Smak oddalenia ebook

Wprowadzenie

Haiku jest minimalistycznym gatunkiem poezji, który przed wiekami narodził się w Japonii i do dzisiaj jest tam znaczącą częścią literatury. W ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat gatunek ten zyskał popularność na Zachodzie, zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych i innych krajach anglojęzycznych, ale wzrost zainteresowania haiku wśród osób piszących i czytających poezję można zauważyć w wielu krajach Azji i Europy, w tym również w Polsce.

Tym, co najbardziej przyciąga do poezji haiku, jest jej zwięzłość, klarowność i prostota.

Wiersz haiku to tylko kilka słów podzielonych na dwie części i zapisanych zazwyczaj w trzech wersach. Trzy wersy to wygodny i najpospolitszy układ, ale nic nie stoi na przeszkodzie, aby to były dwa, cztery albo tylko jeden wers.

We współczesnym traktowaniu liczba sylab w haiku nie jest ważna, istotny jest rytm. W zapisie w trzech wersach najczęściej występuje rytm krótki–długi–krótki, jako najbardziej naturalny, jednak inne układy też mają swoje zalety i bywają cennym urozmaiceniem.

Oto jak mogą wyglądać te dwie części haiku w wierszu podzielonym na trzy wersy:

W powyższym haiku jedna część (letni deszcz) zawiera się cała w pierwszym wersie, a druga część (nagi posąg paruje) zajmuje drugi i trzeci wers.

W haiku powyżej jedna część (szum sosen w starym czajniku) zajmuje wersy pierwszy i drugi, a druga część (jesienny wiatr) mieści się cała w wersie trzecim.

Czasami stosuje się wielkie litery i znaki interpunkcyjne, zaznaczające pauzę pomiędzy dwiema częściami haiku, takie jak myślnik, wielokropek, dwukropek, przecinek i kropka, ale nie jest to konieczne. Podział na dwie części jest zazwyczaj oczywisty, a jeśli nie jest, to nawet lepiej, bo zwiększają się możliwości interpretacyjne. Wówczas środkowy wers może się łączyć zarówno z pierwszym, jak i trzecim wersem, niczym sworzeń, co widać w poniższym przykładzie:

To, co najważniejsze w poezji haiku, dzieje się na styku owych dwóch elementów, które mogą być obrazami, pojęciami, emocjami. To tam odbywa się przeskok poetyckiej iskry, będący skutkiem istniejącego pomiędzy dwiema częściami haiku napięcia.

Dlatego emocjonalna i znaczeniowa odległość między nimi nie może być zbyt mała, a dzieje się tak wtedy, gdy kontrast jest za słaby (jeśli podstawą zestawienia jest kontrast) albo gdy podobieństwo jest za duże (jeśli podstawą zestawienia jest podobieństwo).

Z drugiej strony odległość między tymi dwiema częściami haiku nie może być zbyt wielka, bo wtedy poetycka iskra nie przeskoczy i haiku zatraca swój sens.

Niekiedy podziału na dwa elementy wcale nie ma i haiku brzmi jak jedno zdanie podzielone na wersy, ale wtedy musi w nim być coś naprawdę szczególnego, aby działało jak haiku i jak poezja w ogóle. Przykładem niech będzie poniższy wiersz:

przychodzi do mnie

odziana tylko

w krótką noc

Co jest treścią haiku? Człowiek i jego miejsce w naturze. Przyroda jest istotnym tematem haiku, mimo że nowoczesne haiku potrafi znakomicie obejść się bez składników przyrodniczych.

Ponieważ haiku jest w zasadzie poezją natury, nietrwałości i ciągłej przemiany, zawiera zwykle element, który identyfikuje porę roku. Może to być wskazanie bezpośrednie, jak na przykład „styczniowy świt” w tym haiku:

albo pośrednie, jak w następującym haiku, gdzie „śpiew kosa” wskazuje na wiosnę lub wczesne lato:

śpiew kosa

jej oczy jeden odcień

ciemniejsze od zmierzchu

A oto przykład haiku bez pokazania pory roku i bez odwołania do natury:

Co jest w haiku, a czego nie ma? Metafory są rzadkie, dobrze działają tylko wtedy, gdy są subtelne. Również porównanie nie jest często stosowane, ponieważ sprawia wrażenie środka nazbyt oczywistego i subiektywnego. Cechami haiku są obiektywność, sprawdzalność oraz skromność, dlatego nie ma w nim tak dużo denerwującego „ja”.

W poezji haiku liczy się nastrój. Smutek, melancholia, samotność, świadomość przemijania, skłonność do rzeczy starych, zużytych, porzuconych, niemodnych, odchodzących w przeszłość. Wszytko to w połączeniu z wyrafinowanym poczuciem humoru oraz łagodną ironią skierowaną przeciw własnym złudzeniom, pretensjom, uzurpacjom. Lekkość i bezpretensjonalność są kluczowe. Ponadto dobre haiku jest przyjemną niespodzianką, sprawiającym zadowolenie zaskoczeniem, małym odkryciem.

Lżejszą stronę poezji haiku pokazują w tej książce utwory typu senryu. Senryu można nazwać podgatunkiem haiku. O ile haiku jest poezją natury i uduchowienia i ma z reguły poważny, refleksyjny charakter, o tyle senryu koncentruje się na słabostkach i śmiesznostkach człowieka i często przybiera formę humorystyczną lub satyryczną.

Natomiast haibun jest połączeniem prozy z poezją haiku. Haibun również wziął swój początek w Japonii i, podobnie jak haiku, stał się gatunkiem literatury światowej. Zakres prozy w utworach haibun jest szeroki i może obejmować opis miejsca, osoby lub przedmiotu, autobiografię, pamiętnik, esej, opowiadanie lub dziennik podróży. W przeciwieństwie do wierszy haiku utwory haibun mają tytuł, który pełni istotną funkcję. Relacja prozy do wiersza jest ważna, niesie niebagatelną wartość dodaną. Wszystkie te trzy składniki — tytuł, proza i wiersz haiku — powinny ze sobą współgrać, uzupełniać się i tworzyć spójną całość.

Niniejsza książka zawiera duży wybór wierszy haiku, które powstały w ciągu piętnastu lat uprawiania przeze mnie tego gatunku poezji. Dodatkiem są wiersze senryu i teksty haibun. Większość z zawartych tutaj utworów była wcześniej publikowana w wersji angielskiej w najlepszych anglojęzycznych czasopismach haiku na świecie. Niemała grupa zdobyła nagrody i wyróżnienia na międzynarodowych konkursach. Całkiem sporo znalazło się w wydanych w Stanach Zjednoczonych i Europie antologiach.

Moje poprzednie tomiki poezji haiku to:

„Gorzki wiatr. Sto haiku. Bitter wind. One Hundred Haiku”, Wydawnictwo Kontekst, Poznań 2015;

„Ku światłu. Towards Light”, Wydawnictwo Kontekst, Poznań 2019.

„Black and White”, Red Moon Press, Winchester 2016

Ernest Wit