorzystanie, poprawa jakości opieki zdrowotnej i organizacji pracy w placówkach służby zdrowia. Wiele uwagi poświęcimy zwalczaniu chorób zawodowych i tzw. chorób cywilizacyjnych, a także opiece nad osobami w podeszłym wieku”.

16. Wexposé E. Babiucha (z 3.04.1980 r.): „W ochronie zdrowia społeczeństwa skoncentrujemy się na porządkowaniu bazy materialnej służby zdrowia, na przyśpieszeniu tempa prac na podjętych inwestycjach szpitalnych, oraz prac sanatoryjnych i modernizacjach w szpitalach. Dążyć będziemy do odczuwalnej poprawy zaopatrzenia w leki”.

17. Wexposé W. Jaruzelskiego (z 12.02.1981 r.): „Rząd skoncentruje swą działalność na sprawach, które przedstawiam w dziesięciopunktowym pakiecie: złagodzenie najbardziej nabrzmiałych problemów ochrony zdrowia, w tym zwłaszcza zaopatrzenie w podstawowe leki, przyśpieszenie remontów i budownictwa szpitali; przekazanie wygospodarowanych obiektów na rzecz służby zdrowia; nasilenie walki ze zjawiskami patologii społecznej, przede wszystkim z alkoholizmem”.

18. Wexposé T. Mazowieckiego (z 12.09.1989 r.): „Rozwiązywanie problemów kultury, szkolnictwa, nauki, ochrony zdrowia i środowiska naturalnego wymaga pomocy i czynnego zaangażowania państwa. Rząd nie chce się od nich uchylać”.

19. Wexposé J.K. Bieleckiego (z 5.01.1991 r.): „Podobnie rząd widzi swoją rolę w stosunku do pozostałych dziedzin budżetowych: oświaty, nauki i służby zdrowia. Jedyną drogą poprawy sytuacji jest decentralizacja finansowania tych dziedzin”.

20. Wexposé J. Olszewskiego (z 21.12.1991 r.): „Wiemy wszyscy o katastrofalnej sytuacji służby zdrowia. Nie do przyjęcia są jednak środki zaradcze w postaci «urynkowienia» opieki zdrowotnej. Nie od razu można myśleć o wprowadzaniu prywatnych ubezpieczeń zdrowotnych. Podjęte zostaną kroki w celu bardziej racjonalnego wykorzystania kadry medycznej. Nie można oszczędzać na zdrowiu, ale trzeba zadbać o skuteczniejsze wydatkowanie budżetowych pieniędzy. Po dwu latach spędzonych na dyskusji o reformie służby zdrowia, możemy wreszcie zacząć ją urzeczywistniać”.

21. Wexposé W. Pawlaka (z 1.07.1992 r.): „Nie zamierzamy wycofać się z obowiązku tworzenia warunków organizacyjnych i finansowych do ochrony zdrowia i opieki społecznej. Częściowa odpłatność za korzystanie z państwowej służby zdrowia oraz komercjalizacja usług musi iść w parze z przebudową systemu ubezpieczeń społecznych”.

22. Wexposé H. Suchockiej (z 11.07.1992 r.): „Pora zakończyć przewlekające się prace nad reformą ochrony zdrowia. Czas przejść do jej wdrożenia. Stałym elementem musi być wprowadzenie systemu ubezpieczeń zdrowotnych. Do czasu wprowadzenia nowego systemu zostanie bezzwłocznie przygotowany program funkcjonowania publicznej opieki zdrowotnej na okres przejściowy. Publiczna opieka zdrowotna musi zapewnić każdemu z nas minimum bezpieczeństwa zdrowotnego i gwarancje pomocy w nagłej potrzebie”.

23. Wexposé W. Pawlaka (z 8.11.1993 r.): „Sama służba zdrowia, obciążona skutkami niekorzystnej sytuacji znalazła się w zapaści. Zbyt wolne tempo reform i skąpe środki doprowadziły do stanu, który wymaga radykalnych działań, jeśli chcemy poważnie mówić o powszechnej i publicznej służbie zdrowia. Musi ona ulec szybkiej reorientacji w kierunku powszechnie akceptowanej w świecie, nowoczesnej podstawowej opieki zdrowotnej w miejscu zamieszkania, wczesnej diagnostyki, standaryzowanego poziomu usług medycznych w szpitalach oraz nowoczesnego ratowania w sytuacji zagrożenia życia (...) musimy stopniowo zmienić system finansowania opieki zdrowotnej. W części będzie on korzystał z budżetu, ale możliwie najszybciej rozpoczniemy stopniową budowę powszechnych ubezpieczeń zdrowotnych, opartych na rzetelnej umowie określającej zakres ubezpieczenia. Ubezpieczenie umożliwi powiązanie finansowania z usługami medycznymi i będzie jednym ze sposobów przeciwdziałania pauperyzacji środowiska medycznego”.

24. Wexposé J. Oleksego (z 30.03.1995 r.): „Kształtując nowy system opieki zdrowotnej, sfinalizujemy prace nad przygotowaniem całościowego projektu powszechnego systemu ubezpieczeń zdrowotnych. Opracowane zostaną zasady rozliczenia i finansowania ochrony zdrowia, oparte na przepływie środków za pacjentem. Zasadniczymi elementami zmian będą także: dalsze przekazywanie p.o.z. wraz ze środkami samorządom lokalnym; system lekarzy rodzinnych oraz oparty na kontraktach rynek usług medycznych. Powinno to podnieść poprawę jakości usług zdrowotnych i profilaktycznych oraz uposażenia pracowników służby zdrowia”.

25. Wexposé J. Buzka (z 10.11.1997 r.): „Wprowadzimy też system powszechnego ubezpieczenia zdrowotnego, co wymagać będzie głębokich zmian w zapisach ustawy o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym. Nowy system oparty będzie na funduszach ubezpieczeniowych niezależnych od administracji rządowej i samorządowych instytucjach zarządzających fundamentami ubezpieczenia zdrowotnego. Dodam, że w ramach tej reformy przewidujemy miejsce dla rozwoju innych form ubezpieczeń zdrowotnych. Zasady korzystania ze świadczeń zdrowotnych, ze środków publicznych zostaną określone w zmienionej ustawie o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym i wprowadzone niezwłocznie w życie. Reforma zaowocuje podniesieniem realnych wynagrodzeń pracowników ochrony zdrowia i obniżeniem kosztów funkcjonowania całej rodziny. Służba zdrowia winna służyć pacjentowi – taki jest cel zmian, które chcemy wprowadzić. Równolegle z głębokimi reformami podejmiemy pilne działania naprawcze. W związku z tym przeprowadzona będzie ponowna dokładna analiza potrzeb dot. wyposażenia szpitali i pomocy doraźnej w sprzęt zwiększających bezpieczeństwo pacjentów. (...) duży nacisk położy się także na działania profilaktyczne, które będą koordynowane przez rząd, a prowadzone w ramach p.o.z. – głównie lekarzy rodzinnych. (...) dzięki wprowadzeniu powszechnych ubezpieczeń zdrowotnych i innych zmian w systemie opieki zdrowotnej przywrócona zostanie właściwa ranga zawodów medycznych”.

26. Wexposé L. Millera (z 2002 r.): „Wzmocnimy odpowiedzialność rządu za politykę zdrowotną państwa. Powrócimy do zarzuconych przez poprzedników, a przynoszących korzystne efekty, programów zdrowotnych i promocji zdrowia, w szczególności: onkologicznego, walki z chorobami układu krążenia, programu opieki nad matką i małym dzieckiem oraz medycyny szkolnej. Naprawa służby zdrowia musi iść jednak dalej: uszczelnić system, zracjonalizować wydatki, sprawić, by szczupłe środki przynosiły jak najlepsze efekty. Doprowadzimy do oszczędnego gospodarowania środkami finansowymi w ochronie zdrowia poprzez wprowadzenie Rejestru Usług Medycznych, a także racjonalnej polityki lekowej, uwzględniającej w maksymalnym stopniu możliwości finansowe społeczeństwa”.

27. Wexposé J. Kaczyńskiego (z 19.07.2006 r.): „Czwartym warunkiem, który musi być wypełniony, jest bezpieczeństwo zdrowotne. Pan minister Religa 7 czerwca tego roku z tej trybuny przedstawił projekt, który będziemy realizowali. Z tym projektem związane są różnego rodzaju społeczne napięcia. Zdajemy sobie z tego sprawę. Podejmiemy trud – przyjdzie go podjąć, jak sądzę, na jesieni – by te społeczne napięcia zostały rozładowane, by ten naprawdę nowatorski i bardzo daleko posunięty – jeżeli chodzi o zaangażowanie finansowe – projekt został zrealizowany. Może on dać polskiemu społeczeństwu bardzo, bardzo wiele. Chciałbym, żeby tak było, i uczynię wszystko, żeby tak było. Liczę tutaj bardzo na poparcie, na pracę przede wszystkim ze strony pana ministra Religi”.

28. Wexposé D. Tuska (z 23.11.2007 r.): „Stan systemu ochrony zdrowia jest w znacznym stopniu miernikiem stopnia rozwoju cywilizacyjnego. Ma też podstawowe znaczenie dla komfortu życia wszystkich Polaków. Przejmując odpowiedzialność za Polskę, podejmujemy się zapewnienia większego bezpieczeństwa zdrowotnego obywatelom. Trudne to zadanie, bo stan ochrony zdrowia jest katastrofalny. Naprawa tego systemu będzie jednym z absolutnie pierwszoplanowych zadań rządu. My ten system naprawimy, oszczędzając ludziom, pacjentom, lekarzom, pielęgniarkom słów, a gwarantujemy szybkie decyzje. (...) jednym z powodów, dla których cierpi dzisiaj pacjent, lekarz i pielęgniarka, jest to, że ludzie bez pokory, bez świadomości swoich ułomności i ograniczeń wzięli na siebie pełnię władzy nad ochroną zdrowia i zostawili pacjenta i lekarza i pielęgniarkę w sytuacji rozpaczliwej. Trzeba oddać władzę tym, którzy na miejscu chcą zająć się ochroną zdrowia człowieka i o to chodzi Platformie Obywatelskiej i Polskiemu Stronnictwu Ludowemu. To jest droga do przebudowy, do skutecznej naprawy ochrony zdrowia. I oczywiście ta droga, ten mechanizm wymaga czego? Chcemy dokończyć zarzucony przez poprzedników proces restrukturyzacji publicznych placówek ochrony zdrowia. Szpitale, które wykonały programy naprawcze w ramach pomocy publicznej i zachowują bieżącą równowagę finansową, będą mogły skorzystać z restrukturyzacji finansowej dawnych długów. Geografia placówek ochrony zdrowia, a w szczególności tzw. sieć szpitali zostanie ukształtowana przez wybór pacjentów dokonany na podstawie oceny poziomu danej placówki a nie przez polityczne decyzje rządu centralnego”.

29. Wexposé E. Kopacz (z 1.10.2014 r.): „Głównym zadaniem Ministra Zdrowia w 2015 roku będzie bezpieczeństwo dla pacjentów, wdrożenie pakietów: kolejkowego i onkologicznego. (...) Od 2015 roku rząd sfinansuje specjalizację lekarzy w ramach rezydentów wszystkich absolwentów uczelni medycznych z lat 2012–2015 – jest ich dzisiaj 3,5 tysiąca. Dzięki temu do polskich szpitali i przychodni trafią młodzi lekarze rezydenci, co skróci czas oczekiwania na wizyty lekarskie. (...) Może się to też przyczynić do powrotu gabinetów stomatologicznych do szkół. Zainteresowane samorządy będą mogły wyposażyć gabinety stomatologiczne korzystając z funduszy unijnych. (...) dziś samorządy nie mają pieniędzy na zatrudnienie lekarzy stomatologów. Sfinansowanie wynagrodzeń rezydentów z budżetu państwa rozwiąże ten problem. (...) Chciałabym stworzyć w Polsce znane w rozwijających się krajach Zachodu instytucje dziennych domów opieki, w których seniorzy znaleźliby opiekę medyczną (...) Z myślą o seniorach planujemy także stworzenie Instytutu Geriatrii, który będzie specjalnym ośrodkiem leczenia i opieki nad osobami starszymi. Powołanie takiej specjalnej instytucji umożliwi nam wyedukowanie i wykształcenie większej liczby lekarzy – gabinetów, których dzisiaj w Polsce dramatycznie brakuje”.

30. W exposé B. Szydło (z 18.11.2015 r.): „Elementem polityki prorodzinnej, ale mającym także znaczenie szersze aspekty, jest przebudowa służby zdrowia. Chodzi tu o opiekę nad matką i dzieckiem, ale w równej mierze nad wszystkimi innymi pacjentami, a w szczególności tymi, którzy najczęściej korzystają z pomocy lekarskiej, a więc osobami starszymi. Dotychczasowy model organizacji finansowania służby zdrowia nie sprawdził się. Prowadzi to do daleko idącej ekonomizacji służby zdrowia, do zmiany funkcji lekarzy. Należy wrócić do programu Śp. Profesora Zbigniewa Religi. Pacjent nie może być pozycją w bilansie, lekarz księgowym, a szpital przedsiębiorstwem. Służba zdrowia nie może być nastawiona na zysk, nie ma tu innego sposobu niż powrót do finansowania budżetowego, wraz z właściwymi dla niego rygorami. W pełni doceniam rolę lekarzy i jestem przekonana, że powinni oni być bardzo wysoko wynagradzani. Doceniam też w pełni ogromne znaczenie pracy pielęgniarek, ratowników medycznych i innych pracowników służby zdrowia, których dochody są dzisiaj zbyt niskie”.

31. Wexposé M. Morawieckiego (stenogram, 2019 r.): „(...) Wprowadzimy e-recepty, e- zdrowie, internetowe konto pacjenta. Priorytetem będzie onkologia i kardiologia. Rak i choroby serca są ogromnym zagrożeniem dla nas. Stworzyliśmy strategię podejścia do onkologii. Wprowadzona zostanie krajowa sieć onkologiczna. Podniesione zostaną nakłady na zdrowie; wzrost z 70 mld zł do 106 mld zł (o blisko 50%). Utworzony będzie Fundusz Modernizacji Szpitali”.

3.4. Narodowy Program Zdrowia

Narodowy Program Zdrowia (NPZ) został zatwierdzony przez Radę Ministrów RP w 1996 r. Utworzono Międzyresortowy Zespół Koordynacyjny kierowany początkowo przez Ministra Zdrowia (później wicepremiera), w skład którego weszli przedstawiciele wszystkich resortów (w randze wiceministrów). W Ministerstwie Zdrowia utworzono komórkę organizacyjną zajmującą się monitorowaniem realizacji NPZ, która tworzyła coroczne raporty z wykonania zadań, które były kierowane do Sejmowej Komisji Zdrowia. We wszystkich województwach powołano pełnomocników wojewodów ds. realizacji NPZ.

Od kilku lat w PZH (Państwowy Zakład Higieny) działa Biuro ds. Monitorowania Oczekiwanych Efektów Realizacji NPZ.

3.4.1. Strategiczne cele Narodowego Programu Zdrowia

Nadrzędnym, długofalowym celem strategicznym Narodowego Programu Zdrowia jest: „Poprawa zdrowia i związanej z nim jakości życia ludności”. Jego osiągnięciu służą trzy główne sposoby:

– zmiana stylu życia ludności,

– kształtowanie środowiska pracy sprzyjającego zdrowiu,

– zmniejszenie różnic w zdrowiu i dostępie do świadczeń zdrowotnych.

Sformułowano również osiemnaście celów operacyjnych:

1. Zwiększenie aktywności fizycznej ludności.

2. Poprawa sposobu żywienia ludności i jakości zdrowotnej żywności.

3. Zmniejszenie rozpowszechnienia palenia tytoniu.

4. Zmniejszenie i zmiana struktury spożycia alkoholu oraz zmniejszenie szkód zdrowotnych spowodowanych alkoholizmem.

5. Ograniczenie używania substancji psychoaktywnych.

6. Zwiększenie skuteczności edukacji zdrowotnej społeczeństwa oraz działań w zakresie promocji zdrowia.

7. Promocja zdrowia psychicznego i zapobieganie występowaniu zaburzeń psychicznych.

8. Zmniejszenie narażenia na czynniki szkodliwe w środowisku życia i pracy.

9. Poprawa stanu sanitarnego kraju.

10. Zmniejszenie częstości wypadków, zwłaszcza drogowych.

11. Zwiększenie sprawności i skuteczności pomocy doraźnej w nagłym zagrożeniu życia.

12. Zwiększenie dostępności i usprawnienie podstawowej opieki zdrowotnej.

13. Zapobieganie występowaniu oraz skutkom wcześniactwa i niskiej urodzeniowej masy ciała.

14. Usprawnianie wczesnej diagnostyki i czynnej opieki nad osobami z ryzykiem rozwoju niedokrwiennej choroby serca.

15. Usprawnienie wczesnej diagnostyki i zwiększenie efektywności leczenia nowotworów złośliwych szyjki macicy i sutka.

16. Stworzenie warunków umożliwiających osobom niepełnosprawnym włączenie się lub powrót do czynnego życia.

17. Zwiększenie skuteczności zapobiegania chorobom zakaźnym.

18. Intensyfikacja profilaktyki próchnicy zębów i chorób przyzębia u dzieci, młodzieży i kobiet ciężarnych.