Związek Ludowo-Narodowy Obóz Wielkiej Polski Stronnictwo Narodowe w woj. białostockim ebook

[1] „Głos Pracy Polskiej” 1938, nr 17, s. 3.

[2] „Głos Ziemi Ostrołęckiej. Jednodniówka poświęcona pracy Stronnictwa Narodowego w pow. ostrołęckim, Ostrołęka 1936, s. 2.

[3] „Echa Płockie i Łomżyńskie” 1904, nr 9, s. 3.

[4] „Gazeta Białostocka” 1913, nr 35, s. 534.

[5] J. Zalewski, „Przebłyski słów”. Hajnówka 1993.

[6] „Saeculum Christianum”, 2001, t. VIII, nr 1, ss. 183—200.

[7] „Gazeta Białostocka” 1914, nr 4, s. 59.

[8] A. Trus, J. Cohen, A Book of Remembrance, New York 1948, s. 129.

[9] „Gazeta Białostocka” nr 1915, nr 12, s. 94.

[10] M. Wągiel, Fonematyka języka polskiego w ujęciu funkcjonalizmu aksjomatycznego, Ołomuniec 2016.

[11] F. Gliński, „Bank miejski” [w:] „Gazeta Białostocka 1912, nr 1, ss. 3—4.

[12] A. Trus, J. Cohen, A Book…, s. 136.

[13] Podczas spisu z 1921 wyznanie katolickie -736 osób, judaizm — 919 osób.

[14] A. Trus, J. Cohen, A Book…, s. 127.

[15] Tamże, s. 139.

[16] „Gazeta Białostocka” 1914, nr 14, s. 216.

[17] „Gazeta Białostocka” 1915, nr 14, ss. 110—111.

[18] K. Orenda „My musimy” [w:] „Gazeta Białostocka” 1913, nr 25, ss. 380—381.

[19] „Gazeta Białostocka” 1915, nr 4, s. 29.

[20] „Zeszyt Naukowy Muzeum Wojska w Białymstoku” 1991, nr 5, ss. 19—44.

[21] A. Trus, J. Cohen, A Book, s. 175. Zarządca majątku Rudka to Wacław Miller.

[22] A. Przybylski, Działania wstępne w wojnie polsko-rosyjskiej 1918—1920, Warszawa 1928, s. 8.

[23] „Zorza” 1919, nr 2, s. 22.

1919 ”Koło ludowo-narodowe w każdej gminie”

W dniach 5—6 stycznia w Łomży odbył się zjazd delegatów powiatowych Narodowego Komitetu Wyborczego. „Na wiecu kobiecym 5 stycznia pod przewodnictwem sędziny Daszyńskiej, na którym było co najmniej 600 kobiet z miasta i powiatu mówiła bardzo pouczająco pani Kazimierska z Warszawy, robotnik Józef Załęski z Piątnicy, gospodarz Żelazny i R. Bielicki z Łomży, pracownik u nas wielce zasłużony. Wszyscy mówcy zachęcali kobiety do głosowań, bo inaczej Żydzi łomżyńscy mogą zdobyć dwa, a nawet trzy miejsca w Sejmie”[1]. Komitet wyborczy wysunął kandydaturę Jan Załuski na posła Ziemi Łomżyńskiej, która została życzliwie przyjęta. Zapowiedziano W następnym dniu zjazdu delegaci powiatowi ustalili kolejne numery kandydatur na liście wyborczej. 6 stycznia odbył się także wiec rzemieślników i robotników chrześcijańskich, gdzie kandydat na posła Załuska zaprezentował swój program wyborczy.

5 stycznia odbył się wiec narodowy w parafii Rutki (1500 osób). Przewodniczył Stanisław Grodzki, w prezydium znaleźli się A. Lejdo, K. Perkowski i Jan Karwowski. Postanowiono poprzeć w wyborach listę katolicką, narodową. Na powiaty: łomżyński, szczuczyński, kolneński, ostrołęcki, wysokomazowiecki i ostrowski (9 mandatów) lista narodowa nosiła numer 12 i wyglądała następująco: dr Załuska — Warszawa, Adam Mieczkowski sędzia — Łomża, Stanisław Ostrowski rolnik — Zawady, ksiądz Kazimierz Lutosławski — Warszawa, J. Załęski robotnik — Łomża, Stanisław Włodek ziemianin — Dąbrowa-Bybytki, Konstanty Długoborski — szlachcic zagrodowy — Długobórz, Jan Zyskowski rzemieślnik — Grajewo, Antoni Ramatowski — rolnik. Utworzono blok list nr 10 i 12. Zebrania przedwyborcze zorganizowano: 14 stycznia w Ostrowi (przewodniczył ks. prefekt Ludomir Lissowski), 15 w Zambrowie (ks. kanonik Franciszek Wądołowski), 16 w Mazowiecku (ks. dziekan Bolesław Gumowski), 17 w Czyżewie (wikary Feliks Godlewski). Mowy polityczne wygłosił redaktor „Zorzy” Jan Załuska. W Ostrowi i Zambrowie przemawiał robotnik z Łomży Jaroszyński. Duchowieństwo dekanatu ostrowskiego wydało odezwę wzywającą do poparcia listy nr 12. Odezwę podpisali księża: dziekan i proboszcz parafii w Ostrowi Adam Koszutowski; tamtejsi wikariusze Ludomir Lissowski i Wincenty Konarski; dziekan i proboszcz parafii w Czyżewie Jan Rosłowicz i wikary F. Godlewski; proboszcz parafii w Długosiodle Antoni Dąbrowski oraz wikary Aleksander Nieporęcki; proboszcz parafii w Jasienicy Franciszek Balcerzak; proboszcz parafii w Andrzejewie Paweł Rozpędowski; proboszcz parafii w Jelonkach Dionizy Pruszyński; proboszcz parafii w Nurze Marian Kowalski oraz wikary Józef Żebrowski; proboszcz parafii w Porębie Stanisław Pujdo oraz wikary Wacław Miąśkiewicz; proboszcz parafii w Czerwinie Jan Nadratowski; proboszcz parafii w Bogutach Władysław Kołakowski; proboszcz parafii w Broku Henryk Kuskowski oraz wikary Tomasz Krakowiak; proboszcz parafii w Wąsewie Bolesław Włostowski oraz wikary Piotr Trojańczyk; proboszcz parafii w Małkini Leon Gościcki oraz wikary Kazimierz Zagroba; proboszcz parafii w Zuzeli Antoni Pomirski; proboszcz parafii w Zarębach Jan Gawrychowski i wikary Wincenty Godlewski; proboszcz parafii Rosochate Bolesław Mieszkowski[2].

Wybory odbyły się 26 stycznia. W okręgu wyborczym nr 2 (powiaty: suwalski, sejneński i augustowski) wybory przesunięto na 16 lutego (mandat uzyskał ksiądz Stanisław Szczęsnowicz). Lista nr 12 uzyskała 8 mandatów. Posłami klubu narodowego zostali: dr Załuska, Mieczkowski, Ostrowski, ksiądz Lutosławski, Załęski, Włodek, Ramatowski i Zyskowski. Narodowy Komitet Wyborczy, po wyborach i ukonstytuowaniu Sejmu, przekształcił się w Sejmowy Związek Ludowo-Narodowy.

Umowa białostocka z 5 lutego 1919 pozostawiała po polskiej stronie Grajewo i Osowiec, linia rozgraniczenia biegła na południe od Narwi, następnie rzeką w okolice Suraża, stamtąd do Brańska, a stamtąd w górę rzek Nurzec i Leśnej do Mielnika nad Bugiem. 19 lutego 1919 z Białegostoku ewakuowały się oddziały niemieckie. Gdy Polacy tworzyli dopiero administrację, Żydzi umacniali podstawy bytu ekonomicznego. W Brańsku już w 1919 roku powstał bezprocentowy Bank Pożyczkowy, założony przez Bransk Relief z Nowego Jorku. Delegaci amerykańscy przywieźli dużą sumę pieniędzy, przedsiębiorcy w mieście wykorzystali te pieniądze na zorganizowanie pożyczek dla Żydów.

6 kwietnia w Ostrowi poseł Załuska zreferował stan prac sejmu, zapewnił zebranych o poparciu w sejmie postulatów miejscowej ludności, odpowiadał na pytania o zaopatrzenie ludności oraz odszkodowania wojenne. Karol Wierczak zaproponował powołanie powiatowej organizacji ZLN[3].

Organizację Polskiego Komitetu Wyborczego prowadzili Władysław Tarło, dr B. Ostromęcki, Jan Gałczyński, Stanisław Młyńczyk. Odroczone wybory w okręgach białostockim (nr 33 pow. sokólski i białostocki) i bielskim (nr 34) zaplanowano na 15 czerwca 1919. W pow. sokólskim na liście narodowej znaleźli się: chemik Henryk Hryckiewicz, płk Adolf Małyszko, inż. Wacław Tomaszewski, ksiądz Józef Gaul, ksiądz Jan Lewkowicz, Wincenty Hołubczyk rolnik. W pow. białostockim kolejno: Hieronim Łoś rolnik, ksiądz Stanisław Hałko, dyr. gimnazjum Józef Zmitrowicz, L. Czerniewski z Warszawy, ksiądz Stanisław Nawrocki z Zabłudowa, Bryl — dzierżawca folwarku. W pow. bielskim lista nr 2 „Polski Komitet Wyborczy Powiatowy” wyglądała następująco: ksiądz Stanisław Maciejewicz z Wilna, dr Tadeusz Dymowski z Warszawy, Michał Arcichowski, Kazimierz Żero[4].

1 czerwca odbył się w Białymstoku wiec przedwyborczy (3000 osób) z udziałem posłów Związku Sejmowego Ludowo Narodowego Szczepana Bochenka, Michała Marka, Aleksandra Żebrowskiego. Zaprezentowano też kandydatów: ks. Hałko, dyr. Zmitrowicza, L. Czerniewskiego. Podkreślano istotną rolę kościoła katolickiego dla utrzymania tożsamości polskiej, wyrażono podziękowania posłom ZSLN[5].

W okręgu wyborczym nr 34 (Bielsk Podlaski) 17 tysięcy głosów padło na listę nr 2 „Polski Komitet Wyborczy Powiatowy” Mandaty uzyskali Michał Arcichowski dyrektor warszawskiego gimnazjum na Mokotowie i Kazimierz Żero rolnik z Brańska[6]. Prezes powiatowego Komitetu Narodowego Wacław Malinowski z Kątów rozpoczął tworzenie ludowo-narodowych kół gminnych.

6 sierpnia odbył się wiec w Perlejewie (2000 osób), z udziałem posłów Arcichowskiego i Szczepana Sawickiego. Przemawiał z ramienia sekretariatu Związku Ludowo Narodowego Józef Jankowski. Tego dnia w Zuzeli poseł Załuska zorganizował sejmik sprawozdawczy (2000 uczestników). Obecni byli: ksiądz F. Godlewski oraz proboszcz parafii w Zuzeli. Omawiano stanowisko ZSLN w sprawie reformy rolnej, postulowano karanie samowoli urzędniczej i łapownictwa[7].

8 sierpnia 1919 Rada Ministrów wydała dekret o pozostawieniu podziału obszaru dawnego zaboru rosyjskiego na powiaty, utworzono gminy wiejskie. Prawo udziału w zebraniach gminnych rozszerzono na wszystkich mieszkańców, którzy ukończyli 21 lat bez różnicy płci. Antoni Orszagh tak ocenił reformę administracyjną z roku 1919: „Cały sens dawnego ustroju gminnego został w ten sposób przekreślony, a utrzymanie terytorialnych ram, zbyt obszernych pozbawiło gminę charakteru związku sąsiedzkiego. Wybór tego typu gminy dla całej Polski należy uważać za nieodpowiedni, gdyż już przez sam swój duży obszar i liczbę ludności daje przewagę czynnikowi biurokratycznemu nad obywatelskim. Jest to raczej jednostka administracyjna, niż samorządowa”[8]. 15 sierpnia w Siemiatyczach wiec ZLN zgromadził 1000 osób. Przemawiali dr Dymowski, poseł Arcichowski oraz z ramienia sekretariatu Józef Kawecki. Dnia następnego w Miłkowicach więc ZLN zgromadził 2000 osób. Przemawiali M. Arcichowski, Kawecki oraz Sz. Sawicki z Ciechanowca. 7 sierpnia w Boćkach do 1000 słuchaczy przemawiali poseł Arcichowski, J. Kawecki oraz W. Malinowski[9]. 24 sierpnia podczas odpustu w rodzinnym Andrzejewie z mieszkańcami spotkał się dr Załuska, omówił przebieg powstania na Górnym Śląsku. Także w Szczuczynie w dniu 24 sierpnia zorganizowano więc w kwestii Śląska. Przemawiali posłowie Jan Zyskowski i Ludwik Gdyk.

7 września w Ostrożanach posłowie Arcichowski i Żero zorganizowali wiec (4 tysiące osób). Przemawiał też działacz związku D. Nowak. Wyrażono podziękowania Romanowi Dmowskiemu oraz Ignacemu Paderewskiemu za „prowadzenie rozumnej i jedynej polityki w czasie wojny wszechświatowej”[10].

8 września działacze ZLN wzięli udział w wiecu zorganizowanym w Poświętnem przez socjalistów. Przemawiał z ramienia sekretariatu związku Gawroński. 14 września w Łomży odbył się zjazd sprawozdawczo-wyborczy ZLN. Przewodniczył Józef Psarski z Ostrołęki, w prezydium znaleźli się Wincenty Zawistowski z Ostrowi i R. Bielicki. Przemawiali posłowie Lutosławski, Mieczkowski, Ramatowski i dr Załuska oraz z ramienia sekretariatu Józef Kawecki. Przemawiali też K. Długoborski, J. K. Mester oraz dyr. Skarżyński. Potępiono tzw. „koncepcje federalistyczne” na Kresach, domagając się wykonania uchwały sejmowej w sprawie przeprowadzenia tam wyborów i zjednoczenia tych ziem z Polską. Postanowiono powoływać we wszystkich gminach i powiatach koła ludowo-narodowe”[11]. 23 września zorganizowano wiec w Ostrołęce. Przemawiali m.in. poseł Mieczkowski, Adolf Zieliński i dr Psarski. W październiku 1919 funkcjonował w Łomży sekretariat okręgowy Związku Ludowo-Narodowego kierowany przez Jana Radgowskiego[12]. 3 października w Rzekuniu zebrana szlachta i włościanie zorganizowali koło ZLN. Organizatorami byli Paweł Krupa ze wsi Dzbenin i Franciszek Płaszczyński”[13]. Ponadto w pow. ostrołęckim koła gminne związku zorganizowano w: Piskach (zapisał się ks. W. Godlewski), Troszynie oraz wsiach: Łątczyn, Kluczkowo, Nakły, Łęg, Antonin[14]. 30 listopada odbył się więc w Zambrowie[15].

28 grudnia w Suwałkach odbyły się 2 wiece (2000 osób). Poseł ks. dziekan Szczęsnowicz złożył sprawozdanie z prac sejmu, instruktor sekretariatu głównego ZLN Józef Staryszak omówił program organizacji. Pod koniec 1919 roku powstały koła związku w Ostrożanach i Drohiczynie (pow. bielski).

[1] „Zorza” 1919, nr 3, s. 38.

[2] „Zorza” 1919, nr 4, ss. 7—8.

[3] „Zorza” 1919, nr 16, s. 10.

[4] „Zorza” 1919, nr 23, s. 8.

[5] „Zorza” 1919, nr 24, s. 10.

[6] Wybory w Ziemi Bielskiej, [w:] „Dziennik Wileński” 1919, nr 50, s. 2.

[7] „Zorza” 1919, nr 33, s. 6.

[8] „Głos Pracy Polskiej” 1938, nr 17, s. 3.

[9] „Zorza” 1919, nr 35, ss. 8—9.

[10] „Zorza” 1919, nr 38, s. 9.

[11] „Zorza” 1919, nr 39, ss. 10—11.

[12] „Gazeta Łomżyńska” 1919, nr 1, s. 2.

[13] „Zorza” 1919, nr 44, s. 5.

[14] „Zorza” 1919, nr 49, ss. 10—11.

[15] „Gazeta Łomżyńska” 1919, nr 6, s. 3.

1920 „Współdziałać przeciw bolszewizmowi”

4 stycznia w Ostrożanach zebrani na wiecu ZLN włościanie protestowali przeciwko tzw. koncepcji federacyjnej Józefa. Piłsudskiego i rzekomemu zamiarowi odłączenia od państwa Galicji Wschodniej Podobny wiec M. Arcichowski zorganizował w Siemiatyczach oraz 6 stycznia w Drohiczynie (346 osób). Zebrani podpisali 5-punktową uchwałę wyrażającą wdzięczność państwom Ententy[1].

6 stycznia w Augustowie ksiądz poseł Szczęsnowicz omawiał pracę klubu ZSLN[2]. 21 lutego w Szypliszkach prezes miejscowego koła Antoni Śliwiński zorganizował więc (312 osób), przemawiał także sekretarz koła Zdanowicz. Potępiono politykę „zamętu i rozkładu” w wykonaniu stronnictw lewicowych.

22 lutego w Ciechanowcu (400 osób) poseł Arcichowski omawiał kwestie szkolnictwa i odbudowy. Józef Kawecki wzywał do obywatelskiego współdziałania. W tym samym dniu w Kuczynie przemawiali J. Załuska i S. Włodek. Zebranie zorganizował ksiądz Saturnin Rostkowski. W dniu następnym w Mazowiecku do zebranych 100 osób przemawiali Arcichowski, Załuska i Kawecki oraz Walenty Święcki. Wyrażono radość z poszerzających się granic kraju[3]. Już w marcu i kwietniu 1920 w Łomży zainicjowany został cykl wykładów poddających krytyce idee socjalistyczne. Ksiądz Lutosławski wygłosił odczyt „Bankructwo socjalizmu”, rozmawiano o stosunku socjalizmu do religii. Niebezpieczeństwo ze strony wschodniego sąsiada było nad wyraz realne. Próbowano ostrzegać społeczeństwo przed agitacją ze stronnictw lewicowych[4]. W marcu koło ludowo-narodowe w Święcku Wielkim zorganizowało zebranie, na którym wzywano Sejm i rząd do nie zawierania pokoju z bolszewikami[5].

11 kwietnia zebraniu w Drohiczynie przewodniczył Bolesław Mazur z Putkowic. Przemawiali posłowie Arcichowski i Żero. Domagano się utworzenia w tym mieście państwowej szkoły średniej. 6 czerwca w Ostrowi zebranie sprawozdawcze zorganizował Jan Załuska omawiając założenia konstytucji. Zebranie prowadził sędzia Wnorowski z Nieniw. 7 czerwca Załuska przemawia l w Zambrowie. Podjęto uchwały w sprawie pożyczki Odrodzenia, dania rekruta, uporządkowania aprowizacji. 8 czerwca Załuska te same tematy omawiał w Czyżewie. Zebraniu przewodniczył Godlewski z zaścianka Koski[6]. W Troszynie koło ZLN założył wiosną 1920 Stanisław Dyspolski — senior[7].

Jeszcze przed nawałą bolszewicką powiat bielski gościł biskupa wileńskiego Jerzego Matulewicza. Przy okazji wizyty duszpasterskiej trwającej od 5 czerwca do 10 lipca 1920 ksiądz biskup udzielał sakramentu bierzmowania. Plan wizytacji, podnoszącej ludność na duchu przedstawiał się następująco: 5 czerwiec — Białystok, 5—6 czerwiec Strabla, 6—7 czerwiec Wyszki, 7—9 czerwiec Topczewo, 9—10 czerwiec — Łubin, 10—12 czerwiec Brańsk, 12—13 czerwiec Domanowo, 13—15 czerwiec Rudka, 15—16 czerwiec — Winna, 16—18 czerwiec — Ciechanowiec, 18—20 czerwiec Pobikry, 20—22 czerwiec, Ostrożany, 22—24 czerwiec Perlejewo, 24—25 czerwiec Śledzianów, 25—27 czerwiec Drohiczyn, 27—29 czerwiec Siemiatycze, 29—30 czerwiec Mielnik, 30 czerwiec-2 lipiec

Niemirów, 2 lipiec Kleszczele, 2 lipiec Milejczyce, 2—3 lipiec Osmola, 3—4 lipiec Dziadkowice, 4—6 lipiec Dołubowo, 6—8 lipiec Boćki, 8—10 lipiec Bielsk, 10—12 lipiec Narew[8]. Podczas ofensywy bolszewickiej spłonęły wsie wokół Brańska. Żydzi natychmiast organizują w pobliskich miejscowościach milicję ludową.

Od końca lipca do 20 sierpnia teren znalazł się pod okupacją bolszewicką. W Brańsku pojawia się komisarz sowiecki Żyganow, Żyd spod Połtawy. „Żyganow był wesołą osobą, sypał żydowskimi żartami i piosenkami. Z zawodu był aktorem żydowskiej grupy teatralnej w Odessie. Organizuje spotkania. Wygłasza przemówienia. Odpowiada na pytania, prawie zawsze żartem. Chrześcijanin z Popław zadaje poważne pytanie na spotkaniu:,Sprzedamy władzy nasz chleb i nasze produkty. Wasze pieniądze są bezwartościowe. Nie można za nie nic do kupić. Nie ma tu towaru”. Żyganow odpowiada mu po rosyjsku:,To będziecie mieli problem”. Nie wiem, czy chrześcijanin z Popław był zadowolony z tej odpowiedzi. Dwie brańskie Żydówki również zadają pytanie:,Nie mamy krowy, a bogaci chłopi mają dwie krowy. Czy to sprawiedliwość?” Żyganow zapytał dziewczyny:,Czy która z was miała kiedykolwiek krowę?”, Nie” — odpowiadają dziewczyny. Żyganow odpowiada:,A więc nadal nie będziesz mieć krowy”[9]. Żydzi zajmują stanowiska w milicji bolszewickiej, której komisarzem zostaje Epstein.

Wskutek donosu oddział Czeka dokonuje przeszukania w gospodarstwie S. Dyspolskiego w Troszynie, gdzie ukryte były egzemplarze czasopisma „Zorza” przeznaczone do dystrybucji.

Wkrótce na froncie następuje przełom. Żydzi są zaskoczeni powrotem wojsk polskich. Polska kontrofensywa przeprowadzona została z 18 na 19 sierpnia 1920 roku. Gdyby rządy bolszewickie potrwały dłużej, eksterminacji poddana zostałaby cała chrześcijańska ludność. Na powszechnie zwoływanych wiecach obywatele domagali się surowych kar dla osób, które wysługiwały się bolszewikom.

12 września w Łomży podczas wiecu przemawiali ks. Lutosławski i Staniszkis. Omawiali przyczyny niepowodzeń wojskowych, które doprowadziły do pochodu bolszewików pod Warszawę. Na wniosek Staniszkisa wybrano tymczasowy komitet budowy pomnika bohaterów ziemi Łomżyńskiej i polecono mu zbierać fundusze na ten cel. Skład komitetu: Aleksander Cholewiński (notariusz), Jaroszyński, Kaczyńska, Karaszewski, Podbielska, Wyrzykowski, Stanisław Kurcjusz. Do redakcji „Zorzy” skierowano list podpisany przez kilkudziesięciu świadków, na temat udziału w aparacie bolszewickim Żydów, a także członków PPS i PSL. Niektórzy uciekli wraz z oddziałami bolszewickimi. Adela Jarnuszkiewicz miała się wyrażać podczas bytności bolszewików, że „byłaby najszczęśliwszą, gdyby widziała jak bolszewicy by wieszali bardzo zasłużonego biskupa ks. Jałbrzykowskiego”[10].

3 października w Ciechanowcu Arcichowski i J. Jankowski omawiali położenie kraju po wypędzeniu bolszewików[11]. Podczas październikowego posiedzenia sejmu ksiądz Lutosławski przytoczył wypowiedź jednego z posłów żydowskich, który wyznał, iż „woli Ukraińca, który zabije Żyda, niż Polaka, który odbierze żydowi handel”[12].

O rozmiarach krzywd ludności chrześcijańskiej świadczyć może list czytelnika „Zorzy” z Jabłoni Kościelnej. 17 października miejscowy sołtys Wiktor Grodzki wraz z członkiem straży obywatelskiej z Piekut dokonali rozboju na osobie miejscowego gospodarza Kazimierza Brzozowskiego, pobili jego żonę, zrabowali 2000 marek i próbowali przywłaszczyć konia[13].

19 października w Drohiczynie Arcichowski omawiał odparcie nawały bolszewickiej. 29 października podczas odpustu w Siemiatyczach przemawiali Arcichowski, Wierczak i J. Jankowski. Domagano się uchwalenia konstytucji z dwuizbowym parlamentem, uzdrowienia stosunków w armii, uchwalono rezolucję w kwestii najbardziej palących miejscową ludność problemów. A były to przeludnienie i brak warsztatów pracy.

Ksiądz Lutosławski wiceprezes Komisji Konstytucyjnej Sejmu Ustawodawczego przedstawił w sejmie zasady konstytucyjne według programu ZLN: Rzeczpospolita nie posiada władzy zwierzchniej innej niż ogół narodowy. Władza ustawodawcza wybierana jest na 5-letnią kadencję w powszechnych, równych, tajnych, bezpośrednich i proporcjonalnych wyborach. Władzę wykonawczą sprawuje Prezydent poprzez Radę Ministrów. Sejm uchwala budżet, kontroluje rząd, stanowi prawo. Senat wybierany ma być przez Sejm i sejmiki wojewódzkie. Prezydent wybierany przez Sejm i Senat na 7-letnią kadencję reprezentuje Polskę, podpisuje ustawy, mianuje wyższych urzędników. Prezydenta nie można pociągnąć do odpowiedzialności. Rada Ministrów mianowana przez prezydenta ma opierać się na większości sejmowej. Niezawisłe sądy sądzą według przepisów zawartych w ustawach. Sądy niższej j instancji są wybierane przez ludność. Dla osądzenia spraw politycznych i ciężkich przestępstw kryminalnych mają być wyznaczone sądy przysięgłych. Administracja pochodzi z nominacji, na podstawie kwalifikacji, urzędnicy odpowiadają karnie za samowolę. Trójszczeblowy samorząd odpowiada za potrzeby ludności. Obowiązki obywateli stoją ponad ich prawami. Granicą wolności są bezpieczeństwo państwa i dobro obywateli. Wolność stowarzyszeń zgromadzeń. Kościół katolicki zajmować ma w państwie naczelne stanowisko względem innych wyznań. Państwo może pomagać innym wyznaniom, ale wobec kościoła katolickiego ma szczególne obowiązki. O wychowaniu dzieci mają rozstrzygać rodzice. Postulowano wprowadzenie zasad szkoły wyznaniowej. Konstytucja jest najwyższym prawem i może być zmieniana przez większość 2/3 Sejmu. Zwykłą większością głosów może być zmieniana co 25 lat[14]. Innowierczej konkurencji próbowano przeciwstawić chrześcijańskie kooperatywy. W Bielsku istniejącą kooperatywę władze wojskowe próbowały skompromitować poprzez nielegalne dostawy materiału wojskowego[15]. Pośrednim dowodem na to byłby fakt, iż przedstawiciel wojska Stanisław Kłopotowski w tej sprawie nie został pociągnięty do odpowiedzialności.

Starostowie: Białystok Feliks Rybołowicz, Bielsk Józef Sienkowski, Augustów Jan Urbański, Kolno Bronisław Hupert, Stanisław Brzęczek (1924), Łomża Stanisław Siewruk, Ostrów Władysław Salinger (do X.1921), Ostrołęka Korporowicz (1919), Sejny Władysław Wróblewski, Sokółka Marian Baehr, Suwałki Zygmunt Kmita, Szczuczyn Bronisław Nazimek, Wysokie Maz. Józef Zychert.

[1] „Zorza” 1920, nr 8, s. 6.

[2] „Zorza” 1920, nr 4, s. 6.

[3] „Zorza” 1920, nr 11, s. 6.

[4] „Gazeta Łomżyńska” 1920, nr 20, s. 2.

[5] „Zorza” 1920, nr 12, s. 5.

[6] „Zorza” 1920, nr 25, s. 4.

[7] „Zorza” 1928, nr 45, s. 4.

[8] Wizytacja pasterska, [w:] „Dziennik Białostocki”, 1920, nr 126, s. 2.

[9] A. Trus, J. Cohen, A Book…, s. 181.

[10] „Zorza” 1920, nr 39, s. 5.

[11] „Zorza” 1920, nr 45, s. 7; por. „Gazeta Poranna 2 grosze” 1920, nr 241, s. 1.

[12] „Zorza” 1920, nr 45, s. 5.

[13] „Zorza” 1920, nr 47, s. 7.

[14] „Zorza” 1920, nr 46, s. 2.

[15] Poseł Żero w grudniu 1920 złożył interpelację w sprawie niejakiego Kłopotowskiego „członka defensywy” w Bielsku Grodzieńskim, który sprzedał miejscowej kooperatywie chrześcijańskiej benzynę i smary, będące własnością wojska. Archiwum Akt Nowych [dalej AAN], Zespół Prezydium Rady Ministrów, sygn. 2/8/0/6051/21, k. 4, Interpelacja Kazimierza Żero i towarzyszy do Pana Ministra Wojny. Interpelację podpisało 15 posłów, w tym M. Arcichowski.

1921 „O parcelację obszarników”

1 stycznia 1921 instruktor związku Ludowo Narodowego Piotr Wiland[1] oraz ksiądz Jan Węckiewicz zorganizowali kolejny wiec w Siemiatyczach z udziałem 1000 osób, w tym znacznej ilości Żydów. Na wiec przybyli posłowie Michał Arcichowski i Kazimierz Żero pochodzący ze wsi Twarogi gm. Perlejewo. Poseł Arcichowski skrytykował udzielanie pomocy wojskowej przez rząd polski S. Petlurze i S. Bułak-Bałachowiczowi, gdyż może to wywołać kolejny konflikt z Sowietami. Przypomniał, że Petlura mordował Polaków we Lwowie.

2 stycznia w Drohiczynie Arcichowski zwołał wiec, na którym miał się dopuścić obrazy Naczelnika Państwa. Arcichowski zarzucił Naczelnikowi Państwa J. Piłsudskiemu „wydanie rozkazu wykradzenia skarbów i korony znajdujących się w Włodzimierzu Wołyńskim i ich ukrycie”[2].

Po Arcichowskim głos zabrał mieszkaniec wsi Sieniewice Józef Jankowski. Jak notował wywiadowca Kłopotowski, Jankowski zaintonował „Boże coś Polskę”. Mówca zarzucił Daszyńskiemu, iż ten jest „niemieckim prowokatorem”[3]. Następnie promował politykę Romana Dmowskiego i ubolewał, iż temu ostatniemu nie są powierzane stanowiska państwowe. Poseł Żero krytykował administrację premiera Jędrzeja Moraczewskiego[4]. Duchowny parafii Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Siemiatyczach, dziekan drohicki ks. Węckiewicz nawoływał do składania ofiar na plebiscyt w sprawie Górnego Śląska[5].

Przeciwko Arcichowskiemu wszczęto dochodzenie za obrazę J. Piłsudskiego. Wywiadowca Kłopotowski starł się nieustępliwie z posłami narodowcami. Postępowanie przeciwko Arcichowskiemu przechodziło kolejne instancje i trwało do roku 1923. W końcu zażądano od sejmu uchylenia immunitetu posłowi, chociaż w tym czasie ZLN tworzył już koalicję rządową z Witosem. Załączony wniosek do sejmu o „wydanie posła” Arcichowskiego uznano za nieaktualny wobec art. 6 Ustawy amnestyjnej z 6 lipca 1923[6].

9 stycznia Jan Zyskowski otworzył w Grajewie księgarnię z wydawnictwami narodowym.

W połowie stycznia 1921 zostały wybrane władze naczelne ZLN. Do Zarządu Głównego wybrani przez Radę Naczelną zostali związani z terenem województwa: Z. Berezowski, ks. Lutosławski, dr Załuska. Ponadto automatycznie do Zarządu Głównego przynależeli kierownicy polityczni zarządów dzielnicowych. Z tzw. „Kongresówki” byli to W. Staniszkis i J. Kawecki. Sekretarzem generalnym zarządu został J. Załuska, na jego zastępcę wybrano K. Wierczaka. Na czele biura centralnego ZLN pozostał J. Kawecki[7]. W drugie połowie stycznia 1921 poseł Kazimierz Bagiński z ramienia PSL Wyzwolenie zorganizował w Ostrożanach wiec, w którym uczestniczyło kilkaset osób. Według korespondenta „Dziennika Białostockiego” o pseudonimie „Verax” miejscowy proboszcz Benon Kaj (nie wymieniony w artykule z nazwiska) uprzedził wiernych z kazalnicy iż „przyjechał tu jakiś socjalista, który będzie was kusił”[8]. Bagiński agitował za osobą Józefa Piłsudskiego, krytykował działalność Związku Ludowo-Narodowego, optował za jak najszybszym uchwaleniem konstytucji i przeciwko powołaniu senatu. Demagogicznie odniósł się on do „niesprawiedliwości serwitutowych”, a także „dzikiej parcelacji majątków”. W roku 1921 plagą stały się kradzieże koni oraz ich przemyt za granicę. „Kurier Białostocki” we wrześniu 1921 konstatował sytuację w powiecie bielskim: „Stan rolnictwa w opłakanym stanie(…) jak sprowadzają księży do chorych, to muszą wypożyczać konie z wiosek sąsiednich(…). Na posiedzeniu urzędu ziemskiego w Bielsku uchwalono przeznaczyć na parcelację majątki Strabla hrabiny Marii Starzeńskiej i Rudka hrabiny „Konstantowej” Potockiej”[9]. Prasa narodowa alarmowała o przypadkach dzierżaw przechodzących w ręce Żydów. Np. niejaki Sadowski z Miastkowa pisał: „22 morgowa gospodarka z murowanym domem, przeznaczonym pierwotnie na szkołę, przeszła w ręce żydowskie(…) w Zaruziu wydzierżawiono młyn Żydowi, kowalem jest także Żyd”[10].

W lutym 1921 stanowisko prezesa Sądu Okręgowego w Białymstoku objął Tadeusz Dymowski. Plany ukarania kolaborantów bolszewickich w Łomży nie do końca powiodły się. Uchwalenie konstytucji w marcu 1921 stanowiło dla ZLN swego rodzaju kompromis w stosunku do przedstawionego wyżej projektu autorstwa ks. Lutosławskiego. W kwietniu 1921 B. Bauer wszedł w skład zarządu powszechnej Spółdzielni Spożywców w Łomży, natomiast F. Hryniewicz znalazł się w radzie nadzorczej[11].

15 maja 1921 odbyło się zebranie ZLN W Łomży, na którym ks. Lutosławski referował kwestię Górnego Śląska. Zdecydowano, iż dnia 19 czerwca odbędą się wybory zarządu powiatowego organizacji”[12]. Sekretariat Okręgowy ZLN w Grodnie rozpoczął pracę w maju 1921, zatrudniał etatowego pracownika[13].

5 czerwca odbył się w Łomży więc PSL „Wyzwolenie”, na którym krytykowano politykę ZLN, w sprawie nie rozwiązywania ówczesnego sejmu. Na 3 i 4 lipca ZLN wyznaczył zjazd delegatów okręgów na 3 Zjazd Wszechpolski do Częstochowy. Na zjeździe przemawiali m.in. dr Załuska i ks. Lutosławski. Uchwalono wprowadzenie wolnego handlu, popieranie imigracji z USA, ograniczenie biurokracji, wprowadzenie ścisłej kontroli Sejmu nad wydatkami państwa, podniesienie dochodów budżetowych do poziomu przedwojennego, wykonanie reformy rolnej i kolonizację Kresów, popieranie chrześcijańskich placówek handlowych i przemysłowych, wprowadzenie komisji rozjemczych w przypadku groźby strajków, wdrożenie reformy samorządowej, uporządkowanie stosunków w armii, postulowano zawarcie sojuszu politycznego z Francją. Zjazd zażądał ochrony religii katolickiej i pozycji Kościoła w Polsce[14].

7 sierpnia miało miejsce zebranie ZLN w Grodnie[15], zaś 28 sierpnia uroczyście otwarto tam lokal ZLN[16]. Mężów zaufania związku wyznaczano w tych gminach lub parafiach, gdzie nie istniały jeszcze koła ZLN. Tego dnia w Piątnicy podczas odpustu zorganizowano więc poświęcony kwestii Górnego Śląska. Przemawiał Cholewiński. Uchwalono deklarację popierającą dążenia mieszkańców tej dzielnicy do wyzwolenia się spod jarzma pruskiego oraz połączenia z Macierzą[17]. Na dzień 15 sierpnia władze ZLN naznaczyły obchody pierwszej rocznicy „Cudu nad Wisłą. W opozycji do kultu Piłsudskiego próbowano zbudować kult postaci generała J. Hallera[18]. Łomżyńscy działacze narodowi wywodzili się m. in spośród członków Okręgowego Towarzystwa Rolniczego, w radzie którego zasiadali: Konstanty Długoborski i R. Bielicki. We wrześniu Towarzystwo zorganizowało w Łomży wystawę ogrodniczą.

W sierpniu ruszyły przeprowadzenia spisu powszechnego. Według spisu z 1921 w Brańsku zamieszkiwało 2700 Żydów.

Równolegle z pracami na niwie rolniczej narodowcy zorganizowali Chrześcijańskie Towarzystwo Szkoły Rzemiosł w Łomży w składzie: biskup Jałbrzykowski prezes, H, Rzędowski, S. Kurcjusz, inż. Pokorzyński, A. Cholewiński, Franciszek Wierzbicki z Boguszyc, R. Bielicki, Aleksander Antosiewicz, W. Malinowski. Zmieniała się niekorzystnie architektura miast: „na wszystkich krańcach ulic wznoszą się słupy z drutami szabasowymi — ejryfy plakaty pisząc w dwóch językach, biorąc system rosyjski, kiedy moskale pozwalali na podobne coś tylko w polskim języku”[19].

W Białymstoku 8 października 1921 powstał klub dyskusyjny ZLN, który dwa dni później przekształcił się w lokalne koło związku[20]. 23 października w lokalu Towarzystwa „Sokół” w Białymstoku odbył się odczyt posła Mieczkowskiego: „Polska na przełomie”[21].

29 października w Ostrołęce otwarto szkołę rzemieślniczą założoną staraniem Towarzystwa Macierzy Szkolnej. Poświęcenia dokonał ks. dziekan Władysław Serejko. Mowę wygłosił prezes koła Macierzy dr Psarski.

W listopadzie powstał białostocki Sekretariat Okręgowy ZLN, który miał swoją siedzibę w hotelu „Ritz”. 13 listopada w Łomży odbyły się dwa zebrania narodowe. Mieczkowski mówił o przemówieniu Naczelnika Państwa w sprawie Wileńszczyzny. Ks. S. Pardo replikował na niedawny odczyt Jana Hempla: „Socjalizm a chrześcijaństwo”. Prelegent udowodnił, że współczesny socjalista jest przeciwieństwem postawy Chrystusa. Na kolejnym wieczornym zebraniu przemawiali Mieczkowski i Staniszkis. Poseł Staniszkis poddał druzgocącej krytyce stanowisko Piłsudskiego, który wbrew opinii Sejmu i mieszkańców Wileńszczyzny oczekujących złączenia z Macierzą „pragnie w dalszym ciągu sprawę gmatwać przez uparte trzymanie się mrzonek federalistycznych”[22]. 16 listopada w Łapach-Dębowinie zebranie koła prowadził Rowicki.

18 grudnia obradowała w Białymstoku Rada Wojewódzka. Referat wygłosił dr Załuska, przemawiał też J. Szymborski. Załuska zobrazował położenie polityczne kraju, który wytyczył w zakresie polityki sojusz z Francją, porozumienie z Czechami i Rumunią. W polityce wewnętrznej wskazał na szkodliwość tymczasowości instytucji. W ciągu 3 lat kraj popadł w znaczne długi. Zaistniały kryzys gospodarczy mówca wiązał z upadkiem naturalnego rynku zbytu do Rosji[23]. Po referatach przystąpiono do wyłonienia Zarządu Wojewódzkiego ZLN oraz delegatów do Rady Naczelnej[24].

[1] W 1927 Wiland pełnił funkcję sekretarza Zarządu Powiatowego ZLN w Wołkowysku. Archiwum Państwowe w Białymstoku [dalej APB], Urząd Wojewódzki Białostocki [dalej UWB], sygn. 4/47/0/3/38, Sytuacyjne sprawozdanie tygodniowe nr 35/1927, s. 197.

[2] APB, Prokurator Sądu Okręgowego w Białymstoku [dalej PSO], sygn. 4/267/0/1/1, Meldunek wywiadowcy Kłopotowskiego, k. 1.

[3] Władze zanotowały, iż przestępstwo to może być ścigane jedynie z oskarżenia prywatnego.

[4] APB, PSO, sygn. 4/267/0/1/1, Meldunek wywiadowcy Kłopotowskiego, k. 3.

[5] „Dziennik Białostocki” 1921, nr 12, s. 3.

[6] APB, PSO, sygn. 4/267/0/1/1, Zeszyt nr 6 korespondencji poufnej za 1923 rok, k. 36; por. Dz. U. 1923, nr 70, poz. 55.

[7] „Gazeta Poranna. 2 grosze” 1921, nr 18, s. 2.

[8] „Dziennik Białostocki” 1921, nr 30, s. 2.

[9] „Kurier Białostocki” 1921, nr 12, s. 4.

[10] „Gazeta Łomżyńska” 1921, nr 16, s. 4.

[11] Tamże, s. 5.

[12] „Gazeta Łomżyńska” 1921, nr 21, s. 4.

[13] „Nowe Życie” 1921, nr 18, s. 194.

[14] „Gazeta Łomżyńska” 1921, nr 29, s. 1.

[15] „Nowe Życie” 1921, nr 32, s. 306.

[16] „Nowe Życie” 1921, nr 34, s. 322.

[17] „Gazeta Łomżyńska” 1921, nr 33, s. 4.

[18] „Gazeta Łomżyńska” 1921, nr 34, s. 1.

[19] Tamże.

[20] „Studia Podlaskie” 1997, t. VII, s. 69.

[21] „Kurier Białostocki” 1921, nr 30, s. 4.

[22] „Gazeta Łomżyńska” 1921, nr 47, s. 4.

[23] „Kurier Białostocki” 1921, nr 80, s. 1.

[24] „Kurier Białostocki” 1921, nr 79, s. 3.

1922 „Przeciwko przywilejom dla Żydów”

6 stycznia zorganizowano więc ZLN w Kuźnicy (2 000 osób), przemawiał Stanisław Jodko-Narkiewicz. 10 stycznia odbyło się zebranie koła ZLN we wsi Klepacze, gm. Narojki pod przewodnictwem kierownika Wacława Zaleskiego. Zebrani żądali rozwiązania „Strzelca”. 15 stycznia w Kolnie wiec i zebranie mężów zaufania związku zorganizowali Mieczkowski i Załuska. Uchwalono rezolucję w sprawie Wilna, oszczędności administracyjnych, wezwano do rozwiązania sejmu i wyłonienia nowego. Tego dnia posłowie odbyli jeszcze konferencję polityczną w Łomży[1]. 15 stycznia odbyło się zebranie koła ZLN w Szypliszkach. Zebrani potępili próby tworzenia kościoła narodowego. 17 stycznia instruktor na pow. kolneński Mieczkowski zorganizował wiec w Stawiskach, a następnie zebranie poufne, na którym utworzono kolo związku (zapisało się 60 osób)[2]. W lutym powstało koło SN w Sokółce.

2 marca na wiecu pod przewodnictwem księdza Bolesława Sperskiego w Wołkowysku przemawiali Adam Strzembosz i J. Jankowski. Wyrażono hołd arcybiskupowi Karolowi Hryniewieckiemu w uznaniu jego pracy i męczeństwa w obronie polskości. 4 marca w Suwałkach przemawiał J. Jankowski, 5 marca odbyły się zebrania kół ZLN w Koskach-Wypychach gm. Perlejewo i Falkach pow. bielskiego, na których m.in. domagano się przyspieszenia reformy rolnej[3]. 5 marca w Grodnie koło ZLN skrytykowano projekt gabinetu Aleksandra Ponikowskiego „Aktu włączenia” Wileńszczyzny, domagając się włączenia Ziemi Wileńskiej do Rzeczypospolitej bez zastrzeżeń[4]. 12 marca w Zambrowie przemawiał A. Strzembosz, domagano się przyspieszenia wyborów. Tego samego dnia Strzembosz wraz z W. Kulikowskim odbyli zebranie w Łapach. 13 marca odbyło się zebranie ZLN w Szypliszkach[5]. 19 marca w Sejnach obchodzono rocznicę uchwalenia konstytucji, przemawiali ksiądz Eugeniusz Gosiewski[6]. 25 marca w Troszynie ks. poseł Stanisław Suliński przedstawił obraz nieprawidłowości w gospodarce leśnej. 26 marca koło ZLN w Grodnie „z radością przywitało załatwienie sprawy wileńskiej”, natomiast 29 marca w Łopuchowie pow. sejneńskiego domagano się przyspieszonych wyborów[7]. Także 26 marca w Sokołach na 5-tysięcznym wiecu przemawiali Feliks Perkowski i Tyborowski, sprzeciwiając się uprzywilejowaniu Żydów w gospodarce. 2 kwietnia odbyło się zebranie koła ZLN w Łapach.

3 kwietnia w Goniądzu do 3 tys. osób przemawiali Strzembosz, W. Kulikowski, Jankowski. W sprawie nadmiernych wpływów żydowskich w gospodarce uchwalono m. in.: „przestrzegamy rząd przed dalszym stosowaniem polityki popierania wrogiej społeczeństwu potęgi żydowskiej przez oddawanie w jej ręce rządowych koncesji i dostaw”(…) Podobną rezolucję podjęto w Knyszynie 6 kwietnia na liczącym 1500 uczestników wiecu zorganizowanym przez Jankowskiego i Kulikowskiego[8]. 23 kwietnia ZLN zorganizował pierwszy wiec w Tykocinie. Obecnych 2 tys osób, przewodniczył ks. Bolesław Sadowski, przemawiał Kulikowski. Zorganizowano koło do którego zapisało się 150 osób, na przewodniczącego wybrano ks. Sadowskiego, w skład zarządu weszli: Helena Korzyńska, Stefan Paszkowski i Antoni Komorowski. Dnia następnego więc w Złotorii zorganizował ks. Józef Nowosadko, przemawiał W. Kulikowski[9]. Tego dnia w Drohiczynie pos. Arcichowski przedstawił aktualną sytuację polityczną kraju. 24 kwietnia w Krzemienicy pow. wołkowyski wiec zorganizował ks. Sperski (6 tys. słuchaczy). Przemawiali Strzembosz i Jankowski. Tam również domagano się zaprzestania uprzywilejowania Żydów w gospodarce.

W obchodach 3-majowych w Augustowie uczestniczyli posłowie Władysław Brzosko i Sawicki, który mówił o znaczeniu konstytucji z 1791 r. 21 maja odbyły się wiece ZLN w Studzienicznej i Grodnie, 25 maja w Krynkach (3 tys.) 25 maja przed kościołem w Dojlidach przemawiał Strzembosz, wysłuchując bolączek zebranych skarżących się na gospodarkę leśną. 28 maja w Usnarzu Jankowski przemawiał do 1500 zgromadzonych[10].

4 czerwca na wiecach w Kuczynie (4 tys osób), a 6 czerwca w Płonce (6 tys.) przemawiał J. Jankowski. Domagano się odebrania Żydom koncesji leśnych. Tego dnia w Siemiatyczach przemawiali Arcichowski i Kawecki. 4 czerwca w Wołkowysku przemawiał Kulikowski, a dnia następnego w Płonce Kościelnej. 4 czerwca w Wołkowysku domagano się pozostawienia powiatu w granicach woj. białostockiego. 5 czerwca w osadzie Roś (5 tys słuchaczy) ks. dziekan Sperski z Wołkowyska i ks. proboszcz z Mścibowa Marek Burak występowali przeciwko rabunkowej gospodarce leśnej, oddawaniu majątków w dzierżawę Żydom[11]. Ksiądz Albin Horba tak wspominał ks. Buraka: „człowiek niepospolity, dobry kaznodzieja, społecznik, wytrawny polityk(…) Należał do SN, kandydował dwukrotnie do sejmu, nadzwyczaj gościnny, członek Rady Powiatowej, Dozoru Szkolnego w pow. wołkowyskim”[12]. W innym miejscu czytamy, że także namiętny brydżysta. 11 czerwca w Suwałkach przemawiał Jankowski. 18 czerwca odbył się wiec narodowy w Grodnie. Przewodniczył J. Arciszewski, przemawiał Józef Jankowski w sprawie przynależności do Polski Górnego Śląska. 29 i 30 czerwca w Białymstoku odbył się pierwszy wojewódzki zjazd Kół Mężów Zaufania ZLN (uczestniczyło ponad 300 osób). Nabożeństwo — odprawił ksiądz Sperski. Obecni: Włodek, Szymborski, K. Wierczak i delegat Zarządu Głównego W. Kryński, sędziwy działacz K. Długoborski. Referat o sytuacji zewnętrznej i wewnętrznej kraju wygłosił dr Załuska. Michał Arcichowski zwrócił uwagę na niebezpieczeństwo ze strony Niemiec i Rosji. Red. Wierczak omówił działalność parlamentarną stronnictw lewicowych i ludowych. W dyskusji zabierali głos: Zawistowski z ostrowskiego, Józef Lenczewski ze wsi Leńce, Zimnoch z wołkowyskiego, Dąbrowski z wysokomazowieckiego, Dziemian z Suwałk, Twardowski z Grodna, i red. Strzembosz[13]. Sekretariat wojewódzki związku mieścił się przy ul. Kilińskiego 5.

9 lipca odbyły się wiece w Bogutach i Stawiskach, a 23 lipca w Gronie i Ostrołęce. W gminie Boguty zawiązano koła związku ww wsiach: Drewnowo, Drewnowo-Gołyń i Drewnowo-Liskie.

W połowie lipca odbył się z udziałem J. Jankowskiego wiec w Bogutach (4 tysiące osób). Uchwalono rezolucję z żądaniem zawieszenia na sali sejmowej krzyża oraz zamknięcia granicy z Rosją dla napływu uciekinierów żydowskich[14]. 23 lipca Jankowski przemawiał w Rudce, 6 sierpnia w Perlejewie przemawiali Jankowski i Arcichowski. 13 sierpnia Jankowski przemawiał w Grodzisku[15]. Tego dnia odbył się wiec ZLN w Łomży. Poseł Mieczkowski skrytykował postępowanie Naczelnika Państwa za zwłokę w podpisaniu nominacji dla gabinetu W. Korfantego. Red. Wojciech Kulikowski z „Tygodnika Białostockiego” omówił skrótowo działalność poszczególnych gabinetów w odrodzonej Polsce, odczytując rezolucję w sprawie pozostawienia na stanowisku premiera Korfantego pomimo oporu Piłsudskiego”[16]. 3 września odbył się zjazd delegatów z: łomżyńskiego, ostrołęckiego, kolneńskiego i szczuczyńskiego[17]. Zjazd rozpoczął się Mszą św. (celebrował ks. Pardo). Przewodniczył R. Bielicki, poseł Załuska złożył sprawozdanie z działalności klubu. Poseł Mieczkowski mówił o braku zgody Naczelnika na rząd Korfantego. 8 września odbył się wiec w Krypnie (15 tys.), przemawiał prezes koła z Knyszyna K. Czaczkowski. Głos zbierali Szczawiński i Piasecki. Na liście państwowej do senatu — Długoborski. Na liście z wojewódzkiej do senatu: ks. Leon Żebrowski, W. Malinowski, Julian Siennicki, Długoborski, ks. Sperski (wybrano Żebrowskiego, Malinowskiego i Siennickiego). Kandydaci do sejmu „Chrześcijańskiego Związku Jedności Narodowej” w okr. 4: Lutosławski, Harusewicz, Jankowski. Mandaty uzyskali: Lutosławski, Harusewicz oraz Arcichowski. Zastępcami posłów zostali Jankowski z gminy Narojki, Kazimierz Gawroński z Wilkowa oraz Bolesław Wyszyński. W pow. białostockim (okr. 5) na liście: Dymowski, Hryckiewicz, Burak, Lenczewski, Głogowski, Władysław Geniusz (uzyskano 2 mandaty). Zorganizowano przedwyborcze wiece w: Kalinówce, Zalesiu i Starowlanach (Strzembosz), w Dobrzyniewie (Lenczewski), w Korycinie Grabowski i Gedroyć, w Różanymstoku Dobrzyński, w Białymstoku (Dymowski, Hermanowski, Nowicki, Zawisza, Łapicki)[18]. Okr. 6 na liście: ks. Józef Kaczyński, Zygmunt Kadłubowski, Stetkiewicz, Szymański, Twardowski (uzyskano 2 mandaty). Okr. 7 kandydaci: Mieczkowski, Chętnik, P. Romocki, F. Wierzbicki, Bielicki (4 mandaty). 1 października w Ostrołęce przemawiali: Psarski, Załuska, Chętnik, Mieczkowski; 8 października w Sokółce: L. Kotarbińska, Łapicki, Hryckiewicz; w Wołkowysku: Siehień, M. Burak, Dymowski, Tadeusz Bronicki, ks. Sperski; w Białymstoku: Lenczewski, Jaxa-Chamiec, Strzembosz, Piasecki, Ignacy Szebeko, 9 października w Sokółce Jaxa-Chamiec i Szczawiński[19]. W Łysych wiec zorganizował ks. Piotr Krysiak. 22 w Łomży w sali „Mirażu” odbył się więc NOK. Przemawiała Błażewiczowa z Warszawy, ks. Pardo i Bielicki wzywając do głosowania na listę 8[20]. 22 października w Ostrołęce przemawiali Radgowski i Krupa. 26 października w Myszyńcu przemawiali Chętnik i Krupa. 29 października Chętnik zorganizował wiec w Kadzidle. 1 listopada w Ostrołęce (1 tys.) przemawiali: pos. Suligowski, Chętnik, inż. Romocki i Piechotkówna. 2 listopada w Miastkowie przemawiali Jankowski i Tyborowski, a w Goworowie Chętnik. 26 listopada zebrania w Płonce i Łapach (M. Zaręba). 13 grudnia w Wysokiem uczestnicy zjazdu powiatowego domagali się, by o wyborze najwyższych władz decydowała większość polska[21]. „Po wyborze p. Narutowicza Żydzi zarębscy nie posiadali się z radości. Teraz nasza górą mówili”[22]. 13 grudnia zjazd powiatowy ZLN w Wysokiem Mazowieckiem domagał się aby prezydentem mógł być tylko katolik. 31 grudnia na wiecu w Suwałkach przemawiał poseł Kadłubowski.

[1] „Zorza” 1922, nr 5, s. 38.

[2] „Zorza” 1922, nr 8, s. 62.

[3] „Zorza” 1922, nr 13, s. 106.

[4] „Zorza” 1922, nr 12, s. 94.

[5] „Zorza” 1922, nr 14, s. 114.

[6] „Zorza” 1922, nr 15, s. 122.

[7] „Zorza” 1922, nr 16, s. 130.

[8] „Zorza” 1922, nr 17, s. 138.

[9] „Zorza” 1922, nr 19, s. 154.

[10] „Zorza” 1922, nr 26, s. 213.

[11] „Gazeta Warszawska” 1922, nr 159, s. 8; por. „Tygodnik Białostocki” 1922, nr 1, s. 7.

[12] Archiwum Archidiecezjalne w Białymstoku [dalej AAD], Ksiądz Albin Horba, Pamiętniki, rkp., Brulion 1, ss. 59—61.

[13] „Gazeta Warszawska” 1922, nr 178, s. 6; por. „Tygodnik Białostocki” 1922, nr 2, s. 4.

[14] „Tygodnik Białostocki” 1922, nr 5, s. 5.

[15] „Zorza” 1922, nr 37, s. 309.

[16] „Tygodnik Białostocki” 1922, nr 8/9, ss. 10—11.

[17] „Gazeta Łomżyńska” 1922, nr 36, ss. 2—3.

[18] „Zorza” 1922, nr 42, s. 371.

[19] „Zorza” 1922, nr 44, s. 396.

[20] „Gazeta Łomżyńska” 1922, nr 42, s. 5.

[21] „Zorza” 1923, nr 3, s. 6.

[22] „Zorza” 1923, nr 2, s. 15.

1923 „O wydolną szkołę”

21 stycznia w Ostrołęce staraniem księdza Sulińskiego i prezesa okręgu Jana Radgowskiego powołano koło ZLN. Na członków zapisało się 100 osób[1]. Działalność prezesa wiązała się z kampanią publicznych pomówień. W związku z tym wytoczył on proces niejakiemu Janowi Błaszczykowskiemu, zapowiadając kolejne pozwy[2].

W 1923 roku powstaje Związek Kupców Żydowskich w Brańsku. Trus pisze: „Kwestia podatkowa, która była najważniejsza i dotyczyła wszystkich, nie dała się rozwiązać w sposób łatwy i jednocześnie satysfakcjonujący wszystkich, dlatego biedni musieli płacić wyższe kwoty. To wywołało niezadowolenie. Pojawiły się skargi, że interesy ubogich kupców nie są odpowiednio reprezentowane i do pewnego stopnia było to prawdą. Ostatecznie doprowadziło to do powstania nowego Związku Drobnych Kupców, na którego czele stał Bentson Zarember. Baruch Kagan był sekretarzem obu związków. Dotychczasowy Związek Kupców zostaje rozwiązany, a Baruch Kagan kontynuuje pracę w swoim domu. Ceny towarów są ustalane. Władze związku kupują licencje dla członków. Piszą w ich imieniu różne wnioski, ponieważ osobom fizycznym nie wolno pisać wniosków dotyczących jakichkolwiek spraw handlowych(…) Polska konkurencja stała się silniejsza, a sklepikarze są ostatecznie zmuszeni do zamykania placówek(…) I tak powoli, po trochu, różne małe i duże placówki uległy zniszczeniu, gdyż nie były w stanie utrzymać interesu w obliczu zaciekłej konkurencji chrześcijan i wysokich podatków. Możliwość otrzymania kredytu była silnie regulowana, więc musieli zamknąć drzwi”[3]. Poniżej lista placówek handlowych w miejscowościach, gdzie doszło w latach kolejnych do niepokojów.

Łomża: Jankiel Giełczyński, Enoch Ajzensztadt Towary kolonialne, Wolf Izbicki Kawiarnia, Gołda Holand Sprzedaż mebli, Kejla Kalwaryjska Herbaciarnia, Chaim Kamienowicz Jatka mięsna, Tejwel Ciechanowicz Towary kolonialne, Pinches Ławski Sklep spożywczy, Moszko Dorfman Handel skórami, Jankiel Kornecki Sklep spożywczy, Enoch Urwicz Zajazd i jadłodajnia, Abram Zdrojewski Handel skórami, Marjem Pełtynowicz Handel pierzem, Ita Rubach Kawiarnia, Guzman Kania Sklep spożywczy, Chana Apelbaum Sprzedaż odzieży, Szmul Rozenblum Sklep spożywczy, Aster Moel Sprzedaż skór, Abram Rozenblum Komis, Dawid Finkiel Sprzedaż mebli, Abram Dudowicz Handel końmi, Chaim Szeniak Sklep spożywczy, Aron Pełchowicz Sprzedaż towarów bawełnianych, Abram Lewin Sprzedaż skór, Liba Bernsztejn Towary łokciowe, Mortek Cybulski Handel ziemiopłodami, Chemja Cukierbraum Sprzedaż hurtowa win i wódek, Moszko Dojf Sprzedaż ubrań, Berek Fronowicz Handel zbożem, Aron Flejszer Handel maszynami, Izrael Gradzianowski Sprzedaż skór, Wolf Halperin Towary kolonialne, Sora Jankielewicz Sprzedaż konfekcji, Izak Kochanowicz Handel manufakturą, Małka Mławer Sprzedaż tkanin, Icek Szafir Sklep spożywczy, Chaim Nowodworowicz Jatka mięsna, Alter Słonimski Handel zbożem, Chaim Rekant Handel zbożem, Małka Wajncymer Sklep galanteryjny, Jankiel Garbarski Sprzedaż obuwia, Michel Berkman Sprzedaż szyb, Motel Rzodkiewicz Towary Łokciowe, Frejda Goldsztejn Piwiarnia.

Sklepy chrześcijańskie: Waleria Dąbrowska Sklep spożywczy, Zofia Tyszko Sklep spożywczy, Tomasz Wójcik Sklep kolonialny, Józef Modelski Sklep spożywczy, Wacław Kaczyński Skład wędlin, Edward Biały Sprzedaż mięsa i wędlin, Bolesław Juczewski Sprzedaż mięsa, Juliusz Moenke Masarnia, Franciszek Świtajewski Sklep masarski, Władysław Pokaniewski Sklep spożywczy, Helena Miłkowska Sklep spożywczy, Roman Szabłowski Sklep spożywczy, Antonina Stempkowska Kawiarnia, Aleksander Nowakowski Sklep spożywczy, Aleksander Antosiewicz Sklep kosmetyczny, Władysław Wiśniewski Sprzedaż obuwia, Jan Gołubowski Towary łokciowe, Bolesław Karwasiński Towary łokciowe.

Radziłów: Szloma Słowatycki Sklep kolonialny, Rubin Jedwabiński Handel owocami, Eliasz Makowski Sprzedaż ryb, Folk Gryngras Jatka, Sora Zylbersztejn Towary Kolonialne, Zorach Milkiewicz Sklep łokciowy, Herszko Niedźwiadowicz Handel skórami, Izrael Litauer Sprzedaż win i wódek, Lejb Niewodowski Jatka mięsna, Mejir Gryngras Sprzedaż mięsa, Abram Szaraszew — Handel żelazem, Lejb Ebensztejn Sklep galanteryjny, Icek Smoleński Sklep kolonialny, Arja Nagórka Sklep kolonialny, Szmul Gryngras Sprzedaż mięsa, Izrael Gutsztejn Sklep galanteryjny, Chaim Zimnowicz Sklep kolonialny, Gitla Laks Sklep spożywczo-kolonialny, Chaim Bursztyn Handel zbożem, Chana Wassersztejn Sklep kolonialny. Ponadto: Weronika Waniewska Restauracja Franciszek Bukowski Sklep łokciowo-galanteryjny.

Zambrów: Szlomo Jabłkowski Sprzedaż drożdży, Chona Goldwaser Sprzedaż obuwia, Juszk Lewiński Herbaciarnia, Chaim Orliński Sklep spożywczy, Eliasz Piekarowicz Jatka mięsna, Aron Tykociński Sprzedaż towarów łokciowych, Gierszon Jabłonka Wyrób i sprzedaż pieczywa, Moszko Jeleń Sprzedaż owoców, Jankiel Ratusiewicz Dzierżawa ogrodu, Abram Rotbart Dzierżawa ogrodu, Symcha Skocnadek Sklep spożywczy, Moszko Zarembski Transport towarów, Josek Kamienowicz Sprzedaż mięsa, Zelman Malinowicz Sprzedaż skór, Wolf Jedwabnik Sprzedaż ubrań, Notek Kapłan Sprzedaż skór.

Sklepy chrześcijańskie: Aleksander Łada Herbaciarnia, Walenty Zalewski Kawiarnia, Feliks Targoński Jadłodajnia, Marian Łapiński Sklep spożywczy.

Kupcy żydowscy narzekają na swoją sytuację, gdyż grudniowe jarmarki na Barbarę w Brańsku oraz na Mikołaja w Ciechanowcu odbywają się tego samego dnia. To samo dotyczyło targów w Sokołach i Czyżewie. Żydzi komentują to z humorem: „Idź potańczyć na dwóch weselach jednocześnie”[4].

Czytelnik „Zorzy” naszkicował pejzaż Zelwy w pow. wołkowyskim: „miasteczka zupełnie zalanego przez Żydów, to też i tu w Zelwie nasze święta katolickie są lekceważone przez Żydów, bo chociaż sklepy są niby zamknięte, jednakże wszystkiego można dostać w niedzielę i święta, a przede wszystkim wódki ze ślepych szynków i sklepów, a nawet w domach prywatnych. Jak jest jakie święto katolickie, to prawosławni nawiozą siana, drzewa, kur, świń i handel idzie całym pędem, przy robotach pełno kowali żydowskich i innych żydowskich robotników”[5].

7 lutego w sejmie złożono wniosek nagły posłów Chętnika, Mieczkowskiego, Wierzbickiego, Załuski i kolegów w sprawie odbudowy pogranicza Prus wschodnich. Tegoż dnia pos. Chętnik złożył „Wniosek nagły w sprawie wstrzymania bezplanowego wyrębu i wywozu lasów Puszczy Kurpiowskiej”.

18 marca w Wysokiem Mazowieckiem odbył się zjazd powiatowy kół i mężów zaufania Związku Kudowo-Narodowego (500 osób). Przemawiali senator Wacław Malinowski, posłowie Szymborski i Arcichowski. Stanisław Włodek mówił o niedomaganiach szkolnictwa[6]. W maju wiece ZLN odbywały się w: Zambrowie, Rutkach, Szczepanowie (posłowie Mieczkowski, Wierzbicki), Zbójnie, Kadzidle, Nowogrodzie (pos. Chętnik). Ludność domagała się likwidacji sejmików i rad gminnych, które nie rozwiązywały lokalnych problemów[7].

W maju 1923 ZLN przystąpił do koalicji rządowej, powołany został gabinet z Wincentym Witosem, który „Obejmuje władzę w ciężkim dla państwa położeniu. Drożyzna rośnie, marka której rządy lewicowe zbyt dużo wydrukowały spada, administracja państwowa zabagniona, na kresach grasują płatni najmici wrogów, żydostwo się rozpanoszyło, a wewnątrz walki partyjne”[8]. Ministerstwo rolnictwa i dóbr państwowych przypadło Jerzemu Gościckiemu z ZLN. Stronnictwa rządowe zawarły porozumienie w celu zmiany ustawy o reformie rolnej. Wyznaczono roczny kontyngent parcelacyjny w wymiarze 400 tys. mórg (około 225 tys ha). W woj. białostockim parcelacji lub przymusowemu wykupowi miały podlegać majątki o areale powyżej 180 ha[9].