Faszystowski trzon radykalnego nacjonalizmu ukraińskiego ebook

Przedmowa do polskiego wydania

Studium to jest tłumaczeniem książki The Fascist Kernel of Ukrainian Genocidal Nationalism, wydanej w 2015 r. w ramach serii „The Carl Beck Papers” poświęconej historii Europy Wschodniej. Przygotowując do publikacji polski przekład tego eseju, natknąłem się na dwa ważkie i powiązane ze sobą zjawiska. Po pierwsze, zauważyłem, że badania nad dwudziestowieczną historią Ukrainy w Polsce są z reguły oderwane od badań nad faszyzmem i Holokaustem. Z tego względu pomijają one tworzenie ukraińskiego faszyzmu przez Organizację Ukraińskich Nacjonalistów oraz innych ukraińskich polityków, a także ich postępowanie podczas Zagłady. Jest to uwarunkowane między innymi tym, że w Polsce badania nad Organizacją Ukraińskich Nacjonalistów i Ukraińską Powstańczą Armią koncentrowały się w dużej mierze na konflikcie polsko-ukraińskim oraz czystce etnicznej na Wołyniu i w Galicji Wschodniej. Po drugie, dostrzegłem, że podejmowane na Ukrainie badania nad „integralnym nacjonalizmem” są oderwane od badań nad drugą wojną światową, Holokaustem i przemocą. Z tego powodu wpływ transnarodowego faszyzmu na działalność Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów i Ukraińskiej Powstańczej Armii oraz tworzenie ukraińskiego faszyzmu ogólnie nie są znane, podobnie jak zachowanie ukraińskich nacjonalistów podczas zagłady Żydów. Faszyzm w kontekście ukraińskiej historii zarówno w Polsce, jak i na Ukrainie jest rozumiany przede wszystkim jako obelga, a nie jako problem badawczy. Prezentowane studium ma za zadanie ten stan wiedzy zmienić.

Wstęp

Pierwsza wojna światowa wzmocniła kryzys tradycyjnych wartości i uczyniła masową przemoc ogólnym doświadczeniem europejskim. Zmieniła ona również ład polityczny w Europie, doprowadzając do rozpadu imperiów i powstania nowych państw, z których wiele postrzegało demokrację jako zagrożenie. Wywołała też w państwach takich jak Niemcy i Węgry poczucie utraty części terytoriów narodowych, a kilka wspólnot narodowych, między innymi Słowaków, Chorwatów i Ukraińców, pozostawiła bez własnego państwa. Wskutek tych zmian kulturowych, społecznych i politycznych wyłonił się nowy rewolucyjny, ultranacjonalistyczny i militarystyczny ruch o korzeniach socjalistycznych, nazywany powszechnie faszyzmem po pierwszych jego promotorach – faszystach włoskich. Od samego początku faszyzm był ruchem transnarodowym. Dostosowywał się do warunków kulturowych, społecznych i politycznych w poszczególnych państwach narodowych i bezpaństwowych wspólnotach narodowych. Równocześnie wywarł wpływ na sytuację w kilku krajach pozaeuropejskich. Podczas gdy w krajach mających utrwalone tradycje demokratyczne i liberalne, takich jak Wielka Brytania, faszyści stali się wyobcowaną, choć tolerowaną grupą polityczną, w innych krajach, np. we Włoszech i Niemczech, przejęli władzę i utworzyli reżimy. Ponadto kilka reżimów autorytarnych, takich jak Antónia de Oliveiry Salazara w Portugalii, Ioannisa Metaxasa w Grecji i Francisca Franco w Hiszpanii, zaadaptowało różne elementy faszystowskie, nie stając się typowymi dyktaturami faszystowskimi.

W rozprawie tej analizuję, jak faszyzm wpłynął na bezpaństwową społeczność Ukraińców w Galicji Wschodniej i na Wołyniu, które w okresie międzywojennym należały do Drugiej Rzeczypospolitej. Analizując ukraiński faszyzm, skupiam się na Ukraińskiej Organizacji Wojskowej (Ukrajinśka Wijśkowa Orhanizacija, UWO), Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów (Orhanizacija Ukrajinśkych Nacionalistiw, OUN) i Ukraińskiej Powstańczej Armii (Ukrajinśka Powstanśka Armija, UPA), nie twierdzę jednak, że inne części społeczeństwa ukraińskiego, nienależące do tych organizacji, nie podlegały wpływom faszyzmu. Ponieważ polityka sowiecka zapobiegła rozpowszechnianiu faszyzmu w Ukraińskiej Socjalistycznej Republice Radzieckiej, większość Ukraińców nie miała bezpośredniego kontaktu z ideologią faszystowską i znała faszyzm tylko jako zdemonizowane i zniekształcone pojęcie, używane przez propagandę radziecką. Natomiast niektóre ugrupowania ukraińskie w Rumunii i Czechosłowacji, a także w krajach takich jak Niemcy, Kanada i Stany Zjednoczone pozostawały w kontakcie z radykalnym nacjonalistycznym i faszyzującym ruchem zakorzenionym w południowo-wschodniej Polsce.

Oprócz przebadania wpływu faszyzmu na radykalny i rewolucyjny nacjonalizm ukraiński w studium tym wyjaśniam rolę przemocy masowej w ideologii nacjonalistów ukraińskich. Omawiam też akty przemocy etnicznej i politycznej dokonane w czasie drugiej wojny światowej i po jej zakończeniu. Rozważam również, czy – lub w jakim sensie – radykalna i faszystowska forma nacjonalizmu ukraińskiego stała się ludobójcza i czy nacjonaliści ukraińscy dopuszczali się ludobójstwa bądź brali w nim udział.

Analiza nacjonalizmu ukraińskiego w kontekście badań nad faszyzmem nie jest prostym zadaniem. Nacjonaliści ukraińscy mieli ambiwalentny stosunek do faszyzmu, gdyż generalnie aprobowali i podziwiali ten ruch, ale nie zawsze chcieli być z nim kojarzeni. Z uwagi na złożony stosunek do faszyzmu OUN została przedstawiona, w zależności od kontekstu, jako ruch „radykalnie nacjonalistyczny”, „ultranacjonalistyczny” lub „faszystowski”. Chociaż może się wydawać, że określenia te w odniesieniu do tej samej organizacji są sprzeczne, ich użycie jest konieczne, aby pokazać skomplikowaną historię faszyzmu na Ukrainie. Ważne jest też ukazanie złożoności i niejednoznaczności terminu „faszyzm” w ideologii nacjonalistów ukraińskich, którzy nazywali siebie z reguły „nacjonalistami”, ale równocześnie podkreślali przynależność do rodziny europejskich ruchów faszystowskich i byli ściśle związani z faszystami włoskimi, niemieckimi narodowymi socjalistami, faszystami brytyjskimi, członkami chorwackiego ruchu Ustaša i innymi podobnymi ruchami.

Analizując w kontekście faszyzmu dzieła Tarasa Szewczenki, Mychajły Hruszewśkiego, Mykoły Michnowśkiego i Stepana Rudnyćkiego, nie zakładam ani nie sugeruję, że byli oni faszystami. Niektóre z ich pism zostały przeanalizowane w tej książce, aby wyjaśnić, jak ideolodzy nacjonalizmu ukraińskiego wykorzystali ich idee do własnych potrzeb. Ponadto ważne jest pokazanie, jak publikacje tych pisarzy i naukowców przyczyniły się do zainicjowania dyskursów na temat etniczności, eugeniki i rasizmu, które stały się integralnymi elementami ideologii OUN i UPA.

Radykalny nacjonalizm ukraiński po 1918 r. powstał na bazie bardziej umiarkowanego ruchu narodowego, jaki istniał przed 1918 r. i pozostawał pod wpływem idei socjalistycznych. W tym okresie nie był on – z wyjątkiem kilku autorów, takich jak Mykoła Michnowśkyj – wrogo nastawiony do Żydów, Polaków i innych mniejszości etnicznych zamieszkujących Ukrainę. Dopiero doświadczenie pierwszej wojny światowej, fiasko próby ustanowienia państwa i otworzenie się na dyskursy rasistowskie, faszystowskie i antysemickie przekształciły ten nacjonalizm w dość typowy ruch faszystowski. Przypominał on inne ruchy faszystowskie działające w Europie Środkowo-Wschodniej, choćby chorwackich ustaszy, rumuńską Żelazną Gwardię czy Partię Słowackiej Jedności Narodowej, znaną jako partia Hlinki.

Do niedawna radykalna forma nacjonalizmu ukraińskiego nie była rozpatrywana w kontekście badań nad faszyzmem. Podczas zimnej wojny radykalny i rewolucyjny nacjonalizm ukraiński był z reguły przedstawiany przez weteranów tego ruchu, a wśród nich historyków, jako antyradziecki i antyniemiecki „ruch wyzwoleńczy”. Opierając się na tych dyskursach i zastosowując modne w tamtym okresie pojęcie „integralnego nacjonalizmu”, historyk John Armstrong zdefiniował nacjonalizm ukraiński jako formę „integralnego nacjonalizmu”. Politolog Alexander Motyl stwierdził, że choć OUN była pod silnym wpływem faszyzmu, nie mogła być ruchem faszystowskim, ponieważ nie miała państwa ukraińskiego, w którym mogłaby realizować idee faszyzmu na wzór faszystów włoskich, niemieckich narodowych socjalistów lub chorwackich ustaszy. Pogląd ten przejął od ukraińskich faszystów. Historycy na postkomunistycznej Ukrainie porównywali OUN i założoną przez nią w 1943 r. UPA do XIX-wiecznych powstańców polskich lub Irlandzkiej Armii Republikańskiej oraz utrzymywali, że członkowie tych organizacji bardziej niż faszystów przypominali romantycznych i antyimperialistycznych bojowników o wolność1.

Historycy tacy jak John Armstrong i politolodzy tacy jak Alexander Motyl, twierdzący, że radykalna i ludobójcza forma nacjonalizmu ukraińskiego powinna być postrzegana jako „integralny nacjonalizm”, nie badali i nie brali pod uwagę masowej przemocy używanej przez nacjonalistów ukraińskich przed drugą wojną światową, w jej trakcie i po niej. Nie analizowali oni również OUN i UPA w kontekście faszyzmu transnarodowego albo europejskiego i globalnego. Nie interesowali się oni również podobieństwami między ukraińskimi nacjonalistami a takimi ruchami, jak ustasze, Żelazna Gwardia czy partia Hlinki2. Na postsowieckiej Ukrainie pojęcie „integralnego nacjonalizmu” zostało ożywione między innymi przez Ołeksandra Zajcewa, który wprawdzie próbował ukontekstualizować OUN, ale podobnie jak Armstrong i Motyl nie uwzględniał i nie badał przemocy3.

Apologetyczna narracja o ukraińskim nacjonalizmie dopiero niedawno została zakwestionowana przez naukowców, którzy dokonali kontekstualizacji radykalnej i ludobójczej formy nacjonalizmu ukraińskiego oraz naświetlili jego historię z perspektywy teoretycznych badań nad faszyzmem, przemocą i ludobójstwem. Dzięki temu wyjaśniono wzajemne powiązania między radykalną formą nacjonalizmu ukraińskiego a innymi faszyzmami europejskimi, a także faszyzmem transnarodowym i rolą, którą on odgrywał podczas Holokaustu na zachodniej Ukrainie4. Błędem byłoby jednak twierdzenie, że historia ukraińskiego nacjonalizmu radykalnego nie wymaga dalszych badań, zwłaszcza w kontekście masowej przemocy, faszyzmu i zagłady Żydów.

Faszyzm: wzór doskonały i lokalne adaptacje

Faszyzm jest jednym z najbardziej intrygujących, ale również kontrowersyjnych zjawisk XX-wiecznej historii. Pierwsze interpretacje faszyzmu pojawiły się w latach dwudziestych i trzydziestych XX w. Ich autorami byli z reguły badacze marksistowscy albo komuniści. Za wady części tych analiz należy uznać brak zniuansowania i kompleksowości oraz zabarwienie ideologiczne. Pisarze komunistyczni i sowieccy używali terminu „faszyzm” nie tylko do określenia ruchów i reżimów faszystowskich, lecz także różnych reżimów konserwatywnych, autorytarnych lub wojskowych, takich jak reżim Józefa Piłsudskiego w Polsce, reżim Antanasa Smetony na Litwie lub autorytarnego rządu Miklósa Horthyego na Węgrzech5. W 1935 r. Georgi Dimitrow stwierdził w raporcie Kominternu, że reżimy faszystowskie były „otwarcie terrorystycznymi dyktaturami najbardziej reakcyjnych, najbardziej szowinistycznych i najbardziej imperialistycznych elementów kapitału finansowego”6. Za sprawą tego często wszyscy przeciwnicy Związku Radzieckiego, w tym kraje demokratyczne, takie jak Stany Zjednoczone, Francja i Wielka Brytania, byli określani jako faszyści7. Pierwsze teoretyczne i szczegółowe interpretacje naukowe faszyzmu zostały napisane w latach sześćdziesiątych, a wśród autorów najbardziej znaczących można wymienić Ernsta Noltego, Eugena Webera i George’a L. Mosse’a. Niektórzy uczeni zaczęli empirycznie badać różne formy faszyzmu europejskiego i opracowali teoretyczne modele faszyzmu generycznego albo ogólnego, wykorzystywane następnie między innymi przez Stanleya Payne’a, Zeeva Sternhella czy Renza de Felice. Z kolei Ernst Nolte przedstawił swoje własne podejście do faszyzmu8.

Pierwsi badacze faszyzmu skoncentrowali się na faszystowskich Włoszech, nazistowskich Niemczech, faszyzmie we Francji i w Hiszpanii, chorwackich ustaszach oraz innych lepiej znanych ruchach, nie zwracając wówczas niemal w ogóle uwagi na OUN. W konsekwencji radykalna forma nacjonalizmu ukraińskiego była badana wyłącznie przez antykomunistycznego historyka Johna Armstronga, historyków diaspory ukraińskiej, w tym weteranów OUN, UPA i Waffen SS „Galizien”, i od czasu do czasu przez niektórych niemieckich specjalistów od historii nazistowskich Niemiec i Europy Wschodniej. Badacze na ogół akceptowali ustalenia Armstronga i nie analizowali OUN w kontekście faszyzmu transnarodowego. Szczególny sceptycyzm wobec ogólnych i transnarodowych ujęć faszyzmu wykazywali historycy niemieccy, ponieważ w ich przekonaniu takie badania podważają ustalenia dotyczące historii nazistowskich Niemiec oraz kwestionują niemiecką odpowiedzialność za Holokaust9.

Współczesne podejście teoretyczne do faszyzmu zostało ukształtowane w dużej mierze w latach dziewięćdziesiątych XX w. przez takich badaczy, jak Roger Griffin, Robert Paxton, Roger Eatwell i Emilio Gentile10. Uczeni ci oparli swe koncepcje na wcześniejszych modelach teoretycznych i zachęcali innych naukowców do dalszego badania kolejnych aspektów tego intrygującego fenomenu. Nowe badania nad faszyzmem łączą ukształtowane ramy teoretyczne z podejściem empirycznym i koncentrują się między innymi na faszystowskiej samoreprezentacji i kulturze faszyzmu11, ludobójstwie i przemocy12, faszystowskim internacjonalizmie i transnacjonalizmie13, powiązaniach między religią a faszyzmem14 oraz rasizmem a eugeniką15. Ich autorzy poszerzyli granice naukowego poznania i rozumienia faszyzmu oraz naświetlili nieznane wcześniej aspekty i powiązania.

Do analizy nacjonalizmu ukraińskiego w kontekście badań poświęconych doktrynie i ruchom faszystowskim niezbędne jest przede wszystkim zdefiniowanie faszyzmu. Ważna przy tym jest koncepcja generic fascism, sformułowana przez Rogera Griffina, który skupił się na ideologii i przyjął Weberowską metodologię typu idealnego. W swojej koncepcji faszyzmu Griffin podkreślił mit, jego mobilizującą siłę oraz rewolucyjną, populistyczną i ultranacjonalistyczną strukturę: „Faszyzm jest rodzajem ideologii politycznej, której mityczny rdzeń w jego różnych permutacjach jest palingenetyczną formą populistycznego ultranacjonalizmu”16.

Aby sprecyzować definicję faszyzmu, musimy poszerzyć koncepcję Griffina o cechy takie, jak antydemokratyzm, antymarksizm, antyliberalizm, antykonserwatyzm, autorytaryzm, ultranacjonalizm, populizm, rasizm, antysemityzm, militaryzm, Führerprinzip, kult przemocy na tle etnicznym i politycznym oraz traktowanie przemocy masowej jako polityki17. Wreszcie należałoby podkreślić, że ruchy faszystowskie w Europie Środkowo-Wschodniej, takie jak partia Hlinki, ustasze i Żelazna Gwardia, rozwinęły formy faszyzmu odmienne od faszyzmu reżimów kontrolujących państwa uprzemysłowione i zurbanizowane, tj. Włochy i Niemcy. Faszyzm w państwach Europy Środkowo-Wschodniej i w społecznościach etnicznych pozbawionych państwowości powstawał w odmiennych warunkach kulturowych, politycznych i społecznych oraz został stworzony przez mężczyzn i kobiety o odmiennych poglądach politycznych i oczekiwaniach. Ideologia Żelaznej Gwardii opierała się na religii i mistycyzmie. Słowacka partia Hlinki i chorwacki ruch ustaszy uważały się za „ruchy wyzwoleńcze” i „bojowników o wolność”, walczących o niepodległość swoich krajów. Te pojęcia i idee nie odgrywały natomiast żadnej znaczącej roli wśród narodowych socjalistów niemieckich czy faszystów włoskich18.

Historia i warunki geopolityczne

Naturę radykalnego nacjonalizmu ukraińskiego zdeterminowały europejskie dyskursy nad faszyzmem i skomplikowana historia Ukraińców, dla których OUN chciała wywalczyć państwo. W XIX w. Ukraińcy, czyli ludzie, którzy w wyniku wynajdowania swojej tożsamości narodowej zaczęli postrzegać siebie jako przedstawicieli narodu ukraińskiego, mieszkali w granicach dwóch imperiów. Około 80 procent z nich było poddanymi Imperium Rosyjskiego, a 20 procent mieszkało w Galicji Wschodniej i na Bukowinie, czyli na ziemiach należących do cesarstwa Habsburgów. Polityka rusyfikacji na Ukrainie Wschodniej i Centralnej zwłaszcza podczas trzech ostatnich dekad XIX w. utrudniała rozwój nacjonalizmu ukraińskiego. Wielu Ukraińców wschodnich uważało Ukrainę za region Rosji, a siebie – za ludzi spokrewnionych z Rosjanami albo miejscowych („tutejszych”) bez określonej tożsamości narodowej. Wrogi stosunek do Rosji był wśród nich znacznie mniej popularny niż wśród stosunkowo małej grupy „ukształtowanych narodowo” Ukraińców mieszkających w Galicji Wschodniej, gdzie pod wpływem liberalnej polityki cesarstwa Austro-Węgier i konkurencji z polskimi nacjonalistami rokwitł ukraiński nacjonalizm19.

Mimo że Ukraińcy w listopadzie 1917 r. proklamowali państwo ukraińskie w Kijowie jako centrum całej Ukrainy, a rok później – drugie państwo we Lwowie jako centrum Ukrainy Zachodniej, nie udało im się utrzymać żadnego z nich. Państwa te nie zostały uznane za podmioty w traktacie wersalskim, głównie za sprawą Polski i Związku Radzieckiego, które podtrzymywały roszczenia do tych samych terytoriów20. W wyniku postanowień traktatu z Saint-Germain-en-Laye, traktatu wersalskiego i traktatu ryskiego po pierwszej wojnie światowej około 26 mln Ukraińców mieszkało na Ukrainie Radzieckiej, 5 mln – w Polsce, 0,5 mln – w Czechosłowacji i 0,8 mln – w Rumunii21. W okresie międzywojennym rewolucyjny i ekstremistyczny nacjonalizm ukraiński nie rozpowszechnił się w Związku Radzieckim, ale kwitł na terytorium Drugiej Rzeczypospolitej, która obejmowała Galicję Wschodnią (dawną część cesarstwa Habsburgów) i zachodnią część Wołynia, będącego wcześniej prowincją Imperium Rosyjskiego. Z tych dwóch regionów to właśnie Galicja Wschodnia stała się laboratorium rewolucyjnej aktywności nacjonalistów ukraińskich22.

W 1920 r. w Pradze grupa ukraińskich weteranów pierwszej wojny światowej, rozczarowana zaistniałym geopolitycznym status quo, założyła Ukraińską Organizację Wojskową. Do najbardziej znanych działaczy tej organizacji należeli Jewhen Konowalec, Andrij Melnyk, Mykoła Sciborśkyj, Roman Suszko i Richard Jary. Przed założeniem UWO walczyli oni przeciwko Polakom, bolszewikom i Białej Armii w szeregach różnych ukraińskich sił zbrojnych, takich jak Strzelcy Siczowi, Armia Ukraińskiej Republiki Ludowej (Armija Ukrajinśkoji Narodnoji Respubliky, AUNR) i Ukraińska Armia Galicyjska (Ukrajinśka Hałyćka Armija, UHA). Jednak UWO nie przekształciła się w masowy ruch polityczny, stała się natomiast organizacją terrorystyczną, finansowaną ze środków otrzymywanych za usługi szpiegowskie na rzecz niemieckiej Abwehry i służb wywiadowczych innych państw, między innymi Litwy i Czechosłowacji23. Sytuacja ta zmieniła się dopiero pod koniec lat dwudziestych, kiedy to kilkanaście mniejszych organizacji nacjonalistycznych i faszystowskich podporządkowało się kierownictwu UWO, tworzącemu na emigracji Przywództwo Ukraińskich Nacjonalistów (Prowid Ukrajinśkych Nacionalistiw, PUN). Na I Kongresie Ukraińskich Nacjonalistów, który odbywał się od 28 stycznia do 3 lutego 1929 r. w Wiedniu, kierownictwo UWO we współpracy z innymi politykami nacjonalistycznymi założyło Organizację Ukraińskich Nacjonalistów. W procesie jednoczenia także Związek Ukraińskich Faszystów (Sojuz Ukrajinśkych Faszystiw, SUF), który zainicjował posługiwanie się faszystowskim pozdrowieniem „Chwała Ukrainie!” (Sława Ukrajini!), wszedł w skład OUN24. Poza